0 ‘zbekist0n madaniyati
§ -§ . A vesto — ajdodiarimizning qadimgi bebaho
Yüklə 5,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
| § -§ . A vesto — ajdodiarimizning qadimgi bebaho
yozma yodgorligi D iniy d u n y o q a ra sh n in g m urakkablashuvi natijasida tabiat hodisalariga nisbatan dualistik q a ra sh la r shakllana boshlagan. Insonga foydasi tegadigan, inson uchun hayot m an b a y i bo 'lg an hodisalarning o ‘z xudolari yoki hom iylari m avjud degan tu sh u n c h a la r vujudga kelgan. Eram izdan a w a lg i II m ing yillik oxirlariga kelgach, Eron va M arkaziy O siyoda Q uyoshga sig‘inish an ch a takom illashib, u n in g zam inida insonga quyoshdek yorug‘lik va issiqlik in ’om etuvchi olovga sig‘inish - otashparastlik e ’tiqodi vujudga keladi. O lovni quyoshning yerdagi o ‘g ‘li, degan tasaw u rlar chuqurlashadi va Q u y o sh xudosi M itra, suv xudosi A naxita va boshqalarga e ’tiqod qiüsh otashparastlik e'tiqodiga qo'shilib ketadi. Eron va Markaziy Osiyoda otashparastlik dini - zardushtiylik hukm ron dinga aylanadi. Z a rd u s h tiy lik d in in in g k elib c h iq ish s a b a b la ri n im a la rd a n ib o ra t? B irinchidan, b iz n in g c h a , u kishilam ing tabiat hodisalari, m avsum lam ing, kecha va kunduzning alm ashinuvi ham da uning sabablarini bilib olishga bo'lgan intilishlari n a tijasid a p a y d o b o ‘lgan. K ishilar q a d im d a tab iat kuchlari old id a ojiz b o ‘lganlar. U la m in g tu rm u sh i, kiyim -kechak, turaijoylari ham , o ziq - ovqat ishlab ch iq arish i h a m n o c h o r h o ld a b o ‘lgan. K ishilar tasaw u rig a k o ‘ra b a h o rd an boshlab y o ru g ‘ k u n lar kela boshlagan, y a ’ni kunlar isib, tab iatd a ezgulik k o ‘paya b o rg a n , o ‘t - o ‘lanlar, q u rt-q u m u rsq alar, hayvonlar uyg‘ona boshlagan, b u tu n ta b ia t jo n la n a borgan. B ularning barchasini ilohiy kuch — Q uyosh xudosi A h u ra m a z d a boshqaradi, deb o 'y lash g a olib kelgan. K o'pgina falokatlar, o ‘iim , k asallik n in g x u ru j qilishi esa kechalari ro ‘y bergan. N atijada inson va boshqa tirik jo n zo d larg a zarar keltiruvehi kuchlar haqidagi tasaw urlar ham shakllangan. D e m a k , sovuq kunlar va q o ro n g ‘ilik kishilarga k o ‘plab kulfatlar keltirgan. S h u sababli kishilar o ‘zlariga z a ru r b o lg a n issiqlik va y o ru g lik m anbayi hiso b lan g an quyoshga va uning yerdagi zarrasi deb ta sa w u r qilingan olovga to p in g an lar. Ikkinchidan, k ish ilar q o 'rq u v va o ‘z ojizliklari o 'm in i to ld irish u ch u n . www.ziyouz.com kutubxonasi bir-biriga qaram a qarshi kuchlar va ularning xudolari haqidagi tasaw urlarga ega b o ‘la borganlar. Z ardushtiylar ezgulik, yaxshilik, yoru g 'lik , issiqlik, tiriklik, adolat xudosi A huram azda va unga qaram a-qarshi k u c h - yom onlik, yovuziik! q o ro n g ‘ilik, so vuq, o ‘lim va a d o la tsiz lik x u d o si — A x rim a n h aq id ag i tasaw urlam i vujudga keltirganlar. U chinchidan, m ahalliy qabilaviy din lar en d ig in a shakllanib kelayotgan davlatchilik asoslariga, jam iyatning ham m oddiy, h a m m a ’naviy taraqqiyotiga to'sqinlik qila boshlagan edi. T urli qabilalar o ‘rtasid a u ru sh -jan jallar ko‘payib ketgani uchun qabilalarni birlashtirishga xizmat qiluvchi yangi m afkura - dinga zaruriyat paydo b o lg a n . Bu vazifani endigina shakllanayotgan va b irm uncha tizim ga tushib ulgurgan zardushtiylik dini bajara boshlagan. Zardushtiylik ta ’lim oti va e'tiqodlarasosi uning m u q ad d as kitobi «Avesto»da bayon etiladi. «Avesto» eram izdan aw alg i ÏI m ing yillikning o xirlarida vujudga kela boshlaydi. Shuningdek, bu yozm a m adaniy yodgorlik qadim gi M arkaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron va boshqa Sharq m am lakatlarining tarixi, ijtim oiy-iqtisodiy, m hdaniy va m aishiy hayoti, tiii, yozuvi, xalq og‘zaki ijodi haqida m a ’lum ot beruvchi asosiy m anbadir. «Avesto» olim larning taxm inlariga ko‘ra, eram izdan aw alg i 1 ming yillikning birinchi yarm ida yaratilgan. «Avesto» ko‘pchi!ik m anbalarda 21 nask-kitob (q ism ) dan iborat b o ‘lgan deb ta ’kidlanadi. B eruniy o ‘zining «Qadimgi xalq lard an qolgan yodgorliklar» nom li asarida «Podshoh D oro ibn D oro xazinasida o ‘n ikki m ing qoram o] terisiga tillo suvi bilan bitilgan b ir nusxasi b o r edi. Isk a n d a r otashkadalarni vayron qilib, ularda xizm at etuvchilam i o 'ld irg an v a q td a u n i kuydirib yubordi. Shuning u ch u n «Avesto»ning beshdan uchi yo‘qolib ketdi. Avesto o kttiz nask- (qism ) edi. M ajusiylar qoMida o ‘n ikki nask ch am asi qoldi», - deb yozadi. R ivoyatlarga k o ‘ra, «A vesto»ning u c h n u sx asi b o ‘lib , b ir nusxasini A leksandr M akedonskiy kuydirtirib tashlagan, ik k in ch i nusxasining kerakli joylarini (tibbiyot, geografiya, falsafa va astronom iyaga o id qism larini) taijim a qildirish uchun Y unonistonga j o ‘natgan, yana b ir nusxasini bu dinning o ‘ta sodiq kishilari saqlab qolganlar. Lekin bu nusxa h a m uzuq-yuluq holatda sosoniylar davrigacha (eram izning N I-V II asrlari) y etib kelgan. Bu davrda E ronda zardushtiylik boshqa dinlarga nisbatan rasm iy d in vazifasini bajargan. Shu boisdan ham sosoniy hukm dorlar uzuq-yuluq h o la td a yetib kelgan nusxani kerakli q o 'sh im c h a la ri b ilan t o ‘ldirishga b u y ru q b e rg a n la r. K eyinchalik to ‘ldirilgan nusxaga sharhlar yoziigan va «Zend-Avesto» d eb yuritila boshlangan. Bizgacha yetib kelgan «Avesto» quyidagi 4 q ism d an iborat: 1. «Yasna» («sajda», «ta’zim») — xudolar va o lo v n in g m uqaddasligi, turli xil m arosim lar va u rf-o d atlar haqidagi qism. Bu q ism d a olovning oliy xudo A h u ra (u lu g ‘) - M azd a (d o n ish m a n d ) iz m id a lig i, o lo v n in g in so n n in g g u n o h k o r yoki gunohsiz ekanligini aniqlab beruvchi xususiyati kuylanadi; www.ziyouz.com kutubxonasi 2. «Yasht» — A h u ra m azd a, yer, quyosh, osm o n (havo) va suv ham da insonning m a ’naviy dunyosi (m a ’rifati, axloqi va iy m o n -e'tiq o d i)n i m adh etuvchi alqovlar; 3. «Visparad» — m a ’bu d lam i sharaflovchi d u o lar va ibodat (nam oz) payti ularga q arata aytiladigan m urojaatlar; 4. «Videvdod» — A huram azda va Zardushtning savol-javoblari, yom on ruhlar va devlam i yengish y o ‘llari va gunohlardan poklanish qoidalari. «Avesto» m u q ad d as kitob sifatida eram izdan avvalgi I ming yillik o ‘rtalariga kelib shakllangan. Bu asar, birinchidan, insoniyat tom onidan yaratilgan buyuk yozm a m ad an iy yodgorlik b o iib , o ‘zida falsafiy, tarixiy, geografik, etnografik, f o lk lo ris tik v a d in iy q a r a s h la r tiz im in i m u ja s s a m la s h tirg a n o ‘tm is h ajdodlarim izning n o d ir yodgorligi, ikkinchidan, avlod-ajdodlarim iz tarixidagi birin ch i m u k a m m a l d in iy e 'tiq o d m anbayi. u c h in c h id a n , bu d in islom . nasroniy, y ah u d iy lik , m itraizm va m onizm kabi k o ‘plab dinlar, u lam in g m arosim lari, d in iy e 'tiq o d la ri m anbayi vazifasini bajarganligi sababdan ham u n in g u m u m ja h o n m a d a n iy a tid a g i o ‘rn i, o la m h a q id a g i ta s a v v u r va tu s h u n c h a la rig a b a ta fs il t o ‘x talib o ‘tish jo iz d ir. E ng avvalo, «Avesto» otashparastlik ax lo q in in g asosini: a) ezgu fikr; b ) ezgu so‘z; d) ezgu amal kabi tam o y illard an iboratligini ko'rsatadi. A huram azda — oliy, bosh xudo. U yom onlik xudosi Axrimanga qarshi kurash u chun o ‘ziga y o rd a m beruvchi m uqaddas va ezgu ru h lam i yaratadi. U dastlab o ‘zining eng y aq in yordam chilari hisoblangan oltita m uqaddas ruh - A m esha spentalam i yaratadi. Bu m uqaddas ruhlar quyidagilar: 1. Voxu M anna (Baxm an) - Yaxshi niyat (E zg u ong). 2. Asha Vaxishta (Ardibixsh) — 0 ‘ta A dolatlilik (Oliy haqiqat), 3. X sh atra Varya (Shahrivor) - O rzu etilgan Q udrat (M atlub Qudrat). 4. Spenta A rm aiti (Isfandarmuz) — Diyonatli Avliyolik (M atlub Tavoze). 5. Xaurvata (X urdod) — Yaxlitlik (Butunlik). 6. Am eretat (M urdod) — Mangulik. M azk u r o ltita m u q a d d a s ru h n in g h ar biri m oddiy dunyodagi o lti xil h o d is a n in g h o m iy la r id ir , d eb ta sa v v u r q ilin g a n . M a sa la n , B ax m a — lia y v o n la rn in g ; A r d ib ix s h — o lo v n in g ; S h a h r iv o r — m a ’d a n la r n in g ; Isfan d arm u z — y e rn in g ; X urdod — suvning; M u rd o d — o 'sim lik larn in g h om iylari d e b tu s h u n ilg a n . A h u ra m azd a insonlarga rah n am o lik qilishni Z ardushtning o ‘ziga buyurgan, degan ta sa w u rla r mavjud b o lg a n . Avestoda ta'k id lan ish ic h a, haftaning h ar b ir kuni ham ana shu yettita hom iy nom i bilan yuritilgan. Shuningdek, «Avesto»da Ahuramazdaga yordam beruvclii boshqa k u ch lar va A xrim anni q o ‘llab-quvvatlovchi yovuz ruhlarning joylanishi batafsil tarzd a berilgan. M asalan, A huram azda tarafida turib yovuz ruhlarga qarshi k urashuvchi bo sh q a ezgu rulilar quyidagicha joylashtiriladi. O lti A m esh a sp e n ta la rd a n so 'n g quyiroqda Y azat (keyinchalik E zo t)lar joylashgan. Y a z a tla r b u tu n o lam ni yovuz ru h la rd a n him oya qilib yurishadi. Y azatlar ikki g u ru h g a — R uhiy va D unyoviy Y azatlarga b o 'lin ad i. R uhiy www.ziyouz.com kutubxonasi Vazatlarni A huram azdaning o‘zi bo shqaradi, dunyoviy yazatlarn i esa Z ardusht bo shqaradi, deb hisoblaganlar. R u h iy y azatlar vafot etg an yaxshi kishilarning ruhlari b o ‘lib, u la r ko'zga ko‘rin m as o la m va u n d a jo y lash g an ezgu kuchlarni q o 'riq lay d ilar, tirik o d am lam in g x o n ad o n ig a xuruj q iluvchi y o m o n odam lar (vafot etgan yaram as od am lar)g a qarshi kurash olib b o ra d ila r. D unyoviy y azatlar esa tirik odam lar, ya’n i d o im o insoniyat, tabiat va h a y v o n o t olam ini asrab-avaylashga xizm at qiluvchi ash av an lar (h aq iq at va t o ‘g ‘rilik uchun kurashuvchi tirik odam lar) yaxshi o d a m la m in g ichiga jo y la sh ib o lib , adolat, h aq iq at, yaxshilik va ezgulik u c h u n kurash olib b oruvchi k o ‘zga k o ‘rinm as kuchlardir. «Avesto»da kosmogonik tasaw ur o ‘ziga xos tarzda berilgan. M akondagi barcha hodisalar o ‘ziga xos tarzda tushuntiriladi. Barcha h o d isalar b ir-b irig a qaram a- qarshi kuchlam ing ayovsiz kurashi natijasi, deb hisoblanadi. Bu kurashda yaxshilik va ezgulikka qarshi yovuz k u ch lar q a ram a-q arsh i turadi. Zardushtiylik kosm ogonikasiga k o ‘ra ezgu va yovuz ru h la r b ir-birlari bilan ayovsiz kurash olib boradilar. Ezgu ru h lam in g h ar biri o ‘z him oyachiiariga egadirlar. M asalan, Vratragna — (keyinchalik B ahrom ) m o m a q a ld iro q xudosi. U nga quyosh nurini to ‘suvchi bulut - V ratragna qarshi kurash vazifasi yuklanadi! V ratragna o ‘zining chaqm oq (o‘q)lari bilan quyosh nuri va issiqligini to'suvchi iblis V ratrani o ld ira d i va dunyoga y o ru g ‘likni qaytarib beradi. D unyodan hayvonlar va qush qiyofasidagi sirli, ezgu va foydali m axluqlar ham jo y oigan. M asalan, afsonaviy V ourukasha q o ‘lida u c h oy oqli, oltin shoxli va olti ko‘zli Н ага deb nom lanuvchi eshak yashaydi. U o ‘zin in g o ltin shoxlari bilan dunyodagi barcha zararli n arsalar (zararli h ash aro tlar va m ikroblar)ni m a h f etadi. R anka deb nom lanuvchi o ro lch ad a ilohiy X ao m a o ‘sim ligi o ‘sadi. 0 ‘n m inglab qurbaqalar qiyofasidagi iblislar X aom ani o ‘g ‘irlash u c h u n orol tom on intiladilar. Lekin daryoda yashovchi Qara ismli sirli (ilohiy) baliq ulaming orolga o ‘tishiga y o l q o ‘ymaydl, u la m i 0 ‘ldirib turadi. V ourukasha nom li ko’lda X abayosh deb ataluvchi h o ‘kiz yashaydi, uni G o p a d sh o h ( h o ‘kiz o d am ) q o ‘riq Íay d i. U n in g vazifasi ta b ia tn i tiriltirib (yangilab) ham da Xabayosh (ho‘kiz)ni qiyom at qoyim gacha q o ‘riqlab turishdan iborat. C hunki h o ‘kiz m uqaddas h o ‘kiz b o ‘lib, qiyom at ku n i, y a ’ni oMganlar tiriladigan kuni uning yog'idan sam oviy ovqat tay yorlanadi, yog‘idan bir to m ch id an o ‘lganlarni qayta tiriltirish u c h u n fo y d alan ilad i, d e b ta s a w u r qilingan. K arishptar nom ü qush o ‘z tilida d o im o m uqaddas g im n (alq o v )larn i kuylab turadi va odam larga ilohiy-ruhiy kuch baxshida etadi. U lam i yashashga va iblislar (yom on odam lar)ga qarshi kurashga ilhom lantirib turadi. P arodarsh (kelajakni ko*ruvchi) no m li qush o ‘zining q ich q iriq lari bilan iblis ru h lar (ishyoqmaslik, dangasalik va uyqu)ni quvib h am d a yovuz kuchlarni q o ‘rqitib. otashparastlarning uyini u lard an him oya qilib turadi. Fikrim izcha, www.ziyouz.com kutubxonasi bu x o ‘ro z b o ‘üshi m um kin. C h u n k i k o ‘pgina xalqlam ing og‘zaki ijodida jinlar va sh a y to n la r u n in g qichqirig‘id an q o ‘rqishi haqidagi afsonalar, rivoyatlar. e rta k lam in g m avjud ekanligini bilam iz. A xrim an h a m o ‘zi yaratgan yovuz kuchlar bilan ezgu kuchlarga qarshi kurashadi. A xrim an o'zin in g yord am ch ilari bilan birga, eng avvalo, fazoviy kenglik (m akon)ni toraytiradi: U ko'zga k o ‘rinmas kuch sifatida tasaw ur qilinadi. A xrim an o ‘z yovuz kuchlari bilan birgalikda Zardusht homiyligidagi insonlarga h u ju m qilib tu ra d i va insoniyatni A huram azda izm idan chiqarib, uning q o ‘li bilan b u tu n d u n y o n i xarobaga aylantirishga intiladi. A xrim an insonga hujum qilganda, u n in g k o ‘ziga keng dunyo torayib ko‘rinadi, yuragi siqilib, g‘amginlik b ilan c h u lg ‘an ad i va dili x ufton b o 'la d i, deb tasavvur qilingan. A xrim an, a y n iq sa , o d a m la r o ‘rtasig a n ifo q so lish g a, o d a m la r o ra sid a y o lg 'o n n i k uchaytirishga, ulam i yo‘ldan ozdirisliga harakat qiladi. U b u ishlarni o ‘zining y ordam chilari — iblislar, shaytonlar va yovuz ruhlar orqali bajaradi. Shu sababli uning k u ch i b enihoya katta, deb hisoblangan. A x rim an A huram azdaga qarshi iblislarning b itm as-tuganm as k u ch id an foydalanadi. A xrim an h a m A h u ra m azd a singari o'zin in g yaqin yordam chilari — olti D ayva (yovuz qiz)ni yaratadi. A k a m a n a (yovuz uy), Taurvi (so 'lish , qovjirash), Z arik (o ‘lim ), Ayshma (q u tu ris h , a d o v a t)la r day v alar h iso b la n ib , d o im o A xrim anga h a m ro h lik qiladilar. U la r h a m odam larga h u ju m qilib, ulam i bir-biriga qaram a-qarshi qilib q o ‘yishga intiladilar. M asalan, A yshm a adovat, xusum at, z o ‘rlik va qahr- g‘azab n in g hom iysi hisoblanib, urush-janjal, kelishm ovchilik, nifoq, mastlik, m ush tlash u v larn i ilhom lantirib tu rad i. Shuningdek, Axrimanga yordam beruvchi, birmuncha kam kuchga ega b o lg an deva (iblis q iz )lar ham m avjuddir. M asalan, Araska (hasad). U da (vaysaqi), A katasha (sinchkovlik), B ushyansta (erinchoqlik), Push (xasislik), Z m aka (sovuq b ila n b o g ‘liq boMgan tu rli azo b lar) shular jum lasiga kiradi. U lar o dam larning ichiga kirib olib, birovga nisbatan hasadgo'ylik qilishga, vaysashga, b iro v lam in g ichki sirini bilishga, erin ch o q va ishyoqmas b o ‘lishga, xasislik qilisliga m a jb u r qilarkan. D eva (iblis qiz)lam ing yovuz ish larn i amalga oshirishlarida ularga D rujlar («druj» s o ‘zi y o lg 'o n , ald o v d e g a n m a 'n o la rn i a n g a ia ta d i), y a ’ni ayol tim so lid a g i b a d ja h l m ax lu q lar va N a s a (yuqum li kasalliklar tarq atu v ch i m ikroblar) yordam beradilar. Z ard u sh tiy lik t a ’lim otiga k o ‘ra, N asa quyidagicha tasvirlanadi: inson vafot etgach, N a sa inson jasadidan jo y oladi. Agar tirik odam jasadga yaqinlashsa, N asa unga z a ra r keltiradi, unga kasallik va hatto o ‘lim olib keladi, deb tasavvur qilingan. Z ard u sh tiy lam in g ta s a w u ric h a , N asa faqat itdan q o 'rq a r, itning qarashiga d o sh bera olm as em ish. S hu sababli zardushtiylar o d am o'ig an d an www.ziyouz.com kutubxonasi keyin u n in g jasadi ustiga itni y e ta k la b olib kelishib, ja s a d g a q aratg an lar. Bu m a ro sim «sakdid» deb ata lg a n . S h u n d an k ey in g in a b o s h q a m aro sim lar o ‘tk azilg an . D em ak , z a rd u s h tiy la rn in g ja s a d n i t o ‘g * rid an t o ‘g ‘ri yerga k o 'm m a g a n lik la rin in g sa b a b i b ir in c h id a n , o d a m j a s a d i n i h a ro m d eb bilganliklarida b o ‘lsa, ik k in c h id a n , jasadga kirib oigan N a s a la r zardushtiylar u c h u n m uqad d as hisoblangan Y erg a zarar yetk azad i, d e g a n tu sh u n c h a d a n kelib ch iq q an . Z ard u sh tiy lar o i g a n kishining ja sa d in i m ax su s k o la rm a g a o lib b o rayotganda eng o ld in d a itn i yetaklab b o rg a n la r. M axsus itlar va o la k s a x o 'r q ushlar ja sa d n i su y ag ig a ch a yeb b o lm a g u n la r ic h a dah m ad a saqlaganlar. U ndan so‘nggina o ig a n kishining suyaklarini m axsus idishlar - so p o ld a n qilingan ossuriy (o sta d o n )ía rg a solishib, m a x su s b o stirm alard a saqlaganlar. A xrim anga yordam beruvchi yovuz kuchlar - ib lisla rd a n yan a biri Parika (p ari) deb nom ian g an . P arik a ( p a ri)la r k o kp in c h a s o h ib ja m o l qiz yoki ayol qiyofasida ta s a w u r qilingan. U la r asosan kishilarni a v ra sh , sehrlash orqali a q ld a n ozdirish yoki halok q ilish g a intilganlar. P a rik a la r k o 'p r o q kechalari yoki ta s h la n d iq q o r o n g ‘i u y la r d a y o l g l z k is h ila r k o ‘z ig a k o ‘rin g an . S h u n in g d ek , parilar tab iatn in g tu rli xil hodisalariga t a ’s ir k o 'rs a ta oladi, d e b o 'y la g a n la r. M a sa la n , M u s h n o m li p a ri o y n i o ‘g “irla b . o la m n i q o ro n g 'ilik k a botiradi. D u jeriy a n o m li pari esa q u rg 'o q c h ilik olib keladi, d eg an ta s a w u r m avjud b o lg a n . B izningcha, h o z irg a c h a resp u b lik am izn in g ja n u b iy h u dudlarida o lk a z ilib k elin ay o tg an «Sust x o tin » , «Suv xotin» nom li y o m g ‘irc h a q irish m arosim ining m avjudligi ham an a sh u ta sa w u rla rg a borib taqaladi. Bu yerda shuni ta ’kidlab o‘tish joizki, zardushtiyíikdagi «Pari» - «Parika» atam asida ikki xil m a ’no mavjud b o lis h i m um kin. N u r va Ezgulik, Z ulm at va Y ovuzlik o ‘rtasidagi kurashda p a rila r ham o 'z a ro k u ra sh o lib boradilar. A huram azda tarafida turuvchi p arila r (parixonlar) jum lasiga baxshi, qushnoch, folbin va kinnachilar kirib, ularning asosiy vazifasi o d a m la r tanasiga kirib oigan yom on illatlar va jin lam i haydab chiqarishdan ib o ratd ir. Axrim an tarafida turuvchi parilar tashqi qiyofada o ‘ta g o ‘zal bo'lib, ulam ing asosiy m aqsadi otashparastlam i y o 'ld a n urish va h alo k q ilish d an iboratdir. U lar, asosan, odam larni suvga g ‘a rq qilib yuboruvchi «suv parisi» yoki c h o ‘lga boshlab borib suvsizlikdan halok qiluvchi turli ko‘rinishdagi (suv, bog‘-ro g \ aholi yashaydigan joy, o ‘rm o n zo r va sh. k.) sarobdir. «Avesto»dagi kishining tinch va osoyishta hayot kechirishi, o ‘z¡ u ch u n uy- jo y qurib olishi, oilali b o lis h , m o l boqib ko‘paytirish, y e r h ay d ab d o n ekish va m ollarni boqish uchun o ‘t ekishi va yig'ishi, m evali d a ra x tla r o ‘tqazish, suvsiz yeríarga suv chiqarish, yangi yerlar ochish ta ’kidlab o ‘tiladi. «Avesto» orqali singdirilgan ushbu y u m u sh lar hozirgi k u n im iz g a c h a m hiyatim izda saqlanib qolingan. www.ziyouz.com kutubxonasi A xrim an A h u ram azd ag a qarshi ku rash d a h a r xil X rafstra (zararkunan- d a)lard an - ilo n la r, pashshalar, qurbaqalar, chivinlar, chayonlar, chum olilar va tu rli-tu m a n m ikroblardan h a m foydalanadi. Y irikroq hayvonlardan b o ‘ri - A xrim anning y o rdam chilaridan biri b o ‘lgan. Shu sababli b o 'ri doim o kishilar uchun oziq v a yaqin yordam chi (ish ch i kuchi) hisoblangan hayvonlam i — ot, eshak, sigir, q o ‘y va boshqa h ay v o n la m i ovlaydi. A huram azdaga yaqindan yordam b e ru v c h i it esa b o ‘riga qarshi q o ‘yilgan. Olov va chiroq b o r joyga b o 'ri yaqinlasha olm agan. «Avesto»da t a ’kidlanishicha, A h u ram azd a tom onidan belgilangan 12000 yil y akunlangach, yorug‘lik va qorong'ilik o'rtasidagi oxirgi kurash b o ‘lib o'tadi. Ezgu va y o v u z k u ch lam in g kurashida (u ch in ch i 3000 ham da to 'rtin c h i 3000 yillikning b irin c h i yarm ida) A xrim an tarafdorlarining q o 'li balan d keladi. O dam lar o ‘rta sid a h a m yovuz kuchlarga yordam beruvchi tubanlashgan kishilar soni oshib k e ta d i. Axloqsizlik va m a ’naviy tanazzul kuchayadi. X otin em i, 0 ‘g ‘il o ta n i, u k a akani tan olm ay q o ‘yadi. O dam lar tabiatga yovuzlarcha m u n o sab atd a b o ‘la boshlaydilar. Iy m o n -e ’tiqod susayib, yovuzlik kuchayadi. T abiatning m u v o zan ati buziladi. Y erga eritilgan bronza y o g ïlad i, to g 'lar, yer va y er osti d unyosi-barchasi b aro b ar yonadi. S o‘ngra halok b o ‘lgan butun olam va b a rc h a o ‘lganlar qaytadan tirilad i. Abadiy hayot boshlanadi. Samoviy C h in v o t k o ‘p rig id a n o ‘to lm asd an d o ‘zaxga tushib ketganlarning barchasi g u n o h larid an fo rig ‘ b o ‘lib, d o ‘zaxdan qutulib chiqadilar. Z ard u sh tiy lik falsafasida, b irin c h id a n , b u tu n olam ikkiga boMinib, bir- biriga q a ra m a -q a rs h i k u c h la r, q a ra m a -q a rs h i h a ra k atlar, ta sa v v u rla r va b o sh q alam in g doim iy harakati, o lam hodisalarining oddiydan m urakkablikka rivojlanishi (o la m n in g to ‘rt bosqichda yaratilishi), bir-biriga qaram a-qarshi b o ‘lgan k u c h la r - A huram azda va u n in g yordam chilari, A xrim an va uning tarafd o rlarin in g q uyidan yuqoriga, yuqo rid an quyiga qarab joylashtirilishi, q a ram a-q arsh i ku ch lam in g to ‘xtovsiz va ayovsiz kurashishi talqinida beriladi. Ik k in c h id a n , zard u sh tiy lik falsafasida t o ‘rt u n su r - yer, havo, suv, olov e ’zozlanadi. S uv va olovga atab q u rbonliklar berilgan. M asalan, suvga sut va sharbat to m iz ilg a n ham d a suvning d o im iy sofligi uchun idishga barg tashlab turilgan. O lovga esa qurbonlik sifatida q u ru q o ‘tin, hayvon yog‘i va xushbo‘y hid taratuvchi g iy o h tashlangan. Y em i e ’zozlashib, unga o ‘lgan kishilam ing jasadi ko‘m ilm agan, yerga in qo‘yuvchi b a rc h a jonivorlar A xrim anning yordam chilari sifatida talqin qilingan. H avoni h a r q a n d a y b ad b o ‘y hid b ila n bulg‘ash qoralangan. D em ak , zardushtiylik falsafasiga k o ‘ra, olam ning asosini to ‘rt unsur: suv, olov, tu p ro q v a havo tashkil etadi, d e g an tushuncha ilgari surilgan. Z ard u sh tiy lik d a dehqonchilik, y er va unga ishlov berishga alohida e'tib o r beriladi. M u q a d d a s m atnlarda kim ki b ek o r yotgan (o ‘lik) yerga suv chiqarib ishlov bersa, u keyingi hayotida m u k o fo t oladi, deyiladi, H osil berib turgan www.ziyouz.com kutubxonasi yerga ishlov bermaslik, sugko rish tizim ini buzish va yerni c h o ‘lga aylantirish katta gun o h hisoblangan, b u n in g u ch u n A h u ra m azd a g u n o h k o rn i qattiq jazolaydi, deb ta ’kidlanadi. K o ‘pgina harakatlar — yalangoyoq yurish, m a rh u m u c h u n k o kp yig‘lash. ayniqsa, ayollam ing olov oldida soch tarashi katta g u n o h hisoblangan. Z ardushtiylik dini o ‘zidan o ld in g i tab iat k u c h la rin i ilohiylashtirishga qaratilgan qabilaviy dinlardan o kzin in g birm uncha ilg‘orligi va yakka xudo - A huram azdaga e ’tiqod qilishi b ilan ajralib turadi. U b e h u d a q o n ío'kuvchi q u rb o n lik lar, harbiy to 'q n a s h u v la r, b o sq in ch ilik larn i q o ra la b , o ‘tro q va osoyishta hayot kechirishni, m e h n a t qilishni, chorvachilik va dehqonchilik bilan shugkullanishni d a’vat q ü ad i. Xayrli ish qilish, ezgu o ‘y, ezgu so 'z va ezgu ishga qat'iyan am al qilishni ta lab qiladi. N em is klassik falsafasining yirik vakili Gegel o ‘zining «Tarix falsafasi» nomli asarida Zardushtiylik dini va u n in g insonparvaríik xususiyatini quyidagicha t a ’riflagan edi: «Bu din y o ru g 'lik va m eh r-o q ib a t d in id ir. U yovuzlik va qo ro n g ‘ilikka qarshi turadi. Y o ru g ‘likning yovuzlik b ilan kurashi, hayotning o ‘lim bilan kurashidir. Z ardushtiylik dini rivojlanishni, h ay o tn ín g barhayot b o ‘lishini, ekin ekishni, uy hayvonlarini boqishni va yerga q arashni talab qiladi. Bu dinga sig'ingan odam hattoki, m urdani yerga ko‘m m ay, y o q m ay qushlarga yem b o ‘lishi uchun kurashadi». Zardushtiylik xalq m adaniyatining nodir yodgorligi sifatida m uhim qiymatga ega bo 'lib , birinchidan, u qadim gi Sharqda vujudga kelgan b ir q a to r dinlar, dastlab yahudiy dinining, so‘ngra ja h o n dinlariga aylangan islom va nasroniylik dinlariga asos bo‘lib xizmat qilgan. M asalan, Z ardushtiylik din ig a binoan har bir otashparast kuniga bcsh m a rta poklanib, quyoshga q a ra b , u n i olqishlab, ibodat qilishi shart bo‘lgan. Bu esa islom diniga uning asosiy ruknlaridan biri - besh vaqt nam oz o ‘qish shaklida o 'tg a n . Ikkinchidan, Zardushtiylik t a ’lim otiga binoan xudo, qu y o sh , olov kabilar inson uchun eng zarur hisoblangan narsalar (yer, hayvon, o ksim lik, suv va b.)da nam oyon b o la d i. Bu esa panteistik falsafaning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. U c h in c h id a n , ajd o d larim izd a n m eros b o ’lib o ‘tib k elay o tg an axloqiy m e’yorlarning shakllanishiga k a tta ta ’sir qiladi. C h u n k i avlod-ajdodlarim iz q ad im -qadim dan tabiatni, yer, suv, daraxt, o'sim lik va jo n iv o rlarn i e ’zozlab keladi. Yerga ishlov berib, sug'orib, bog‘-rog‘lam i, ekinzorlam i barpo qilganlar, chorvachilikni esa nihoyatda qadrlaganlar, suvni m u q ad d as hisoblaganlar. T o 'r tin c h id a n , Z a rd u s h tiy lik d in i q a d im g i y u n o n m a d a n iy a tin in g rivojlanishiga ham ta ’sir ko‘rsatgan. C hunki y unonlar Z a rd u sh t haqida ko‘p!ab hikoyalar eshitganlar va bu din ham da uning ta ’limoti haqida m uayyan tasawurga ega bolganlar. www.ziyouz.com kutubxonasi I I I B O B . Q A D IM G I SU L O L A L A R DAVRI M ADANIYATI l - § . K ushonlar davri m adaniyati M am lak atim iz davlatchiligi va m adaniyati taraqqiyoti tarixida yorqin iz qoldirgan su lo lalard a n b in K u sh o n lar sulolasi hisoblanadi. K ushonlar yangi era b o sh la rid a M arkaziy O siyodagi va unga chegaradosh b o 'lg a n barcha hu dudlardagi siyosiy-iqtisodiy va m a d a n iy jarayonlarni birlashtira oigan va hu k m ro n lik n i bosh lab bergan suloladir. K u sh o n lar S harqning m inglab yillar davom ida shakllanib kelgan a n ’anaviy va ellinlashgan m adaniyatlari h am d a O siyoning keng dashtlarida shakllangan k o ‘c h m a n c h i va yarim ko‘ch m an ch i xalqlar m adaniyatlarini bir-birlari bilan sintezlashtira (uyg‘unlashtira) oigan su lo la hisoblanadi. K u s h o n la r ta x t tep asig a k e lg a c h , asosiy e ’tib o rn i iq tiso d iy h a y o tn i m ustahkam lashga, y a ’ni, b irin ch id an , dehqonchilik m adaniyatini yuksakka k o ‘tarish u c h u n s u n ’iy sug‘orish shoxobchalarini ko‘paytirishga, ikkinciiidan, o ‘sha d av m in g eng kuchli davlatlari b o ‘lg an Rim, Parfiya va X itoy bilan savdo- sotiqni rivojiantirishga, uchinchidan, ta rq o q hududlam i birlashtirish m aqsadida p u l is lo h o tin i a m alg a o sh irish g a q a ra ta d ila r. N a tijad a d e h q o n c h ilik va h u n a rm a n d c h ilik , savdo-sotiq gurkirab rivojlanadi. K ushoniy h u k m d o ri Kujuia K adfiz o ltin va m isdan zarb qilingan tangalam i m u o m alag a ch iq arad i. O ltin ta n g a la m in g qiym ati uning o g ‘irligiga qarab belgilangan. K o ‘shk dinor, dinor, yarim va chorak dinorlar muomalaga kiritilgan. Bir d in o r 8 g ra m m oltinga teng b o 'lg a n .1 K u sh o n lar saltan ati tarixidagi oltin davr, ya'ni ijtim oiy-iqtisodiy va siyosiy- m adaniy ta ra q q iy o td a eng yuqori darajaga erishilgan davr K anishka davri (78- 123-yiUar) hiso b lan ad i. Kanishka saltanatda hukm ronlik qilgan yunon va hind tillan o ‘miga Kushon- Baqtriya tilini jo riy qiladi. Tangalarga Baqtriya yozuvi zaib qilinadi. U muomalaga chiqargan tan g alarg a hindlarning xudosi Shiva tasvirini tushirtirib, unga o ‘z nom idan «S h o h lam in g shohi - ulug‘ xaloskor» yozuvini zart) ettiradi. Kanishka B uddaviylikni davlat dini deb e 'lo n qiladi. D avlatning diniy m afkurasi sifatida budda din id an foydalangan b o ‘lsa-da, boshqa diniy jam oalam ing faoliyati uchun ham erk in lik lar beradi. M u o m alag a chiqarilgan tangalarga hind, zardusht va yunon xudolarining n o m i va ta sv irin in g tushirilganligi h a m diniy e ’tiqodda tenglikka e ’tibor berganligini anglatadi. N atijada K u sh o n lar saltanati sarhadlarida buddaviylik, zardushtiylik, ja y n iz m , shivaizm , m anaxiylik va yunon xudolariga birdek sig‘inilgan. 1 Pidayev Sh. Sirli kushonlar saltanati. — T . «Fan». 1990. 8-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi U mamlakatda budda diniga atab e ’tiqod markazlari — budda rulii saqlanadigan stupalar va ulam ing yonida ibodatxonalar qurishga a lo h id a e 'tib o r beradi. Buddaviylik biz yashayotgan h u d u d lard a keng ta rq a lg a n , h a tto qadim ajdodlarimizning asosiy diniye'tiqodiga aylangan. Hozirgi 0 ‘zbekiston hududida m arkaziy budda ibodatxonalari (K o ‘h n a Term iz, Q uva va boshqa joylarda) mavjud b o lg a n . Bu ibodatxonalarda o 'z davrining m a sh h u r buddaviy kohinlari fa o liy a t k o ‘rsa tg a n la r. V a q ti-v a q ti b ila n bu ib o d a tx o n a la r d a b u ddaviy kohinlarning yig‘ilishlari b o 'lib turgan. Tarixiy m a ’lu m o tla rg a k o ‘ra K o'hna Term izdagi budda ibodatxonasi kohinlari H indiston k o h in lari bilan bemalol raqobatlasha olganlar. T erm izlik ikkinchi bir buddaviy k o h in — G xoshaka K a n is h k a to m o n id a n P e s h o v a r d a c h a q ir ilg a n b u d d a v i y l a r n i n g IV um um buddaviylar y ig in id a q atn ash g an . H attoki B aq triy ad a keng tarqalgan buddav iy lik n in g m azh ab i - V aybxashika m a z h a b in in g k elib ch iq ish i va tarqalishini ham G xoshaka n o m i b ilan bog‘laydilar.' K ushonlar imperiyasi davrida saltanatda h ar xil d in larg a e ’tiq o d qilingan, m asalan, qadimgi Baqtriyada buddaviylikka e ’tiqod qilish keng tarqalgan b o ‘lsa, X orazm , Buxoro, Sam arqand viloyatlari hududida zardushtiylikka e ’tiqod qilish kuchliroq b o ‘lgan. H ozirgi Surxondaryo hududidagi Fayoztepa va Q o ratep ad ag i ibodatxonalar k o ‘rinishi bilan Hindistondagi b u d d a ibodatxonalaridan ajralib turadi. Budda haykali ham H indistonda keng tarqalgan budda h ay k allarid an farq qiladi. M a'lum ki. buddaning uchta o‘ziga xos farqlanuvchi tom onJari — peshanasida dog‘, boshining o'rtasida d o ‘nglik va qulog‘ining solinchog‘i u zu n bo'lishi bilan farqlangan. Qoratepa va Fayoztepadan topilgan budda liaykallarida bunday o'ziga xosliklar bilan birga budalaviy boshi atrofi y o g 'd j — n u r yoki alanga bilan o ‘ralgan. Ikkala m anzilgohdan to p ilg an Budda haykallari esa k o 'p ro q Sharqiy Turkiston va Uzoq Sharqdagi buddaviylarning ibodatxonalari va suratlariga o‘xshab ketadi. Lekin Sharqiy Turkiston va U zo q Sharqqa buddaviylik birm u n ch a keyin tarqalgan. Demak, bundan buddaviylik Sharqiy Turkiston va U zo q Sharqqa 0 ‘rta Osiyo orqali tarqalgan, degan xulosaga kelish m um kin. M arkaziy O siyodan yetishib c h iq q a n ru h o n iy ( k o h in ) la r buddaviylik ta ’limotlarining dastlab Xitoyda, so ‘ngra Quriya (Koreya) orqali Yaponiyada keng tarqalishida m uhim rol o ‘ynaganlar. U lar buddaviylik ta ’lim otiga oid m anbalami Xitoy tiliga taijim a qilishib, diniy m aktablam i tashkil etishda ishtirok etganlar. T urli davrlarda olib borilgan arxeologik izlanishlar n atijasid a K ushonlar sulolasi davrida m adaniy-iqtisodiy jih a td a n rivojlangan sh a h a rla r xarobalari topilgan. Birgina qadim gi B aqtriya hududidagi X o lch ay o n , D alvarzintepa, Z a rte p a , Q adim iy T erm iz, Q o ra te p a , F a y o zte p a, (h o z irg i 0 ‘zbekiston), Ayritom , Bagram, Surxko‘tal va D ilbaijin (hozirgi Afg‘o n isto n )d a olib borilgan 1 Pidayev Sh. K o’rsatilgan asar. 19-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi qazishm alar K u sh o n lar davri ijtim oiy-iqtisodiy, siyosiy-m adaniy hayoti haqida ta s a w u r hosil qilishga yordam beradi. K u s h o n la r s a lta n a ti d av rid a m e ’m o rc h ilik rivoj to p g an . M u sta h k am istelikom lar b ilan o ‘rab olingan sh a h a rla r qad ko‘targan. S hahar ichidagi saroylar, qasrlar va arkalam ing ichki bezagi va tashqi ko'rinishiga alohida e'tib o r berilgan. M e ’m orchilikda m onum ental haykaltaroshlik, tasviriy va am aliy bezak san ’atlari uyg'unlashtirilgan. B inoning tashqi bezagida p iram onlardan keng koMamda foydalanilgan b o ‘lsa, ichki bezakda am aliy va tasviriy san ’a t ham da haykaltaroshlikdan foydalanilgan. Bunga misol tariqasida qadimgi Ayritom dagi ibodatxona p esh to q in i bezab turgan sozandalar haykalini olib k o ‘rish m um kin. M azk u r frizlard a tasvirlangan so zan d alar budda dini bilan bog'liq b o lg a n hind afsonalaridagi beshta «M uqaddas tovush taratuvchi» sozandalar tasviri b o lish i h a m m u m k in . Rivoyatlarga k o ‘ra , Buddaning beshta sozanda ham rohi b o ‘lib, u la r c h ilto r, tor, nog‘ora, ud va hind nog‘orasini chalishib Buddaga lazzat bag‘ishlab yurganlar. S ozandaîarning yuz tuzilishi, kiyimi va bezaklariga qarab, u larn in g baqtriyaliklar ekanligini bilish m um kin. Q adim gi X olchayondagi shahzoda saroyining ichki bezagi m e'm orchilikda tasviriy sa n ’a td a n foydalanish qay d arajad a bolganligini k o ‘rsatadi. Saroydagi qabulxona d ev o rig a tushirilgan su ratlar diqqatga sazovor bo'lib, suratda shoh, m alika va saro y ahllari tasvirlangan. Shoh o ‘tiradigan sahnaning chap tom oniga otlarini yeldek uchirib borayotgan kam onli o tliq la r tasviri tushirilgan. D evorlarning yuqori qism ida ikki m etr balandlikkacha haykallar joylashgan. Saroy devorlarini bezab turgan haykallar va suratlarda ta n tan av o r ruhdagi qabul m arosim i va jang manzarasi tasvirlangan. Bu d av r haykaltaroshligi, tasviriy v a am aliy bezak san'atlarida, um u m an , K ushonlar davri m adaniyatida m ahalliy xalqlar, eilinlar va ko‘chm anchi yuechji qabilalari m a d a n iy a ti sintezlashib kelgan. Kanishka davriga kelib tasviriy va am aliy b ezak s a n ’atlarida ellinizm a n ’analari o 'rn in i budda dini bilan b o g liq bo'lgan m av zu lar egallay borgan. B uning asosiy sabablaridan biri K anishkaning buddaviylikni d av lat dini deb e 'lo n qilishi b o ls a , ikkinchidan, H indistonning K u sh o n lam in g ta x m in a n 400 yillik hukm ronligi ostida bolganligidir. Buning natijasida ilgari faqat savdo-sotiq o rq ali mavjud b o lg a n m adaniy aloqalar ku sh o n lar d a v rid a yaxlit jarayonga aylangan. K o 'h n a T erm iz va A yritom xarobalarida sopol va toshga bitilgan sanskrit, kharoshta hamda Kushon - Baqtriya yozuvlari n a m u n a la ri topilgan. Q ad im d a d in h a r q a n d a y jam iy atn in g davlat m afkurasi vazifasini bajargan. Aholiga m afkuraviy ta ’sir ko'rsatish k o ‘pincha san ’at asarlari orqaii am alga oshirilgan. B uddaviy kohinlarning h a m diniy ta ’sir ko‘rsatishning bu yo'lini tanlashi tabiiy. Buddaviylikning asosiy t a ’limoti san ’at asarlariga singdirilgan. Ib o d atx o n a lar b u d d a va bodisatvalar haykallari bilan bezatilgan. Ibodatxona devorlariga u larn in g hayotini aks ettiruvchi suratlar chizilgan. Am aliy bezak san’atida h a m d in iy mavzuga e 'tib o r berilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi Xullas, K ushonlar davri arxitekturasi, tasviriy sa n ’ati va haykaltaroshligining taraqqiyotini o 'z id a aks e ttiru v ch i ibo d atx o n alar D a lv a rz in te p a, Z artepa, D ilbaijin va boshqa qadim gi sh aharlam ing xarobalari o ‘rn id a n h a m topilgan. Shunday qilib, K u sh o n lar o ‘zlarining tax m in an 4 0 0 yillik hukm ronligi davrida k o ‘pgina o bod shaharlarni bunyod etishib, n o y o b sa n ’at asarlarini yaratib, insoniyat taraqqiyotida o ‘chm as iz qoldirganlar. U la r ko ‘plab sug‘orish inshootlarini - X orazm da G a v h a r va C harm anyob, B u x o ro d a G av Kitfor, S o‘g‘diyonada D arg‘o m kanallarini qurdiradilar. K u lo lch ilik ravnaq topib, yorg‘uchoqlar o ‘m iga teg irm o n lar paydo b o ‘ladi. 2 -§ . E fta litla r davri m adaniyati K ushonlar saltanati inqirozga uchragach, hayot sah n asid a yangi bir sulolalar davlatchiligi — eftalitlar davlati paydo b o ‘ldi. E ftalitlar qadim gi O rolbo‘yi k o 'ch m an ch i m assagetlar avlodlaridan b o ‘lib, o ‘z d av rid a o ‘ta jangariligi va hujum korligi bilan ajralib turganlar. Shu sababli qisqa vaqt ichida Sharqiy T u rk is to n d a n K aspiy b o ‘y la rig a c h a b o ‘lgan k a tta h u d u d la m i o ‘zlariga b o ‘ysundirganlar. H atto , sosoniylardan b o lg a n p o d sh o h P ern zn i ham (459- 484) m ag‘lubiyatga uchratib, ero n iy lam i o ‘lpon to ‘lashga m ajb u r qilganlar. Eflalitlam ing qisqa m uddat ichida kuchli davlat b arp o etishida, birinchidan, barcha qabila-urug‘lam ing azaliy a n ’analariga q a t’iy b o ‘ysunishi, ikkinchidan, um um qabila u chun qabul qilingan huquq va axloq m e ’y o rlarin i buzganlarga k o ‘riladigan jazoning q a t’iy qilib q o ‘yilganligi, u c h in c h id a n , k o ‘chm anchi va yarim ko‘chm anchi hayot kechiruvchi qabilalam ing jan g arilik xarakteri m uhim rol o ‘ynagan. Eftalitlarda k o ‘p erlilik (poliandriya) a n 'an a si, y a ’n i aka-u k alam in g bir ayolni xotinlikka olishi ham da zodagonlam ing k o ‘p x o tin olish a n ’anasi, yuqori tabaqa vakilining 20 va undan o rtiq d o ‘stlarga ega b o ‘lish i va vafot etganda o ‘zining sevimli oti va d o ‘stlari birgalikda dafn etilishi kab i a n ’analar qonun darajasida b o ‘lgan. Qabul qilingan h u q u q m e’yorlari b a rc h a u c h u n q a t’iy qonun tusiga ega b o ‘lgan. M asalan, o ‘g ‘rilik u chun kim b o 'lis h id a n q a t'y i nazar, eng a w a lo , o ‘g ‘irlangan m ol o ‘n b arav ar qilib undirib o lin g a n , so 'n g ra o ‘lim jazosiga m ahkum etilgan. Eftalitlam ing kuchli davlatga ega b o ‘la borishi u lam in g o ‘troqlashuviga olib kelgan, su n ’iy sug‘orish shoxobchalari kengayib, d e h q o n c h ilik m adaniyati yuksala borgan. Q alin m udofaa devorlari bilan o ‘ralg an isteh k o m li qal’alar, q o ‘rg‘o n lar soni tezlik bilan k o ‘paygan. Bu davrda Am udaryo, S urxondaryo, Q ashqadaryo, Z a ra fsh o n va C hirchiq daryolari b o ‘ylarida dehqonchilik rivojlanadi. M azkur d ary o lard an suv ichuvchi shaharlarda hunarm andchilik taraqqiy etadi. Ayniqsa, kulolchilik, chilangarlik, shisha ishlab chiqarish, b o ‘zchilik va sarrojlik, zargarlik va qurolsozlik yuksaladi. www.ziyouz.com kutubxonasi C horvachilik va d ehqonchilik rivojlanib, sun’iy sug'orish tizim lari qurilishi avj oladi. E ftalitlarda hok im iy atn i boshqarish m axsus kengash zim m asida bo'lgan. H okim iyat te p a sid a kengash m a ’qullagan kishi turgan. U taxtni kengash tasdiqlagan q o n u n asosida boshqargan. E ftalitlar d av rid a X orazm , S o‘g ‘diyona, Baqtriya va Shosh viloyatlarida m ustahkam va hasham atli q o ‘rg‘onlar vujudga kelgan. Savdo-sotiqning gurkirab rivojlanishi eftalitlar davlatchiligi iqtisodiyotining yanada rivojlanishiga olib k elad i, h a r b iy q u d r a tin i yan a o s h ira d i. T a sh q i s a v d o g a ip a k , b o kyoq m ahsuloîlari, rangli shishalar, qim m atbaho tosh, arg'um oq otlar, m atolar, qurol-yarog‘la r chiqariladi. A lbatta, m am lakatning iqtisodiy taraqqiyoti nafaqat m am lakatning m adaniy hayotiga, balki u n g a chegaradosh b o lg a n boshqa davlatlar va m intaqalar bilan b o ‘ladigan m a d a n iy aloqalariga h a m sam arali ta ’sir k o ‘rsatadi. E ftalitlar m am lakat ichkarisidagi katta-kichik shaharlarda hasham atli binolar qurdiradi. Eftalitlar davri arxitekturasida ikki qavatli qilib qasrlar qurish od at tusiga kiigan. Q asrlar shaharning markazida, tuproq bilan baland qilib ko‘tarilgan joyda (eng balan d qism i yoki tuproq bilan sun’iy ravishda ko'tarilgan balandlik tepasiga) qurilgan. M asalan, hozirgi Buxoro viloyati hududida joylashgan qadimgi Varaxsha, P o y k an d shaharlari, X orazm dagi T uproqqal’a shahri, Qashqadaryo viloyatidagi qadim gi Z ahoki M oron qasrlari ana shunday sun'iy tepalik ustiga qurilgan b o ‘lib, tash q i ko‘rinishidan nihoyatda m ahobatli bo‘lib ko‘ringan. E ftalitlar davri arxitekturasida, eng a w a lo , ibodatxona yoki qasrning tashqi mahobatliligiga va uning ichki bezaklariga alohida e ’tibor berilgan. Ichki devorlar rangli su ra tla r, n a q sh la r va h ay k allar b ilan bezatilgan. M asalan, hozirgi Surxondaryo viloyati hududida joylashgan qadimgi Bolaliktepa shahrida qurilgan qasr devorlarida saqlanib qolgan devoriy suratlar o ‘zining nafaqat tabiiyligi, rangdorligi, b alki m aishiy hayotning b ir b o ‘Iagini badiiy tasvirlashi bilan ham ajralib tu ra d i. H aykaltaroshlikda k o ‘proq terrakota va koroplastika haykaltaroshligidan foydalanilgan. Bu davr haykaltaroshligida hudud va unda yashovchi kishilarning kiyim -kechaklari, taqinchoqlari va o ‘xshash tom onlari ko‘zga tashlanib turgan. M a’bud yoki m a ’budalar haykallari (albatta yirik va ulkan haykallar yasalmagan)da uni yaratuvchi haykaltaroshning diniy dunyoqarashi o ‘z ifodasini topgan. A rxeologlam ing m a'lum otlariga ko‘ra, binolar bir necha qavat qilib qurilgan. U y devorlari turli naqshlar va suratlar bilan bezatilgan. Ayniqsa, ibodatxonalarga katta e ’tib o r berilgan. U lam ing ichki tom onini bezashda qim m atbaho toshlardan va oltindan foydalanganlar. Eftalitlar davrida Poykent shahri, Tuproqqal’a (hozirgi Xorazm hududida), qadimgi C hochdagi Oqtepa qal’asi, qadimgi Varaxsha qo'rg'onlari shaharsozlikning namunalari hisoblangan. Misol tariqasida Varaxsha qo‘ig‘onini olib qarasak, eftalitlar www.ziyouz.com kutubxonasi davrida me'morchilik san ati qanchalik rivojlanganligining guvohi bo'lamiz. Varaxsha qo‘rg‘oni ulkan kvadrat shaklida mustahkam tepa ustiga qurilgan. Binoning devoriari ganch bilan suvalgan va devoriy surallar bilan bezatilgan. Abu Bakr M uham m ad ibn J a ’far an-N arshaxiy o 'z in in g «Buxoro tarixi» asarida Varaxsha haqida shunday deb yozadi: «... V araxsha ... katta qishloqlar jum lasidan b o ‘lib, Buxoro singan edi. U p o d sh o h la r tu rad ig an jo y b o ‘lib, m ustahkam hisorga ega b o 'lg an , chunki p o d sh o h lar (u h iso m i) bir necha m a rta m ustahkam laganlar. lin in g Buxoro shahrining devoriari singari devori h am bo'lgan. Bu qishloq Buxoro devoriningichkarisidajoylashgan. U nda shunday bir obod qasr b o ‘lganki, g o'zaliikda uni n am u n a qilib k o ‘rsatar edilar». E fta litla r dav rid a sa ro y la r, ib o d a tx o n a va b o y -b a d a v la t k ish ila rn in g turaijoylari ichki bezagida sujetli tasviriy sa n 'at asarlari va turli xil naqshlardan foydalanish odatiy tusda b o ‘lgan. M asalan, B o la lik tep a qasri devorlariga tushirilgan ziyofat m arosim i nih o y atd a yorqin b o 'y o q la r b ila n chizilgan b o ‘lib, unda gilam chalar ustida ju ft-ju ft b o ‘lib tiz c h o ‘kib o 'tirg a n erkak va ayollar tasvirlangan. Erkaklam ing egnida uchburchak shaklida keng q a y tarm a yoqali va hoshiyali uzun kam zul, oyog‘ida m ahsi, belidagi ingichka kam arga q ay irm a uchli xanjar osilgan. Birida vaza, ikkincliisida tu g ‘ro tutgan q o ‘llarining jim jilog‘iga bittadan ikkita yirik ko'zli uzuk taqilgan. 0*ng q o ‘lida q ad ah , s o ‘lida k o ‘zgu tutgan ayollam ing kiyim -kechaklari n ih o y a td a bashang. Ichki libos ustidan hoshiyali qaytarm a yoqali ham da uqali u zu n va keng g uldor y o p in c h iq - qabo yelkaga tashlangan. Quloqlarida B uxoroning yakkadur ziragi, jim jilo q larid a esa yoqut ko‘zli uzuk taqilgan. Xullas, Bolaliktepa qasri devorlarida tasvirlangan ayollaming tashqi qiyofasi VI asrda eftalitlar hukm dori huzurida b o ‘lg an budda kohinini hayratga solgan saroy zodagoni ayollarini eslatadi. K o h in n in g t a ’riflashicha, o ‘sha vaqtlarda eftalit malikalari ju d a qim m albaho m a to d a n tiqilgan, orqa etagi uch quloch va undan ham u zu n ro q b o lg a n serbezak k o ‘ylak kiyar, uning etagini maxsus joriyalar k o 'ta rib yurganlar.1 E ftalitlar davrida diniy e ’tiq o d lar xiima-xilligi - zard u sh tiy lik , A naxita va M itraga, buddaviylik, iuadizm va nasroniylik mavjud b o 'lg a n . Buxoro vohasida esa k o 'proq Siyovushga e ’tiqod qilish rivojlangan. N arshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida ko'rsatilishicha, «podshoh Afrosiyob o ‘z kuyovi Siyovushni o'ldiradi. «Buxoro aholisi Siyovushning o ‘ldirilishi haqida ajoyib ash u lalar to'qiganlar, kuychilar bu q o ‘shiqlarni «Kini Siyovush» — «Siyovush jangi» deb ataydilar». Siyovushga e’tiqod qiluvchilar N av ro ‘z kuni uning qabri atrofida katta bayram o'tkazganlar. Bu bayram «N avro‘zi kishavarzon» — « D e h q o n la r navro‘zi» deb atalgan. Buxoro otashparstlari Siyovush dafn etilgan jo y n i aziz tutganlar va unga atab h ar yili h ar b ir erkak N av ro 'z kuni Q u y o sh ch iqm asdan o ‘sha ' Muhammadjonov A. O'zbekiston tarixi. - T.: «O'qituvchi», 1994, 14-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi joyda b itta d a n x o ‘ro z so‘yad¡. Buxoro aholisining Siyovushning o ‘ldirilishiga bag‘ishlab ay tg an m arsiyalari b o ‘lib, u b a rch a viioyatlarida m ash h u r b o ‘lgan. K uychilar u n g a m oslab kuy tuzganlar va q o ‘shiq qilib aytgan. Q o‘shiqchilar u n i « o tash p arastlar yig'isi» deb ataganlar. Shuningdek, E ftalitlar davrida 0 ‘rta Osiyo va Sharqiy Turkistonda M onizm keng tarqala boshlaydi. M onizm tasviriy sa n ’atni diniy marosimlarga olib kiradi. T u p r o q q a l’a ( X o r a z m ) , V arax sh a (B u x o ro ) va P a n jik e n t (T o jik is to n Respublikasi) d ag i ibodatxonalar b ezaklari bu fikrim izning dalili b o ‘la oladi. M asalan, Panjikentdagi m otam m arosim ining suratda tasvirlanishi bunga misol b o ‘la oladi. E fta litla r o ‘z u rf-o d a tla ri, ay n iq sa , dafn m arosim lariga k o ‘ra kuchli tabaqalanishga ega b olganlar. Oddiy eftalitlar murdasi tuproqqa qo ’yilgan. Boy- badavlat k ish ilar vafot etganda esa, ularning jasadi maxsus tayyorlangan tosh dahm aga q o ‘yilgan. U ru g ‘ boshlig‘i vafot etganda, ju d a katta tantana bilan dafn m arosim i o ‘tk azilg an . O datga ko‘ra urug‘ning eng boy-badavlat kishilari 20 va u n d an h am k o ‘p ro q sodiq d o ‘stlarga ega b o ‘lgan. IV asrda y ash ag an tarixchi A m m ian M arselinning yozishiga k o ‘ra, X ionit shahzodasi v a fo t etg an d a, uning m u rd asi kuydirilib, uning atrofiga sodiq d o ‘stiarining te rra k o ta haykalchalari o ‘tkazib q o ‘yilgan. Xulosa qilib aytganda, eflalitlarning 100 yildan oshiqroq hukm ronligi davri M arkaziy O siyodagi xalqlarning jipslashuvi, turli qabilalarning q o ‘shilishi, iqtisodiy va m ad an iy hayotning yanada rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan. 3 -§ . T u rk xoqoniigi davri m adaniyati, san ’ati va diniy qarashlari V asm ing ik kinchi va V I asm ing birin ch i yarm ilarida Oltoy va Janubiy Sibir h u dudlarida u y u sh g an yangi bir kuch — turk qabilalar ittifoqi vujudga keladi. Bu ittifoqning e n g k o ‘zga ko'ringan boshlig'i B um in VI asrning o ‘rtalarida o ‘sha davrdagi O siyoning anch a kuchli davlati hisoblangan Jujan xoqonligiga katta zarba beradi va o ‘zining Turk xoqonligiga asos soladi. B um in x o q o n ukasi Istem i bilan birga qisqa vaqt ichida E nasoy (Yenisey) daryosi b o 'y larid a yashovchi qirg‘izlam i, Jan u b i-g ‘arbiy Manjuriyadagi kidanlar va Shim oliy X ito y n i bosib oladi.X itoy im peratorlari yiligayuz m ing to ‘p ipak m ato hisobida o ‘lp o n to'lashga m ajbur b o la d ila r. «Yabg‘u xoqon» unvoniga ega b o ‘lgan Iste m i boshchiligidagi T urk q o ‘shinlari tezlikda Yettisuv, Sharqiy T urkiston va u n in g atrofida yashovchi turkiy qabilalar yerlarini, M arkaziy Osiyoning S ird ary o v a Orol dengizigacha bo‘lgan hududlarini bosib oladilar. 558- yilga k elgach, turklar Yoyiq (U ra l) va Itil (Volga) daryolari b o ‘ylarini h am d a S h im o liy K avkazdagi avarlar yashaydigan hududlarni ham q o ‘lga kiritadilar. B esh yildan so‘ng tu rk lar P arkana, C hoch viloyatlarini, so‘ngra S irdaryodan k e ch ib o ‘tib, Z arafshon vodiysiga kirib boradilar. S am arqand, www.ziyouz.com kutubxonasi Kesh (Shahrisabz), N axshab (Q arshi) va Buxoro sh a h arlarin i egallaydilar. Buxoro yaqinida E ftalitlam ing q o ‘shinlari bilan to 'q n a s h ib , u la m i to r-m o r etadilar va butun A m udaryo b o ‘ylaridan Kaspiy dengizigacha b o lg a n yerlam i o ‘z tasam ifiga o'tkazadilar. Turk xoqonligi Vizantiya bilan savdo-iqtisodiy va m adaniy ham koriik o'm atadi. 5 7 5 - 5 7 6 - y illa r d a t u r k l a r K im m e r iy la r B o s f o r in i e g a lla s h ib , Q rim yarim oroligacha kirib boradilar. X ullas, VI asrning 7 0 -8 0 -y illa rig a kelib, E n a so y d a ry o sin in g yuqori oqim idan to Am udaryo b o 'ylarigacha, M anjuriyadan K im m eriy Bosforigacha b o 'lg an ulkan hududlar T urk xoqonligining tasarrufiga o 'ta d i. T urkiar o ‘zlari bosib oigan hududiarning ichki hay o tig a aralashm aydilar va hokim iyatni yerli sulolalar hukm dorlari orqali b o sh q arad ilar. N atijada, turk xoqonligi tasarrufidagi ko 'p lab m ay d a féodal h o k im iy atlar vujudga keladi. X oqonlikka kiruvchi yerli sulolalar h u k m d o rlam in g boyishi u ch u n xalqni ayovsiz talashi, urug'-aym oqchilikning kuchayib ketishi va m ayda feodallam ing hokim iyat uchun zim dan kurash olib borishi tufayli tu rk xoqonligi 603-yilda ikki m ustaqil davlatga — M o ‘g‘ulistonda tashkil to p g an S harqiy tu rk davlati va M arkaziy Osiyo, Jung‘oriya ham da Sharqiy T u rkistonni birlashtirgan G ‘arbiy turk xoqonligiga b o ‘linib ketadi. V il asrning birinchi choragida G 'a rb iy tu rk xoqonligi kuchayib, shim oliy chegaralarini O ltoy hududlarigacha, janubiy ch egaralarini esa H ind daryosi bo'ylarigacha kengaytiradi. Yettisuv G ‘arbiy tu rk xoqonligining m arkaziga, Siyob shahri esa uning poytaxtiga aylanadi. G ‘arbiy xoqonlik aholisining k attagina qism i o 'tro q hayot kechirib, dehqonchilik bilan, sh ah arlar va yirik q ish io q lar aholisi savdo-sotiq ham d a h u n arm andchilik bilan m ash g 'u l b o'lganlar. H u n arm an d ch ilik n in g kulolchilik, to'qim achilik, m isgarlik, chilangarlik, tem ircliilik , zargarlik kabi turlari ancha rivojlangan. F arg'ona va S o‘g ‘diyonada o ltin , m is, ternir, simob va boshqa m a ’danlar qazib olingan. T u rk x o q o n lig in in g x a z in a si sa v d o -s o tiq d a n k e ia d ig a n d a ro m a d va v ilo y atlard an t o ‘la n ad ig an boj h isobiga t o ‘lg‘azilg an . H u n a rm a n d c h ilik , dehqonchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi, b irin c h id a n , o ‘tro q aholining jipslashuviga sabab bo 'lg an b o 'lsa , ikkinchidan, a h o lin in g m ad an iy jihatdan taraqqiy etishining asosiy om ili b o ‘lib xizm at qilgan. VIJ asrning boshlariga kelib ishlab chiqarish jarayonining rivojlanishi, savdo- sotiq va hunarm andchilikning taraqqiy etishi yangidan yangi shaharlar va q is h lo q la rn in g vujudga k e lish ig a t a ’s ir k o 'r s a ta d i. B u x o ro , Z a ra fsh o n , Qashqadaryo va X orazm ning keng dashtlarida yangi q o ‘rg ‘o n va qal’alar qurilib, ularga suv chiqariiib, atrofiar obodonlashtiriladi. Bu davrga kelib, xoqonlik h u d u d id a ko'plab qal’alar, q o ‘rg ‘onlar, qasrlar, saroylar, h uqandozlar, k o ‘shk va sardobalar q u rilish i k en g avj oladi. Bu www.ziyouz.com kutubxonasi inshootlarning qurilishida, birinchidan, hunarm andchilik, ikkinchidan, savdo- sotiq, u c h in c h id a n , m ahalliy h u k m d o rlam in g shuhratparastligi (chunki ular o ‘z la r in i h a q iq iy h u k m d o r, x o q o n d e b h iso b la g a n la r), t o ‘rtin c h id a n , m a rk a z la sh g an x o q o n lik to m o n id a n b o sh q a rilsa -d a , yerli m ay d a féodal hokim lar o ‘rtasida o ‘zaro nizo, bir-biriga ishonchsizlik tufayli o ‘z -o ‘zini him oya qiiishga b o ‘lgan intilish kabi sabablar m u h im roi o ‘ynagan. Shu boisdan m azkur arxitektura in sh o o tlarin in g qurilishi b ir necha baravar oshib ketgan. M asalan, X orazm v ohasidagi Burgut qal’a m avzeyida 100 ga yaqin ko‘shk va qasrli q o ‘rg‘o n la r qurilgan boMsa, Buxoro atrofida 4000 ga yaqin qasrlar, C h o ch d a 50 d an o rtiq k a tta -k ic h ik istehkom lar, yirik y cr egalari q o “rg‘onlari, k o ‘shk va obod q ish lo q lar q a d k o ‘taradi. M arkaziy O siyoga Shim oldan turkiy qabilalarning ko'chib kelishi natijasida (er.a w .2 asrd an bosh lab ) turkiy lahjalar va shevalarda gaplashish od at tusiga kirgan. Turkiy til so‘g ‘d va yunon tillari bilan bir qatorda muomala tiliga aylangan, ya’ni e ro n lahjalari va shevalarida so‘zlashuvchi ayrim guruhlar turkiy tilda so‘zlasha boshlaganlar. E ro n tillari g u ruhidagi tillar zam in id a fors-tojik tillari vujudga kelganidek, turkiy tillar z a m in id a o ‘zbek, tu rk m a n , qozoq, qirg'iz, uyg‘u r va boshqa turkiy tillar p a y d o b o 'iad i. E ram izn in g bosh larid an VTÏI asrgacha bo‘lgan davrda ijtimoiy hayotda ro 'y beigan b arch a o 'zg arish lar m e'm o rlik , haykaltaroshlik va tasviriy sa n ’a td a o ‘z ifodasini to p g an . Tasviriy san ’a t, haykaltaroshlik va m e ’m orlikning ilk o ‘rta asrlarga xos b o ‘lgan jihatlari ko‘proq o 'sh a davrda qurilgan turli qasrlar, saroylar, qal’alar, q o ‘rg‘o n la r, ko*shklar, ibodatxonalar, o tash k ad alarv a u lam i bezagan rasm larda, b u d d a va nasroniylik ibodatxonalariga o 'rn atilg an haykallar va sanam larda, zarb etilgan tangalarda, xilm a-xil bezaklarda o ‘z aksini topgan. 0 ‘sha davm ing o ‘ziga xos san’at asarlarini ham da bu san’at asarlarini yaratgan m e ’m orlar, h a y k altaro sh lar va m u sa w irlarn in g dunyoqarashi, intilishlariyu o rzu -u m id larin i qadim gi Bolaliktepa, Panjikent, Varaxsha, Afrosiyob, Quva va boshqa q a d im sh ah arlar xarobalaridan topilgan devoriy suratlar, haykallar, ganchkor na q sh lar, turli xil zeb-u ziynatlarda ko‘rish m um kin. Bu yodgorliklar ilk o‘rta asm ing o ‘ta murakkab siyosiy va iqtisodiy, madaniy va maishiy hayotining serm azm un v a serjilo, jozibali va ayanchli, zavqli va mungli m anzaralarini o ‘z bag‘rid a y a sh irib kelgan. M isol u c h u n , B olaliktepadan topilgan devoriy suratlardagi q o lla r ig a qadah tutgan juft-juft ayol-u erkaklarning tasviri o ‘sha davr h ay o tin in g jozibadorligini k o ‘rsatib bersa, Varaxsha saroyidagi oq fil ustidagi filbon v a boshqa pahlavonlarning old va orqadan chovut solayotgan arslon h a m d a q an o tli grifonlar bilan ja n g qilishi insonning hayot va yashash uchun k urashini k o ‘rsatib beradi. P anjikent xarobalaridagi qariyb 15 m etrga c h o ‘zilgan rangtasvirda to ‘riq otliq suvoriy boshchiligida ch o p arlarn in g yurishi, ularning dush m an bilan www.ziyouz.com kutubxonasi olishuvi, suvoriyning ajdaho va o tliq dushm anga qarshi yakkam a-yakka janggi, chokarlam ing devlar to ‘dasi b ilan kurashi tasvirlangan. Suratning oxirida qulagan ajdahoni yanchib tashlab, o ‘z cho k arlarin i boshlab borayotgan suvoriyning g'alaba nashidasini surishi tasvirlangan. Panjikent xarobalarida xona devorlariga chizilgan suratlar turíi xil mavzularga bag'ishlangan. Bu suratlardan biri d eh qonchilikka bag‘ish lan g an b o ‘lib. unda kattagina g‘alla xirmoni, yakka pallali tarozida g lalla tortayotgan am aldor. donni qoplayotgan va qoplangan g 'allan i eshakka ortishga ta ra d d u d ko'rayotgan yalangoyoq keksa dehqon h am d a o ‘spirin tasvirlangan. Y a n a b ir tasvirda Siyovushning o 'lim i bilan bog‘liq b o 'lg a n aza m arosim i ifodalangan. Q adim gi A frosiyob xarobalarida íopilgan suratda esa ta n ta n a li yurish tasvirlangan. Suratda tasvirlangan oq fil, uning ustiga o ‘rnatiIgan taxtiravonga jo y la sh ib o ig a n m alika, u n in g jo riy a s i, o t m in ib o ig a n h a m r o h la r i va q o 'riq c h ila ri k o ‘z oldingizda n a m o y o n b o 'lad i. F ik rim iz c h a , b u suratda hukm dorning uylanish m arosim iga o id kelin (m alika)ni tu sh irib kelish lahzasi tasvirlangan b o lis h i m um kin. C h u n k i, qadim dan So‘g ‘d iy o n a v a unga tutash bo'lgan hududlarda kelinni oq rangdagi ulovda tushirib kelish m aro sim i mavjud b o ‘lib, u o ‘z yangasi va boshqa h a m ro h la r kuzatuvida b o ‘lishi sh art b o ‘lgan. M alikani kuzatib kelayotgan ay o lla rn in g b irin ch isin in g q o ‘liga s o ‘g ‘dcha «m alikaning yangasi» deb yozib q o ‘yilgan¡ bundan dalolat beradi. T urk xoqonligi davrida m usiqa, raqs, q o ‘shiqchilik s a n 'a tla ri, dorbozlik, m asxarabozlik va q o ‘g ‘irchoqbozlik to m o sh alari keng rivojlangan. V I - V I I a s r la r M a rk a z iy O s iy o d a s a n ’a tn in g r iv o jla n g a n lig i b ila n xarakterlanadi. Ayniqsa, musiqa va q o ‘shiqchilik san’atlari yuqori darajaga ko‘tarila boradi. M usiqa va qo‘shiqchilik san 'atlarin in g rivojlanishi S o‘g ‘diyona hududida yaqqol sezilib turgan. Qadimgi Markaziy Osiyo musiqa m adaniyati yuksak darajada rivojlanganligini m intaqaning turli hududlarida olib borilgan arxeologik qazish m alar natijasida topilgan ashyoviy dalillar ham k o ‘rsatadi. Bunga m usiqachilar tasviri tushirilgan turli xil buyumJar va idishlar dalil b o ‘la oladi. Masalan, rus olim i A.Beliniskiyning ta ’kidlab ko‘rsatishicha, birgina P anjikentda har bir bayram , to ‘y -to m o sh a va hatto dafn marosimlari sozanda, x o n an d a va raqqosalarsiz o ‘tm agan. Yoki V -V I asrlarga oid B olaliktepadan topilgan tasvirda b a z m i jam shid tasvirlangan b o ‘1ib, u n d a ch an g va n ay chalayotgan s o z a n d a la r, q o 'sh iq kuylayotgan xonanda ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, M arkaziy O siyoda m usiqa va q o ‘sh iq ch ilik s a n ’atlarining rivojlanganligini So*g‘diyona, B aqtriya, M arg‘iyona h u d u d larid a b o ‘lgan chet ellik sayyohlar va rasmiy kishilam ing esdaliklari ham d a yozishm alariga qarab bilsa bo‘lad¡. M asalan, V II asrda Afrosiyobga kelgan b u ddaviy m onaxning yozishicha, bu paytdagi h ar b ir b a y ram va shodiyona q o ‘shiq va raqslarsiz o ‘tm agan. N afaqat bayram va to ‘y -to m o sh a la r, balki dafn m aro sim larid a ham www.ziyouz.com kutubxonasi sozanda va x o n an d a (go‘yan d a)lar qatnashganlar. G o ‘yandachilikning bizning davrim izgacha yetib kelganligi b u n in g dalili b o 'la oladi. U sh b u d av r sa n ’atkorlari n afaqat M arkaziy Osiyoda faoliyat k o ‘rsatganlar, balki boshqa davlatlarda tashkil etilgan bayram , tantana va bazmlarda ham ishtirok etganlar. M a rk a z iy O siyolik sa n ’at ahli b ila n xitoylik san 'a tk o rla r o ‘rtasida doim iy h a m k o rlik m avjud b o ig a n . K o ‘p ro q m arkaziy osiyolik sa n ’atk o rla r X itoyda b o ‘la d ig a n ta n ta n a la r va b a y ra m ia rn in g doim iy ishtirokchisi b o ‘lgan. X itoy m a n b a la rid a k o ‘rsatilishicha, V II - V III asrlarda M arkaziy O siyoda m usiqa, raqs, q o ‘sh iq ch ilik va dorbozlik kab i s a n ’atning boshqa sohalari ham rivoj to pgan. X itoy im p erato rlari saroylarida o ‘tkaziladigan tantanalarda T urkistondan b organ d o rb o zlar, akrobatlar, k o ‘zboylag‘ichlar, olovyutgich va purkagich afsungarlar h am d a qiziqchilar o ‘z m ahoratlarini zavq-shavq b ilan nam oyish qilganlar. H a tto X itoyning C h a n o n sh ah ri aholisi q o 'g ’irchoq o ‘yinini ilk bor V II asrda T urkistondan borgan s a n ’atk o rlar ijrosida tom osha qilishga muyassar b o 'lg a n .1 Islo m g ach a b o ‘lgan T urkiston m u siq a m adaniyatining rivojlanishida Marv viloyatida tu g ‘iiib, eron shohi Xusrav Parvez saroyida faoliyat ko’rsatgan Borbad M arvaziyning hissasi beqiyos k a tta b o ig a n . Borbadning m usiqa m adaniyatini rivojlantirishdagi buyuk xizmati azal-azaldan iqtisodiy-madaniy aloqada bo'lgan T u ro n va X u ro so n xalqlari m a daniyatining yanada boyishiga olib keldi. Borbad qisqa m u d d a t ich id a m ash h u r m usiqashunos, bastakor, m ashshoq-sozanda, hatto raqqos va shoir sifatida elga tanildi. Uning d o v ruglT uronu Eronga yoyilgan. N a q l qilishlaricha, B orbadning ovozi shunday yoqim li b o lg a n k i, uning ovozini esh itg an odam ning q o ‘sh iq sehridan chiqib ketishi qiyin b o ‘lgan. Shu sababli o ‘sh a davrning k o 'p g in a h u k m d o rlari Borbadning o ‘z saroyida xizmat qilishini o rz u qilganlar. B orbad X usrav Parvez II ning o lim la r, shoirlar, san’atkorlar va hunarm and ahliga g ‘am x o ‘rlik qilayotganini esh itib , uning saroyiga y o l oladi. Xusrav uni o ‘z saroyiga xizm at qilayotgan san 'a tk o rla rg a bosh qilib q o ‘yadi. B o rb ad sh o h X usrav P arv ezn i adolatparvarlikka, m a ’rifatp arv arlik va raiyatparvarlikka undagan. U n i zulm qilishdan, aysh-ishratga berilishdan tiyib turgan. U X usrav Parvezning sa n ’atkorlarga homiyligi hurm ati haqqi unga atab «Xusravoniy» nom li kuyni yaratgan. Uning bu xizm atlari shohning sevimli xotini S h irin to m o n id an m un o sib taqdirlanadi. M alika Borbadga o'zin in g Isfaxondagi m ulkini in ’o m qiladi. B orbad k o ‘plab shogirdlar yetishtiradi. N aq l qilishlaricha, Sosoniylar sulolasi davrida m ashhur b o ig a n Nyokiso 1. M uham m adjonov A. O 'zbekiston tarixi. — T.: 1994, 54-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi Changiy, B om shod, R om tin, O zodvor C h an g iy , Sarkash ismli sa n ’a tk o rla r B orbadning shogirdlari bo'lganlar. B orbad o kz asarlarini ko‘proq tabiat h odisalariga bag‘ishlaydi. B ah o r fasii, N a v ro 'z bayram i u n in g sevimli m avzusi h iso b lan g an . Shu sababli u n in g «Gulzor», «Sabz bahor», «Rohigul», «A bhari kuhan», «Ravshan charog*», «Polizbon», «Dilangizan» singari ko‘pgina asarlarida N avro‘z va tabiat go ‘zalligi tarannum etiladi. Shuningdek, sozanda «Y azdon ofarid», «Sabzdori sabz», «Partavi farxor», «Kini Siyovush», «Bog‘i S hahriyor», «Isabdiz» singari q o ‘shiq va ohanglarni ham m avsum va m arosim larga b ag ‘ishlab yaratadi. Borbad k o ‘pgina qo'shiqlarini a v lo d -ajd o d lar tarixiga, xalq og‘zaki ijodi va zardushtiylikning m uqaddas kitobi «Avesto» ohanglariga bag'ishlagani h a q id a m a’lum otlar bor. U n in g musiqa sohasidagi buyuk xizm ati shundan ib o ratk i, u yaratgan «Z erafkand», «Nufuxt», « G u ln u sh » , «O rom ishi jo n » , «D arg am » kabi kuy va taro n alar eron, tojik, arab va tu rk iy xalqlarga m ansub so z a n a n d a la r tom onidan h anuzgacha sevib ijro etiladi. Hozirgi kunda o ‘zbek-tojik musiqasi boyligi hisoblangan «Shashm aqom » ohanglari silsilasidagi «Zerafkand», «Xusravoni», «N avro‘zi buzrug», « N av ro ‘zi Ajam», «N avrokzi Xoro» maqom yo‘llarida B orbad ijodining a n ’analari bevosita davom etib kelmoqda. Umuman olganda, Borbadning Sharq musiqa m adaniyatiga qo‘shgan hissasi va uning mashhurligi haqida k o ‘plab asarlaryozilib, ta d q iq o tla r olib borilgan. Boibad ijodi ko‘plab Sharq va G ‘arb otimlari tom onidan o ‘iganilgan. M asalan, B orbadning m usiqa madaniyati tarixida yorqin iz qoldirganligi h aq id a daniyalik m ashhur sharqshuros A .K restinsen shunday deb yozadi: «B orbad sosoniylar davri musiqasi rivojida asosiy o ‘rin tutgan, shuningdek, u h a q iq atan ham Sharq xalqlari musiqa san’atining asosehilaridan bin hisoblanadi. H e c h qaysi san’at arbobi tarixda va adabiyotda uningdek yorqin iz qoldirmagan. B orbad o ‘z hayoti davom ida 360 ta maxsus q o ‘shiq va 30 ta tarona yaratdi, u lard an 148 tasining nom i hozir ham m anbalarda d o im o eslanadi. U yaratgan asarlam in g nom lari Sharq xalqlari musiqasida hozirgi kunlargacha o ‘zgarmagan». B o rb a d n in g n o m i va iste’d o d in i a b a d iy la s h tiris h d a m a s h h u r S h a r q m utafakkirlarining roli benihoya kattadir. A bu B akr N arshaxiy, Abu A b d u llo h Rudakiy, A bdulqosim Firdavsiy, Ibn S in o , N iz o m iy Ganjaviy, A b d u ra h m o n J o m iy , A lis h e r N a v o iy va b o s h q a la r o ‘z a s a r la r id a B o rb a d n o m in i abadiylashtirib ketganlar. Qadimgi M arkaziy Osiyoning ilm -fani d u n y o n in g barcha m a d a n iy jih a td a n taraqqiy etgan hududlaridagi singari, eng a w a lo , dehqonchilik m adaniyatining, hunarm andchilik va iqtisodiy-m adaniy a lo q a la m in g rivojlanishi b ilan b o g 'liq holda vujudga kelgan. Bizgacha yetib kelgan k o 'p g in a hujjatlar, ta q v im la r va boshqa yodgorliklarda ko‘rsatilishicha, qadim gi M arkaziy Osiyoda ilm i n u ju m , handasa, y er ilm i, fizika va boshqa tab iiy fan lar taraqqiyotida b irm u n c h a ilgarilash m avjud b o lg a n . www.ziyouz.com kutubxonasi Abu R ayhon Beruniy asarlarida ko'rsatiiishicha, qadim gi M arkaziy Osiyoda ilm i n u ju tn (astro n o m iy a ) a n c h a rivojlangan. X o razm lik , so ‘g ‘diyonalik, baqtriyalik va m arg‘iyonaLik o iim lar. eng avvalo, sayyoralar va yulduzlam ing turkum larini o ’rganib, ularga m axsus nom larberishadi va buij (zodiak) tizimini aniqlaydilar. H ar b ir sh o h lik va xonlik saroylari qoshida astronom lar gum hi m avjud bo'lgan. U lar sayyoralar dunyosini kuzatganlar va harbiy harakatlarni am alg a oshirish v a q tin i, h a tto k i, h a r xil sh ik o rlar va t o ‘y -to m o sh alarn i o ‘tk az ish m u m k in b o ‘Igan «qulay va noqulay» k u n la rn i aytib berganlar. M unajjim lik taqvim larini tu z ish ib , osm on jismlari va inson taqdiri o'rtasidagi alo q an i bashorat qilganlar. S u g 'o r is h i n s h o o t l a r i , m u s ta h k a m q a l 'a l a r , s a r o y la r . q a s r la r va q o ‘rg‘onlam ing qurilishi h an d asa ilm ining tamqqiy etishiga katta ta ’sir ko'rsatgan b o ls a , m etall quyish, to sh n i eritib shisha ishlab chiqarish, qurilish va turli xil b in o larn i bezashda x ilm a-x il ran g lard an foydalanish. kim yo ham da fizika fanlarining taraqqiy etishiga sabab bo'lgan. Xullas, ilk o ‘rta asrlar M arkaziy Osiyo m adaniyati taraqqiyoti o'ziga xos tarzda rivojlangan. M oddiy va m a ’naviy madaniy boyliklar yaralishda birm uncha m uvaffaqiyatlarga erishilgan. Bu davrda, ayniqsa, turli elatlar va xalqlam ing tili va yozm a adabiyoti, sa n ’ati va fani taraqqiy etib, q o 'sh n i davlat va hududlar: H indiston, E ron, Vizantiya, siavyan xalqlari m adaniy taraqqiyotiga o kz ta ’sirini k o 'rsatg an . U shbu davlatlar b ila n iqtisodiy, siyosiy va m ad an iy aloqalarning y o 'lg a q o ‘yiiishi m adaniy boyliklarning boshqa o ‘lkalarga yoyilishi va boshqa xalq lar m adaniy h ay o tin in g ilg ‘o r yutuqlarini o ‘rganish im konini yaratib bergan. Bu davrda diniy d u n y o q arash d a o ‘zgarishlar ro ‘y bera boshlagan. D iniy q arash lari. T u rk xoqonligi hududlarida o ’tro q , k o ‘chm anchi va y arim k o 'ch m an c h i aholi yashaganligi sababli, ularning diniy qarashlarida ham tu rli-tu m a n lik m avjud b o 'lg a n . M asalan, o ‘tro q ah o li o 'rta sid a k o 'p ro q zardushtiylik, buddaviylik, m o n iy lik dinlari asosiy diniy e'tiq o d lar b o ‘lgan b o ‘lsa, k o 'ch m an ch i aholi o ‘rtasid a k o ‘pro q to tem izm va shom onlik hukm ron d in iy tasav v u rlar h is o b la n g a n . Y a rim k o 'c h m a n c h i a h o li o 'rta s id a ham to tem istik , ham zardushtiylik, h a m xristianlik, ham m o n izm , ham A naxita va E r X ubbiga sig‘inish m avjud b o ‘lgan. Q uyida biz ilk o lrta asrlardagi M arkaziy Osiyo xalqlarining eng keng yoyilgan diniy e ’tiqodlari - xristianlik, m o n izm va shomonlik kabilarga to'xtalib o ‘tamiz. B u davrda keng ta rq ajg a n d in iy e'tiq o d lard an yana biri ~ buddaviylikni « K u sh o n la r davri m ad an iy a ti» m avzusida yoritganim iz sababli, qaytadan to 'x ta lib o 'tish n i lozim to p m ay m iz. Zardushtiylik va uning m uqaddas kitobi «Avesto» 0 ‘n a Osiyo, E ron h a m d a Ozarbayjon xalqlarining eng qadimiy yozma yodgorligi va m adaniy boyligi boMganligi sababli, bu diniy e ’tiqod maxsus m avzu sifatida k o 'rib chiqiladi. A rablar bosqiniga q a d ar O 'r ta Osiyo xalqlari zardushtiylik, buddaviylik, xristianlik, m onizm va boshqa b ir qato r dinlarga e'tiqod qilganlar. Otashparastlik www.ziyouz.com kutubxonasi bu davrning huk m ro n dini hisoblangan. Bu e ’tiq o d So‘g “diyona, X o ra zm , C hoch viloyatlarida hukm ron din darajasiga k o ‘tarilgan. T ohariston, F arg‘o n a , Yettisuv va Sharqiy Turkistonda buddaviylik d in i keng tarqalgan. Shu sababli bu hududlarda olib borilgan qazishmalar natijasida ko‘plab budda ibodatxonalari topilgan. M asalan, Tohariston hududidagi Balx shahrida yuzga yaqin, T erm izd a o ‘nga yaqin, K abodiyonda uchta ham d a F a rg ‘o n a vodiysidagi qadim gi Q uva shahri xarobalaridan ikkita buddaviylarning ibodatxonalari topilgan, Q uva shahridagi ibodatxonalarda olib borilgan arxeologik qazishm alar n atijasida loydan yasalgan rang-barang haykal va h ay k alch alar qazib olingan. T urk xoqonligi davrida O krta Osiyo va u b ilan m untazam ravishda m a d a n iy aloqalar olib boruvchi Sharqiy T urkiston h a m d a X itoy xaiqlari m afkuraviy hayotida m onizm dini ham m uhim rol o ‘ynagan. M a'lum ki, moniylik dini zardushtiylik, nasroniylik va buddaviylik dinlarining qo'shiluvi natijasida vujudga keldi. U ning asoschisi M oniy hozirgi Iroqda 216- yilda tug‘ilgan b o lib , m azkuruchala dinning asosiyjihatlarini: zardushtiylikdan ezgulik va yovuzlikning o'zaro kurashi; buddaviylikdan taqvodorlik y o ‘lini; n asro n iy lik d an m issiya (xudoning vakili) g ‘o y alarin i b irlashtirib, d a stla b qadimgi M idiya va E ron hududlarida targ'ib qila boshlaydi. Eron shohi B ahrom I tom onidan 277-yili qatl etiiadi. U ning izdoshlari o ‘z targ ib o tlarin i M ark aziv Osiyo, so‘ngra Sharqiy Turkiston va X itoyda o lib boradilar. M azkur ta'lim otga ko‘ra, dunyoning o ‘zi ikki qaram a-qarshi kuch — ezgulik va yovuzlikning o ‘zaro kurashidan iborat. In so n n in g o 'z i ham ru h -n u r va jis m - zulm atdan iborat. U aqlli mavjudod bo'lganligi u ch u n ham zulmat va yovuzlikka qarshi kurashishi zarur. Taqvodorlik - bu kurashdagi eng to ‘g‘ri yo‘l. Taqvodorlik orqaligina inson o ‘zining keyingi hayotida ja n n a tg a tushadi. ib o d a t b ila n m a sh g 'u l b o 'lis h , r o ‘za tu tis h va sa d a q a -e h so n b e r is h m oniylikning asosiy talablari hisoblanadi. Turk xoqonligi davrida moniylik S o‘g ‘d iy o n a, T ohariston, so‘ngra, S h a rq iy Turkiston va Xitoyda keng tarqaiadi. Sharqiy Turkiston va Xitoyda keng tarqalishida so‘g ‘diyonalik m issionerlam ing roli b en ih o y a k a tta b o ‘lgan. V III asrda u y g ‘u r xoqonlari m oniylikni davlat dini deb e 'lo n qiladilar. X itoy im peratorlari esa so‘g‘dlaiga xitoy hududlarida ibodatxonalar qurishga va moniylikni targ'ib qilishga ruxsat beradi. M oniy va uning izdoshlari o'z ta ’lim otlarini ta i^ ‘ib qilishda san’atga, ayniqsa, uning musiqa va tasviriy san’at turlariga alohida e ’tibor beradilar. U lar m usiqa va tasviriy sa n ’atn in g in so n mhiyatiga ch u q u rro q kirib borishi, dindorning n o z ik tuyg‘ularini o ’zgartirishi va ag‘d a r-to kn ta r qilib yubora olish qudratiga a lo h id a e ’tibor beradilar. Shu boisdan ular d in iy m aro sim larn i o ‘tkazishda m u siq a san'atidan keng foydalanadilar. Ib o d atx o n alarn i bezashda esa tasviriy s a n ’atg a alohida o ‘rin ajratadilar, diniy su jetlard an keng foydalanishadi. Bu b ila n M arkaziv Osiyo va unga yondosh b o ‘lgan m in ta q a la r va davlatlar, ju m la d a n . www.ziyouz.com kutubxonasi Sharqiy Turkiston va X itoyda m usiqa va tasviriy san’atning rivojlanishiga samarali t a ’sir k o ‘rsatadilar. Shuni alohida qayd e tish lozim ki, T urkxoqonligi davridagi haykaitaroshlik va q o ‘shiqchilik sa n ’a tla rin in g rivojlanishida buddaviylik va zardushtiylikning o ‘m i ham beqiyos katta b o 'lg an . Sababi, buddaviytikda Budda ibodatxonalari va stu p alar bezagida nafaqat te rrak o la haykalchalar, balki relyefli va gorelyefli haykallardan ham keng k o ‘lam da foydalanilgan. M azkur haykallarda Budda va uning izdoshlari hiso b lan g an bodhisatvalam ing haykallari yaratilib ibodat- xonalarga joylashtirilgan. Zardushtiylik dini esa q o ‘shiqchilik san’atining rivojiga beqiyos darajada katta ta ’sir ko'rsatgan. C h u n k i, zardushtiylar ibodatida A huram azda va boshqa ezgu ku ch lar q o ‘shiq b o ‘lib k u y lanuvchi goxlar (q o ‘shiqlar) orqali m adh etilgan. Y ovuz ruhlarga la ’n a tla r o ‘qilgan. Boshqacha qiiib aytganda, diniy m adhiyalar va goxlam i birgalashib k uylash diniy m arosim lar h am d a bayram lam ing sho'x- sh o d o n va zavqli o ‘tish in i t a ’m inlagan. O ltoy ham d a Jan u b iy S ibirdan k o ‘chib kelgan turkiy qavm lar o ‘rtasida shom onga e'tiqod qilish h a m saqlanib qolingan. Chunki k o ‘chm anchi chorvador qavm larda liali urug‘ jam o asi a n ’analari saqlab qolingan edi. Xuddi shuningdek, tu p ro q , suv, olov va h a v o n i yaratgan K o ‘k tangriga e ’tiq o d qilish. unga atab ot, sigir, va q o ‘y q u rbonlik qilish m arosim i ancha m u q im b o ‘lgan. Shu o krinda n im a sababdan buddaviylik M arkaziy Osiyo xalqlarining m ustahkam diniy e'tiqodiga aylanmadi, degan savol tug‘iladi. Axir, buddaviylik hatto turkiy sulola — K ushonlar to m o n id a n d avlat d ini deb e ’lon qilingan edi-ku? T urklar azaldan tabiatning ayovsiz qarama-qarshiligi ostida yashaganlar. Ular iqlim sharoiti birm uncha m o ‘tadil b o ‘lgan hindlaiga nisbatan injiq tabiat hodisalari va turii urushqoq qavm lar orasida yashaganlar. Ulam ing yum shoq ko‘ngil b o ‘lishi, yovga rahm -shafqat qilishi o ‘lim bilan baravar b o ‘lgan. Shim olning ayovsiz sovuqlariga, tabiatning tu rli xil sinovlari va har qanday qiyinchiliklarga dosh bera oladigan m ustahkam iro d a talab qilinar edi. Shu boisdan ham turklar o ‘z m ijozlariga to 'g 'r i k e lm a g a n H in d isto n d inlarini qabul qilishga m u tlaq o urinishmagan. Xususan, B udda dini VI - VI i l asrlar davom ida Markaziy Osiyoda tarqala boshlagan edi. B iroq K o ‘k T urk hukm dori Bilga xoqon va uning vaziri T o ‘nyuquq bu dinni yum shoqlik va miskinlikni targ‘ib etgani, jangu jadalni va hayvon so‘yishni m an qilgani, xullas, turklaming hayot tarzlariga mos kelmagani u c h u n rad etdilar. C h u n k i B udda dini miilatning h arb qudratini buzib. C hin (Xitoy) xavfiga y o l ochishi m u m k in edi. Shuning u ch u n ham turklar h ar bir ishda milliy xususiyat, ehtiyoj va andishalardan kelib chiqib ish qilishardi. Ayni choqda IX asr arab m utafakkiri Johizning: «Moni dinini qabul etgan uyg‘urlar ja n g qobilyatini yo‘qotdi» — degan ta ’kidini eslam oq jo iz .1 1 K o'chirm alar T urón U sm onning «Turkiy xalqlar mafkurasi» nom li risolasidan olindi. - T . : 1995. 13-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi Shom oniy tu rk iar jan g asnosida d u sh m an n i oMdirishni gunoh em as, balki savob hisoblashardi. Shuning u c h u n h a m K o ‘k tu rk xoqonlari va b ek la ri oMdirilgan yog‘iy (dushm an) u ru g la rin in g c h irk in haykallarini (balballarini) o ‘z mozorlari yoniga tiklashib, bularning oxirat u c h u n foydali bo'lishiga sh u b h a qilm asdi. Bu ham ulam in g jangovarligidan b ir shohidlik beradi.1 D em ak, tabiat sinovlariga zo‘r m atonat bilan do sh bergan, yovlarga n isb atan beshafqat b o 'lg an tu rk ia r tabiatiga buddaviylikdagi azo b -u q u b at h a q id a g i ta ’lim ot — tug'ilish, yashash, kasallik va o 'lin i azo b - uqubatdan iborat ekanligi, azob-uqubatga faqat taqvo, tinim siz ibodat b ilan shug'ullanish yo‘li o rq ali chidash m um kinligi haqidagi ta 'lim o t to ‘g ‘ri kelm as edi. Turkiy qavm lam ing olovga e'tiqodi nihoyatda yuqori bo‘lgan. Cliunki ularning tasawuriga ko‘ra olov tozalovchilik xususiyatiga ega. Qadimgi Turklarda qavm ga begona b o ‘lgan kishi ular yashayotgan h u d u d g a kirganda yoki qavm o q so q o li (hukmdori) huzuriga kirayotganida albatta ikki olov orasidan o‘tish shart bo‘lgan. Firdavsiyning «S hohnom a» asarida ham Slyovushning o ‘z o ‘gay o n asin in g hayvoniy hirsini rad etganligi uchun nohaq ayblanishi, otasiga o'zining begu n o h ekanligini olov o ‘rtasidan ziyon-zahm at ch e k m asd an o ‘tishi orqali isbotlagan- ligi hikoya qilinadi. T urk xoqonligi davriga kelib, Buddaviylik m arkazlari 0 ‘rta Osiyoning m adaniy jih atd an b irm uncha rivojlangan m arkazlari Buxoro, B alx va Bom iyonda saqlanib qolingan. A rablar istilosi arafasida Buxoro h u d u d id a ko‘plab buddaviy ibodatxona (V ihara)lar saq lan ib qolingan. A rablar P o y k e n t shahrini ishg'ol qilganlarida shahardagi ib o d atx o n alard a kum ushdan y asalg an budda butlarini to ‘plab eritadilar. Islom dinining T urk xoqonligi hududiga kirib kelguniga qadar, m a m lak atd a turli xil bayram lar nishonlangan. M o v a ro u n n a h r islom lashtirilgunicha 0 ‘n a Osiyo xalqlari turli xil bayram lar, sayillar va m arosim larni o'tkazganlar. 0 ‘rta Osiyo xalqlarining asosiy odat, m arosim va bayramlari koinot, ta b ia t, fasllarva m ehnat faoliyati bilan bog'liq b o lg a n . A jdodlarim iz borliqdagi m u h im to ‘rt narsa (quyosh, havo. yer. suv)ni aniqlash bilan bir qatorda, ular b ila n bogMiq to lrt ulug1 kunni ham belgilab, nishonlashga odatlanishgan. M asalan , tabiatning U yg‘onish kun-tun tengligi, dala ishlarining boshlanishi pallasida N avro'z; yozda — quyosh tik bo'lib, tu n qisqarib, kunning uzayishi d av o m etganida, havo harorati yuqori darajaga k o 'tarilib suvga ehtiyoj kuchayganida suvga bag'ishlangan tadbir - Angom (V axshangom ); kuzda k u n-tun tenglashib yilning ikkinchi yarm i boshlanganida — d e h q o n la r daladagi hosilni yig'ib o ig an vaqtda M ehijon (C hir-ruj, N im -sarda); qishda - eng uzoq tun va qisqa k u n sodir bo'lib, sovuq avjiga chiqqanida (qishki chilla) isitishga ehtiyoji kuchaygan paytda Sada-O lov bayram i (gulxanlarda isinish) kabilam i uyushtirishgan.2 1 K o'chirm alar T uron Usmonning «Turkiy xalqlar mafkurasi» nomü risolasidan olindi. - T .: 1995, 13-bet. 2 Qoraboyev U. H. 0 ‘zbek xalqi bayramlari - T.: 2002, 53-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi IV B O B . S H A R Q U YG‘O N IS H DAVRI MADANIYATI l - § . S h a rq v a G ‘arb U yg‘onish davrlari m adaniyatlari va ularning xususiyatlari M am lakatim iz tarixidagi IX -X II asrlar m adaniyat tarixida ilk uyg‘onish d avri nom i b ilan a ta la d i. Bu d av r m illiy m ad an iy atim izd ag i eng yorqin s a h ifa la rd a n b iri b o 'l i b , n a f a q a t m o d d iy m a d a n iy a t, b alk i m a ’n a v iy m adaniyatning b arc h a so h alarid a yuqori darajaga erishilgan davrdir. Shu o rinda, u m u m a n , «U yg‘onish» («Renessans») atam asi, uning fanda q ach o n d an boshlab q o ‘llanilganligi, Uyg‘onish davri m adaniyati tushunchasi, S h arq va G ‘arb U y g ‘o n is h davrlari m adaniyatlari va ularning o ‘ziga xos xususiyatlari h am d a x arakterli belgilariga qisqacha t o ‘xtaiib o ‘tish joizdir. «Uyg‘onish» («R enessans» atam asi italyancha-fransuzcha - «Renaissanse» «U yg‘onish») atam asin i ilk b o r italiyalik yozuvchi J. B okachcho m u sa w ir Jo tto ijodiga n isb atan «u a n tik san ’atni uyg‘otdi», deb ishlatgan. Italiyalik sa n ’atshunos va rassom J. V azari esa 0 ‘zining «M ashhur sa n ’atkorlar hayotidan lavhalar» nom li asarida «uyg‘onish» atamasini butun b ir m adaniy-tarixiy davm i ifodalovchi tu sh u n ch a sifatida ishlatgan edi. U yg'onish - b u G 'a rb iy va M arkaziy Yevropa m adaniyati tarixidagi XIV- XVI asrlam i o ‘z ichiga olgan m a ’lum bir davr. Bu davr Yevropa madaniyatidagi tu b burilish davri hisoblanib, Yevropaning buyuk geografik kashfiyotlami amalga oshirgan davridir. S h u n in g d ek , U yg‘onish davrida kitob ch o p etish y o ‘lga q o ‘yildi, antik davr m a d a n iy a ti - san ’ati, fani, falsafasiga bo 'lg an qiziqish n ih o y a td a kuchaydi. A n tik d av r fani, falsafasi va sa n ’ati Y evropa xalqlari m adaniyatini qam rab oladi. Shu boisdan ham «uyg‘onish» atam asining mohiyati h a m a n tik d av r m a d a n iy a tin in g u y g 'o n ish . q ay ta jo n la n is h m a ’n o larin i anglatgan. Ikki yarim asr m o b ay n id a yevropaliklam ing dunyoqarashi o'zgardi. D unyoning tuzilishi, in so n va jam iyatning asl m ohiyati haqidagi fikrlari tubdan yangilandi. Inson, uning tab iat va jam iyat bilan o ‘zaro aloqasi masalasi birinchi va asosiy masalaga aylandi. In so n m uam m osi va uning hayoti, ichki kechinmalari v a tafakkuri m asalasi x u d o la r, avliyolar, farishtalar haqidagi tushunchalardan k o ‘ra m uhim roq m asalaga aylandi. Y evropa Uyg‘o nish davri ijodkorlari: shoirlar, fitologlar, faylasuf va boshqa atoqli sa n ’atkorlar o ‘zlarining ta dqiqot markaziga insonni q o ‘ydilar. XX asm ing 50-yillariga kelib Sharq Uyg‘onish davri m adaniyati masalasiga alohida e ’tibor berila boshlanadi. Akademik N. Konrad o ‘zining «G ‘aib va Sharq» n o m li asarida X itoy m a d an iy a tin i tahlil qila turib, U yg'onish davrini insoniyat sivilizatsiyasining b a rc h a davrlari va m intaqalariga xos um um bashariy hodisa d eb liisoblaydi. U ning fik rich a, U yg'onish dastlab X itoyda (VI-VII1 asrlarda), www.ziyouz.com kutubxonasi so ngra O lrta Sharqda — 0 ‘rta Osiyo. E ron, S h im o li-g ‘arbiy H indistonda (IX - X II asrlarda), keyinroq esa, G ‘arbiy Y evropada h o d isag a aylangan. U yg'onish davri — b u, eng aw a lo , ijtim oiy ta ra q q iy o td a ishlab chiqarish m unosabatlarining ham , m a ’naviy hayotning h a m yangi bosqichga o 'tis h davridir, ya ni eski ishlab chiqarish m unosabatlari va m a ’naviy hayotning yangisiga o'tishidir. IX -X II asrlar M ovaro u n n ah r va X urosonda vujudga kelgan Som oniylar, Q o rax o n iy lar, G ‘aznaviylar. Saljuqiylar, X o ra z m s h o h la r d avlatlari, eng a w a lo , iqtisodiy jih a td a n yuksalishga erishdilar. S o 'n g ra islom m a'naviyatiga asoslangan m adaniy taraqqiyotni vujudga keitirdilar. M a naviyat asoslari h isoblangan e ’tiq o d y ak d illig i, siyosiy b oshqaruv asoslari, q o n u n ustuvorligi, axloqiy k am olot, a q l-id ro k takom ili, m a'rifiy barkam ollik va fan taraqqiyotining yuqori bosqichiga c h iq a oldilar. U yg o n ish d av ri m a d a n iy a ti tu s h u n c h a s i, b iz n in g c h a , b irin c h id a n , m uayyan m illat yoki xalqning m a ’naviy m a h d u d lik d a n ozod b o la borishi, m illiy qobiqdan chiqib, dastlab hududiy, so 'n g ra u m u m ja h o n m a ’naviyatiga ta ’sir ko'rsata borishi, lkkinchidan, tanazzulga yuz tu tg an yoki boshqa kuchliroq xalqlar m a’naviyati tazyiqiga ucliragan, tarix sahnasidan tusliib ketishga m ahkum etilgan m illat, elat yoki xalqning m illiy m ad an iy atin i qaytadan jonlantirish, tiklash, rivojlantirish va yuksak darajaga k o ‘tarilishini anglatadi. Uyg onish d av rlarin in g m adaniyatiga xos b o 'lg a n u m u m iy m u sh ta rak to m o n lar mavjuddir. Bu m ushtarak tom onlar, b irin c h id a n , Sharq va G ‘arb Uyg onish davrlari m ad an iy taraqqiyoti boshida o ‘sh a d av r hukm dorlarining о zlari turganlar va m ad an iy jaray o n n in g rivojlanishiga im koniyat yaratib berganlar. M asalan, S h arq Uyg‘onish davri m ad a n iy a ti rivojlangan paytda o sha davrning h u km dorlari - xalifa X orun a r-R a sh id , u n in g o ‘g ‘li M a’m u n , Som oniylar, Q oraxoniylar va boshqa sulolalam ing vakiilari turganlar. U la r islo m n in g m u sta h k a m la n ish ig a , m a n fa tn in g ta rq a lis h ig a , tu rli xil fa n sohalarining rivojlanishiga boshchilik qilganlar. 0 ‘zlarin in g poytaxtlariga o ‘sha davrning k o ‘zga ko‘ringan olim lari, fikhshunoslari, m u h ad d islar, tarixchilar, sh o irla r, m e m o rla r, san a tk o rla rn i to 'p la g a n . M a x su s ilm m ark a z la ri, kutubxonalar, madrai>alar barpo etib, ulam i m ablag1 b ila n t a ’m inlab turganlar. Shu boisdan ham IX asrdan boshlab ilm -fan, adabiyot va sa n ’at, m e’m orchilik va teologiya yuksak darajada rivojlana boshlaydi. 0 ‘z navbatida, G 'a rb U yg‘onish davri m a d a n iy taraq q iy o ti boshida h a m o sha davrning boy-badavlat kishilari: Florensiyada sh ah am in g eng boy-badavlat kishisi, bankir Kozima M edichi, so‘ngra uning nevarasi L orendo turgan. K ozim a M edichi Florensiyaning ijtim oiy-iqtisodiy va m a d a n iy h ayotini boshqarishni о z q o ‘liga oladi. 0 ‘z atrofiga m ash h u r olim lar va s a n ’a tk o rlam i to 'p lay d i, u lam i ish bilan ta ’m inlaydi, ularga hom iylik qiladi. N a tijad a Florensiya X V asrda Italiyaning m adaniy jih atd a n eng yuksalgan sh a h ri sifatida U yg'onish www.ziyouz.com kutubxonasi davri san’atining vataniga aylanadi. Bu yerda antik dunyo san’ati yodgorliklarini o ‘zida m ujassam iashtirgan birinchi badiiy m uzey tashkil etiladi. U y g 'o n ish d av ri m ad an iy atin in g yana b ir m u h im xususiyati turli fan sohalarida d e m o k ra tik jarayonning ro ‘y berganligidir. O 'sh a davrning buyuk siym olari - ilm -fa n fidoyilari m avqeyi, m illati, diniy e ’tiqodlari qan aq a b o iish id a n q a t’iy n a z a r yagona m aqsad - fanlarni rivojlantirish u ch u n kurasli olib boradilar. Bu davrning d o n ish m an d la ri insonning o 'zig a, atrof-m uhitga, o ‘tm ish m adaniy m erosiga b o klgan m u n o sab atlarin i o'zg artirish g a alohida e 'tib o r beradilar. Inson, u n in g taqdiri, kelajagi, orzu-um idlari, his-tuyglulari fan va san’atning asosiy m avzusiga aylanadi. M adaniy va m a ’naviy ta ’sir real insonga qaratiladi. N atijada kishilam ing dunyoqarashi o ‘tm ishga b o ‘lgan bahosi axloqiy va estetik qarashlari o ‘zgara boshlaydi. U m u m an o lg an d a, U yg‘onish davri m adaniy taraqqiyotning eng m uhim xususiyati - ijtim o iy -m a ’naviy taraqqiyotda m uayyan etnik birliklarning milliy m adaniyatini, m illiy qadriyatlam i qayta tiklash va yuksaltirishga b o lg a n yuqori darajadagi b u n y o d k o rlik intilishlari bilan xarakterlanadi. Bizningcha, S h a rq va G ‘arb U yg'onish davrlari m adaniyatlarining bir- biridan farqlanib tu rad ig a n jih ati mavjud b o lib , Sharq U yg'onish davrida asosiy e ’tib o r in so n m a ’naviyatini yuksaltirishga, uning m a ’naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan b o ‘lsa, G 'arb Uyg‘onish davrida inson moddiy ehtiyojlari va m anfaatlarini q o n d irish alohida vazifa qilib q o ‘yilgan. Agar Sharq va G ‘arb m a ’n a v iy a tig a e ’t i b o r b e r ils a , S h a rq d a m a ’n a v iy b a rk a m o l in s o n n i shakllantirishga e ’tib o r berilganligini, kishilar o ‘rtasidagi m unosabatlar axloqiy barkam ollikka, d iy o n atlilik asosiga qurilganligini k o ‘rish m um kin. G ‘arb m adaniyatida esa asosiy e ’tib o r kishining m oddiy jih atd an ta ’m inlanganligiga qaratiladi. S hu b o isd an ham G ‘arbda ko‘proq shaxsiy m anfaat ustunlik qiladi. Agar Sharq m a d a n iy taraqqiyotiga nazar tashlasak, m usulm on Sharqida V II asrning ik kinchi yarm idayoq fanlarning k o ‘pgina sohalari bo'y ich a yangi fikrlar, g 'o y a lar va q arash lar ilgari surilganiigini ko'ram iz. G ‘arbda esa X II- XVI asrlar oralig ‘iga kelibgina fan va tafakkurda koktarilish yuzaga kelgan. M asala sh u n d a k i, m usulm on Sharqi falsafasi, m adaniyati ilgari surgan g‘oyalar IX -X II asrlardayoq bayon etilgan b o ‘lib, bu g‘oyalarning ko‘pchiligi G 'a rb m am lak atlarid a X III - XVI asrlarda o ‘z isbotini topgan. G ‘arb d a k e y in c h a lik isb o tlan g a n va o c h ilg a n k o ‘plab fan y angiliklari dastlab m u s u lm o n S h a rq i m u tafak k irlari to m o n id a n aytilgan, lek in ular isb o tla n m ag an lig i sa b a b i h a n u z n o m a ’lu m lig ic h a q o lm o q d a. Balki G ‘arb m a m la k a tla rid a g id e k a h o lin in g k o 'p c h ilig i savodli em asligim i y o k i hali b iz g a n o m a ’lu m s a b a b la r n in g b o r lig i tu f a y lim i b u y a n g ilik la r n in g k o ‘pchiligi m u s u lm o n S h a rq id a o ‘z isb o tin i to p m a y , o g 'z a k i a y tilg a n ch a qolib k etgan. www.ziyouz.com kutubxonasi IX -X I asrlarda arab xalifaligi, shu jum ladan, M o v a ro u n n a h r va X urosonda nafaqat dehqonchilik, balki m etallurgiya, to 'q im a c h ilik , hu n arm an d ch ilik kabi sohalar ham rivojlanib ketdi. Jam iyatning h a m iq tiso d iy , ham m a'naviy hayotidagi tub o ‘zgarishlar ko‘plab m uam m olam ing kelib chiqishiga olib keldi. Bu m uam m olam i hal qilish llm -fanning rivoji u chun ehtiyoj tu g ‘dirdi. Natijada m atem atik a, astronom iya va b o sh q a tabiiy fan lar, sh u n in g d e k , jam iyatni boshqarish, uning m a naviy-m afkuraviy hayotidagi m u a m m o la r yechim ini topishga yordam beruvchi ijtim oiy-gum anitar fan lar h a m rivojlandi. Tabiiy va ijtim oiy-gum anitar fanlam ing yuksalishidagi asosiy om illardan yana biri shuki, bu davrda turli xil nazariyalar, q ara sh la r v a g ‘oyalarni ilgari suruvchi oqim larniiig paydo b o ‘lishi va turli fikrlar u c h u n k en g yo'lning ochib berilganligidir. Bu oqim lar nafaqat islom nazariyasi va t a ’lim oti, balki tabiat hodisalari va uning qonuniyatlari ham d a inson va uning m e h n a ti, yaratuvchilik salohiyati haqidagi turli xil n azariyalar va ta ’lim o tlam i ilgari suradilar. Bu davr fanining rivojida ijobiy hodisa hisoblangan ism oiliylik, m u ’tazilliylik va «Ixvon us-safo» («Рок birodarlar») oqim lari katta t a ’s ir ko'rsatadi. Ism oiliylik oqim i ilm -fan, m a ’rifat va falsafaning k e n g tarqalishi, tabiat va ja m iy a t q o n u n la rin i o ‘rg an ish , o z o d lik , b o y lik va q a sh sh o q lik n in g tu b m ohiyatini ochib berish g ‘oyalarini ilgari suradi. M u tazilliylik oqim i tarafdorlari insoniyat jam iyati taraq q iy o tid a tajriba va bilimning, aql va idrokmng roliga alohida e ’tibor beradilar. Q u r’o n va sunnatdagi aq id alam i aql-idrokka tayanib ta lq in etish g ‘oyasini ilgari suradilar. U lam ing fikriga ко га, taqdiri azalga ishonish, ya'ni «xudo p e sh a n a g a yozib q o ‘ygan» degan aqidaga ishonish Ollohga b o ‘lgan ishonchni susaytiradi. C hunki insondagi y a ra m a s x a tti-h a ra k a tla r h a m x u d o n in g iro d asi m a h s u li b o ‘lib qoladi. M u ’tazilliylaiga homiylik qilgan xalifa M a’m un davrida (813-833) 0 ‘n a Osiyo, E ro n va Ispaniyada ilm -fan, ayniqsa, m atem atika, astro n o m iy a , geografiya, falsafa va boshqa fanlar yuksak darajaga ko'tariladi. E rkin fikrlovchi «Ixvon us-safo» («Pok b iro d arlar» ) oq im i tarafdorlari m atem atika. astronom iya va bo sh q a tabiiy fanlar h a m d a falsafa taraqqiyotiga alohida e tibor berganiar, llmda halollik uchun kurashganlar. A yniqsa, ulam ing o d am ning paydo bo‘iishi haqidagi fikriari hozirgi z a m o n fan lari xuiosalariga ju d a yaqin b o llgan. U lam ing fikricha, hayot ekvator m in taq asid a , kecha va kunduz teng, issiq va sovuq, n a m lik va quruqlik u y g 'u n h o la td a aralashgan jo y d a kelib chiqqan, o ‘sha jo y d a, g ‘ayri tabiiy k u ch larn in g ishtirokisiz, O dam A to va M om o H avo paydo b o ‘lg a n .’ ' Sulaymonova F. Sharqva G ‘arb. - T.: 1997, 200-bet. 75 www.ziyouz.com kutubxonasi Xullas, «Ixvon us-safo» Sharq U y g ‘onish davrining Ibn Sino, Beruniy, ar-R oziy, U m a r X ayyom , Ibn R ushd kabi buynk m utafakkirlarining yetishib chiqishiga va a n iq fanlar taraqqiyotiga zam in hozirladi. A lbatta, h a r b ir davrda q aram a -q arsh i ta ’lim otlam ing m avjud bo'lishi tabiiy h o d isa b o ‘lg anidek, ism oiliylik, m u 'tazilliy lik va «Ixvon us-safo» oqimtarining i a ’lim otlariga qarshi turuvchi va kurashuvchi oqim - mutakallim lar diniy aqida ta rg ‘ibotchilari harakati vujudga keladi. U lar islom aqidalarini sof holda saqlash, tu rli xil chalkashliklarga y o ‘l q o ‘ymaslikni o ‘z oldilariga m aqsad qilib q o ‘yadi!ar. ULaming fikriga ko‘ra, Q u r'o n O lloh tom onidan yuborilgan, uning m a z m u n in i h a r kirn o ‘z bilganicha talqin etishi m um kin em as. M u tak allim iarn in g xalifalik m a ’naviy hayoti va mafkurasini o ‘z qoMlariga olishi n atijasida m arkaz - Bag‘dod o ‘z mavqeyini yo‘qota boshlaydi. Ismoiliylik, m u ’tazilliylik va «Sofbirodarlar» oqimi g‘oyalari xalifa M a'm undan keyin xalifalik taxtiga kelgan h ukm dorlar (m asalan, Xalifa M utavakkil (847- 861) g‘azabini keltiradi. Natijada u « Q u r’onning vahiy b o ‘lganligiga shubha bildirgan h a r q an d a y kim sa o lim g a m ahkum » degan farmoni oliy chiqartiradi. M u tak allim iarn in g ilg‘o r fikr egalariga qarshi olib borgan kurashi natijasida hadislarni Q u r ’o n oyatlari darajasiga k o ‘targan, ularga hech qanday shubha bildirm asdan ish o n ish n i q a t’iylashtiruvchi Xanbaliya mazhabi ham da shariatni m utlaqlashtiruvchi va uning m usulm onlar hayotini belgilab berishini asoslovchi «AI A sh’ariya» y o ‘nalishininig paydo b o ‘lishiga olib keladi. M utakallim , Xanbaliya va Al A sh'ariya oqimlari ham da mazhablarining erkin fikr egalarini t a ’q ib qilishi ko‘plab o lim lar, san ’atkor va boshqa ko‘plab ijodkorlam ing X alifalik m arkazini tark etishlari va Som oniylar huzuriga kelib yashashiga o lib keldi. Bu esa 0 ‘rta Osiyo ilm -fanining rivojlanishiga ju d a katta ta ’sir k o ’rsatadi. M ovarounnahr, X uroson, Shim oliy Afrika va A ndalusiya (Ispaniya)ning xalifalik tarkibidan ajralib chiqishi mazkur m intaqalarda tashkil topgan d av latlar m adaniy taraqqiyotini tezlashtiradi. S om oniylar davlatining paydo b o lis h i m intaqam iz m adaniy taraqqiyotining yuksalishiga z a m in hozirladi. N a tija d a Som oniylar davrida um um insoniy m adaniyat, ayniqsa, ilm -fan taraqqiyotida o‘z izini qoldirgan M uso X orazm iy, A hm ad F arg ‘o n iy , Abu N asr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino singari buy u k m utafakkirlar yetishib chiqdilar. A g a r j a h o n fa n i ta ra q q iy o tig a o ‘z in in g b u y u k h issa sin i q o 's h g a n vatandoshlarim iz ijodiga nazar tashlasak, ular Sharq Uyg'onish davrining har bir asrida y ash ab ijod etganiigi, o ‘z id an oldin yashagan allom alar silsilasini davom ettirganligini ko‘ram iz. M asalan, IX asrda yashagan Muso X orazm iy va A hm ad Farg‘oniylar m atematika, astronom iya, geografiya fanlari; Im om Buxoriy va Iso A t-T erm iziylar hadisshunoslik; A hm ad Yugnakiy axloqshunoslik ilmining rivojlanishiga u lk a n hissa qo‘shgan bo‘lsalar, X asrda yashagan Abu N asr Forobiy falsafa, m an tiq , jam iyatni boshqarish, tabiiy fanlar taraqqiyotiga, Abu Abdulloh www.ziyouz.com kutubxonasi Rudakiy she’riyatning rivojiga ulkan hissa qo'shgan. XI asrga kelib buyuk siymolar faoliyat ko'rsatgan fan sohalari tizim i yanada kengayadi. M asalan, Ibn Sino nafaqat tabobat va falsafa. balki b otanika, geologiya, m ineralogiya, m atem atika va astronom iya sohasida; Beruniy astronom iya, llzika, m atem atik a, geodeziya, geologiya, mineralogiya va tarix sohasida, N osir Xusrav sh e'riy atd a, Yusuf Xos H ojib axloqshunoslik va adabiyotda; M ah m u d K oshg‘ariy tilshunoslik va lug atshunoslikda faoliyat k o ‘rsatganlar. X ll asrda esa Ism oil Juijoniy tabobat; M im a d Yassaviy tasavvuf (sufiylik) tariqati; B u rh o n id d in M arg 'in o n iy fikh (huquqshunoslik), M ah m u d Z am ax sh ariy tilshunoslik, ad ab iy o t, tafsir va huquqshunoslikning rivojiga ulkan hissa qo'shdilar. Bu davr ilm -fanining rivojlanishidagi asosiy o m illard an yana b in - ilm ahilariga ko rsatilgan g am x o ‘rIik, h om iylik, h u rm a t-e h tiro m n in g yuqori darajadaligidir. Bu davrda o lim lam in g shohlardan h a m k o ‘ra ulug‘roq deb hisoblanishining o ‘zi ilm ahliga boMgan m unosabatni k o 'rsatad i. Sharq Uyg'onish davri ilm -fanining rivojlanishida V -V I asrlarda Sharqning ko pgina shaharlariga ko 'ch ib kelib yashagan yevropalik o lim ia r ham m uhim rol 0 ‘ynaydilar. U lar yordam ida qadim gi yunon m utafak k irlarin in g asarlari arab tiliga taijim a qilina boshlangan. S harqning F o robiy, B eruniy, Ibn Sino kabi buyuk siym olari a n a shu tarjim a la r orq ali q ad im g i y u n o n falsafasi, adabiyoti, tabobati, m atem atikasi, fizika va m exanikasiga o id asarlar bilan tanishib chiqadilar. M usulm on m adaniyatining vujudga kelishida arab, yunon, ero n va hind m adaniyatlarining o ‘zaro q o ‘shiluvi h a m m u h im rol o ‘ynagan. H indiston va Y unonistondagi qadim gi davr fani sohalariga oid asarlam ing arab tilidagi tarjim alari b ir to m o n d a n buyuk m atem atik va astronom lar — M uso Xorazm iy va Ahm ad Farg‘oniylar, sokngra, U m a rX a y y o m va Beruniylar ijodining, faylasuf olim A bu N asr Forobiy va Ibn S in o lar ijodining gullab- yashnashiga turtki b o ‘ldi. 3 -§ . Islom t a ’limoti va hadisshunosiik üm ining rivoji M arkaziy Osiyo va X u ro so n d an yetishib c h iq q a n b u y u k m uhaddis va fiklishunos olim iar islom dinining nazariy jih a td an m u stah k am lan ish id a o kz hissalarini q o 'sh a boshlaydilar. IX asr boshlarigacha Q u r'o n i karim ni tahlil qilish, su ralar va oyatlam i nazariy jihatdan asoslash shakllanib ulgurm agan edi, oy atlard a kishilar hali tu sh u n ib y etm agan, m u n o z a ra li jih a tla rn in g m a v ju d lig i tu fay li tu rli xil m azhablar, oqim lar va h a tto Q u r’o n n in g y aratilg an li¿ yoki O lloh tom onidan vahiy qilinganligi ustida ayrim to rtish u v lar bejiz v u ju d g a k elm ag an edi. Ism o iliy lik , m u ’ta z illiy lik , « S o f b iro d a rla r» , m u ta k a llim la r o 'rta s id a g i to r tis h u v la r , X a n a fiy a , X a n b a liy a , S h o f i’iy a , M o lik iy a k a b i a q o id iy m azhablam ing paydo bo'lganligi buning dalilidir. www.ziyouz.com kutubxonasi Q u r’o n m u k am m al va m uqaddas b o 'lish i barobarida barcha m usulm on jam oalarining huquqiy va axloqiy m asalalarga oid m uam m olarini ha! qilib bera olmas edi. Davr, yangidan yangi vaziyatlar esa o'zgarib turadigan va moslanuvchan ham da qonunlashtirilgan yangidan yangi m anbalam i talab qilardi. Shu boisdan biror-bir m u a m m o n i hal qilishda chigal vaziyatdan chiqib ketishda Q u r’ondan javob topilm asa, albatta, bunday h olatda M uham m ad Payg'am bam ing aytgan gaplari, k o ‘rsatm alari va bajargan ishiari - Hadislarga m urojaat qilingan. Bu hadislam ing k o ‘pchiligi uning qarindoshlari, sahobalari va safdoshlaridan yozib olingan. C h u n k i hadislam ing aksariyat qismi o ‘zida islom axloqi va huquqi, m arosim va urf-odatlariga oid m e’yorlarni aks ettirgan. Hadislam i to ‘plash islom ta ’lim oti, h u q u q va axloq m e’yorlarini mustahkam lashdagi asosiy harakatga aylandi. Islom o lam ida dovrug* taratgan m uhaddis-hadisshunoslar paydo bo ‘ldi. U lardan ikki nafari - M uham m ad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870) va Iso at- Term iziy (824-892) bizning vatandoshlarim izdir. 20 dan o rtiq asar yozgan «H adis ilm ining amiri» nom ini oigan Im om Buxoriy o kzin in g «A l-Jom i’ as-S ahih» («Ishonarli to'plam ») va «Al-Adab al- M ufrad» («A dab durdonalari») nom li asarían bilan islom olam ida m ashhurdir. U 600000 h a d isn i to ‘plab, sh u n d an 7275 ta hadisni o p in in g «A i-Jom i1 as- Sahih» to ‘p lam ig a jam laydi. U sh b u asarga n afaqat islom ta ’lim otiga oid, balki um um insoniy axloq m e 'y o r la r i, o ila , q a r in d o s h - u r u g kc h ilik , m u r u w a t va m e h rib o n c h ilik , m ehnatsevarlik va vatanga m uhabbat, afzal va noafzal x atti-harakatlar ham da shariat ah k o m larig a oid m asalalar h a m kiritilgan. Buyuk v a ta n d o sh im iz , hadis ilm in in g m a sh h u r n am oyandasi Iso a t- T erm iziy islo m dunyosida o'zin in g «Sunani Termiziy» («Termiziy suanatlari*») va «A sh-sham oil an-N abaviya» («Payg‘am barning alohida fazilatlarl») nom li asarían b ilan m ashhurdir. «Sunani Term iziy» asarida islom ta ’limoti va aqidalari, oilaviy m unosabatlar, insonning m o d d iy va m a ’naviy qiyofasiga, um um insoniyatga tegishli axloq va odob qoidalari, o ‘zaro m unosabatlar, ilm va ilmsizlik, huquqiy m e'y o rlan Q u r’o n , q iro a t, tafsir kabi keng k o la m li hadislar to'plangan. «Payg‘a m b a rn in g alo h id a fazilatlari» no m li asarid a esa, M u h a m m a d alayhissalom ning shaxsiy hayoti, m a ’naviy qiyofasi, fazilatlari va odatlariga oid hadislar to 'p la n g a n . U m u m a n o lg a n d a , h a m y u rtla rim iz Im o m al-B uxoriy va A bu Iso at- Term iziylar hadislarga oid o'zlari yaratgan asarlari bilan nafaqat islom dunyosiga tanilganlar, b alki Islom d in in in g Payg^am bari, uning q a rin d o sh -u m g ‘lari, sah o b alari, sa fd o sh la rin in g hay o ti va ijobiy fazilatlari, sh u n in g d ek , u la r yashagan d a v m in g ijtim oiy-iqtisodiy, siyosiy va m a ’naviy-m adaniy m uhiti haqida h a m m u ay y an ta sa w u rla r hosil qilishga yordam beruvchi m anbalam i yozib qoldirganlar. www.ziyouz.com kutubxonasi Tasavvuf. M arkaziy O siyodan yetishib ch iq q an b u y u k allom alar nafaqat ilm -fan taraqqiyotiga va hadisshunoslik ilmining rivojiga ulkan hissa qo‘shgaiilar, balki islom olam ida keng tarqalgan tasavvuf tariq atlarin in g ayrim lariga ham asos solganlar. Bu diniy-faisafiy ta lim ot dastlab VU1 asr o ‘rtalarid a A rabistonda paydo bo lgan. A rab bosqinchilarining Osiyo, Afrika va Y evropaning birm uncha boy o lkalarini bosib olishi, u joylardan ko'plab asirlam i olib kelishi va qui savdosini avj oldirishi bosib olingan sh ah ar va qishloqlarni vayronaga aylantirishi — bulam ing barchasi M uham m ad alayhissalom q a t'iy a n rioya qilgan am allarga, islom dinining m ohiyati va talablariga butunlay zid b o ‘lgan. Ikkinchi to m o n d an , tasavvuf yoMiga kirganlar islom dagi asosiy talab — gun o h d an forig' b o iis h yo'lini tanlaydilar. M a z k u ry o ‘lni tanlaganlar bilvosita gunoh: ko‘z, quloq va tan a gunohlariga botishdan o ‘zlarin i saqlashga harakat q ilg a n la r. U la rn in g fik rig a k o ‘ra, h a q iq iy m u s u lm o n la r n in g b ilv o sita gunohlardan, ya ni odam lam in g qilayotgan g u n o h larin i k o 'ra bila turib oldini ola olm asligi, o d a m la rn in g b ir-b irig a q ilay o tg an t a ’n a - y u d ash n o m lari, haqoratlari, o ’zaro janjallari, g'iybatu b o ‘htonIarini e sh itib , b iro r chora ko‘ra olmasliklari ham da turli n o jo ‘ya yo‘llar bilan boylik o rttirib yaxshi yashayotgan kishilarga havas va hasad qiüb. O lloh bergan boylik va riz q q a qan o at qilm asdan o z nafsu hirsini qondirish yo'Iiga kirishlari ham g u n o h i azim dir. Shu boisdan an a shu k o ‘z, quloq va ta n a gunohlariga botib q o lm aslik k a intilgan haqiqiy m usulm onlar tarki dunyochilik y o 'lin i tanlaganlar. Tasavvuf ana shunday ijtim oiy adolatsizlikka n isb a ta n norozilik kayfiyati sifatida shakllangan. Bu o q im vakillarining diniy-falsafiy qarashlarida odam lar o'rtasid a tobora chuqurlashib borayotgan tengsizlik va adolatsizlikni qoralash, barchani o'zin in g halol m ehnati bilan kun kechirishga chaqirish g'oyalari ilgari surilgan. Tasavvuf falsafasida ijtim oiy-insonparvarlik fikrlari ustunlik qiladi.1 Tasavvuf dastlab poklanish, tarki dunyochilik orq ali taqvodorlikka erishish tarzida vujudga kelgan xalq p arv artariq at hisoblanadi. U o ‘rta asrlarga kelgach, b u tu n m usulm on Sharqiga keng k o llam da tarqala boshlaydi. F utuw atsiz, y a'n i inson ruhini kamolga yetkazm asdan xudoni anglab b o ‘lm aydi. Insonning ruhini tarbiyalash va parvarishlash orqali undagi eng g o ‘zal x u lq -atv o r va yuksak fazilatlarni shakllantirish m um kin. F u tu w a t (javonm ardlik) el-ulusdan yashirin ish qilm aslik, xushfe llik, ahdga vafo qilish, o 'z in i b o sh q a la rd a n yuqori qo'ym aslik, nafsni jiiovlash, saxiylik, kibr-havoga berilm aslikdir. Tasavvufning asosiy m ohiyati inson va uning O llohga m unosabatidir, ya’ni solihning O lloh vasliga yetishishidir. Olloh vastiga yetishishning 4 bosqichi bo'lib, bular shariat, tariqat, m a ’rifat va haqiqatdir. Sufiy a n a shu bosqiclilarni bosib o tib haqiqatga ~ O lloh vasliga yetishishi m u m k in . U m u m an olganda, 1 U sm on O. B ahouddin Naqshband va uning tariqati haqida. - T.: 1993, 11-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi ta sa w u f ruhiy p o k lan ish b o ‘lib, uning nazariy va am aliy tom onlari mavjud. U ning n a z a riy to m o n i tarki d u n y o ch ilik , y a ’ni asketizm , m istitsizm va ponteizm dan iborat. U n d a T asa w u f vasliga yetishish markaziy o ‘rinni egallaydi. Bu esa bo tin iy y o ‘l bilan , intuitsiya va ishroq bilan am alga oshadi. Tasawufning amaliyot tomoni solihning xulq-odob qoidalarini bajarishda, eng aw alo, Ollohga sodiq bo‘lishda, hech kimga yomoniikni ravo ko‘rmaslikda, kasb- hunar orcjali hayot kechirishda, o kzgalarga yordam berishda, saxiy va sabr-qanoatli bo‘lishda, T asaw ufning qoidalarini sidqidildan bajarishda namoyon bo‘ladi. D em ak, buyuk vatandoshlarim iz tom onidan asos solingan sufiylik tariqatlari islom dagi u m u m in s o n iy axloq m e ’y o rla rin in g tak o m illash u v ig a, azaliy m uam m o b o 'lib kelgan inson m uam m osini hal qilishga o ‘zining hissasini qo‘shgarüigi b ila n qim m atlidir. 4 -§ . Tilshunoslik va axloqshunoslik X -X I asrlarga kelib turkiy tilning shakllanishi va rivojlanishi u ch u n qulay sharoit v u ju d g a k elad i. B unda, b irin c h id a n , M o v a ro u n n a h r va X u ro so n hududlarida Q o rax o n iy lar, G laznaviylar, X orazm shohlar, Saljuqiylar kabi turkiy sulolalar h u km ronligi natijasida uning saroy tiliga aylana borganligi, ikkinchidan, d e h q o n c h ilik , hunarm andchilik, savdo-sotiq aloqalarining diniy e ’tiq o d la r va u m u m in s o n iy xususiyatga ega b o 'lg a n u rf-o d a tla r h am d a m arosim lam ing, y a ’n i ham m oddiy. ham m a ’naviy m adaniyatning rivojlana borishi va sh ak llan ish id a m uhim rol o ‘ynadi. M ahm ud K o sh g ‘ariy XI asr boshlarida turkiy xalqlam ing tiliga, turli qabila va urug‘lam ing urf-o d atlari ham da xalq og‘zaki ijodiga qiziqadi. N atijada butun M o v a ro u n n a h r, X o ra z m , F a rg ‘o n a , u m u m a n , Q o ra x o n iy la r s a lta n a ti hududlarini kezib ch iqadi va turli qabila, urug‘ ham d a xalqlam ing turm ushini kuzatadi, k a sb -k o ri, urf-odatlari bilan qiziqadi, tili ham da o g ‘zaki badiiy ijodi n a m u n a la rin i to 'p la b o'rganadi. «D evonu lug‘o tit turk» ikki qism dan - m uqaddim a va lug‘at qism dan iborat b o ‘lib, m u q a d d im a qism ida asarning yaratilish sabablari, uning tuzilishi va boshqalarga t o ‘xtalin ad i. Lug‘at qism ida m uallif olti m ingdan ziyodroq turkiy so‘zlarning iug‘aviy m a ’nosini arabcha izohlab beradi. M ahm ud K oshg‘ariy o ‘z kuzatishlari va faktik m ateriallar asosida turli qabila va elatlarning tillarini, hududiy dialek tlari - shevalarini atroflicha yoritib beradi. Leksika, fonetika, morfologiya va dialektologiyaga oid m asalalar yuzasidan nazariy xulosalar chiqaradi. Bu a sa r turkologiya va uning tarixiga oid ko'plab faktik m ateriallam i o ‘zida qam rab o ig an qim m atbaho m an b a hisoblanadi. Shu bilan birga, M a h m u d K oshg‘ariy «D evonu lug‘otit turk» asarida turli qabilalar va x a lq la m in g tarixi, ijtim oiy-iqtisodiy ahvoli, urf-odatlari ham da joylar va u la m in g tabiiy xususiyatlari to “g ‘risida ko‘plab m a ’lum otlar beradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Turkiy tillarning rivojida. uning n azariy jih a tla rin i tadqiq etishda A b u Xayyon Andalusiy (1256-1334) ning xizm atlari h a m beqiyosdir. Abu X ayyon Andalusiy ham m ash h u r tilshunos sifatida tu rk iy tillarni tadqiq etish o rq a li turkiy qabilalar va elatlarning tillari ham d a u larn in g tarixini yorituvchi b ir q a to r asarlar yaratgan. Tilshunoslikka oid «T urk ozodligi chechagi», «T urkiy tillarni bilish kitobi», «Turk tilidagi fc’llar kitobi», «Turkiy til haqida n u r beruvchi m arvarid» kabi bir q a to r asarlari b ilan tilshunoslik m a d a n iy a ti ravnaqiga ulkan hissa qo'shgan. 0 ‘rta asrlarda M o v aro u n n a h r, S h o sh , F a r g ‘o n a , Y ettisuv va S h a rq iy Turkistonda yashayotgan turkiy xalqlaming ham qad im davrlardan buyon davom etib kelayotgan o g ‘zaki adabiyoti bilan b ir q a to rd a yozm a adabiyot rivojlana boshladi. N atijad a tu rk iy olam ning n o d ir d id a k tik d o stoni - Y usuf X os Hojibning «Q utadg'u bilig», («Qutga, baxt-saodatga erishtiruvchi bilim») asari, A hm ad Y ugnakiyning «H ibatul haqoyiq» (« H aq iq a t a rm u g ‘oni») asarlari o ‘rta asr turkiy xalqlarining eng noyob yozm a yodgorliklari hisoblanadi. M ashhur olim N .M allayevning ta ’kidlashicha, Y u su f Xos H ojib «Q uladg‘u bilig«- d o s to n in i y a r a ta r e k a n , u Q o r a x o n iy la r d a v la ti h o k im iy a tin i m ustahkam lash, Tavg‘ochxon (poytaxti Q oshg‘a r b o ‘lgan Sharqiy T u rkiston hukm dori) va llikxon (m ahalliy hokim lar) o ‘rtasidagi ixtiloflarni b a rta ra f etish, hukm ron doiralarning turli ijtimoiy tab aq alarg a m unosabatini belgilash, m a ’rifat va o b o donchilik uchun kurash, yaxshi x u lq -o d o b n i targ‘ib qilish kabi m aqsadlam i o ‘z oldiga q o ‘ygan edi. Shu bilan birga, « Q u tad g 'u bilig» m a d a n iy a t tarix i u c h u n ham m u h im aham iyatga ega. C h u n k i, unda inson h ay o tin in g m o h iy a ti va m azm uni ta h lil qilinadi. In so n n in g ja m iy a td ag i o ‘rn i, v a z ifa la ri, ax lo q iy qiyofalari a n iq - lan ad i. Turli ta b a q ag a o id kishilarning in s o n iy x islatlari, d u n y o q a ra sh i, tu rish -tu rm u sh i haqida so ‘z yuritiladi va ularga h a y o tiy y o ‘l-y o ‘riqlar h a m d a m aslah atlar beriladi. Asardagi to ‘rt q a h ra m o n ideal orzu sifatida gavdalanadi: K untug‘di (T u - g ‘ilgan kun) — adolat ram zi, O yto'ldi (T o lg a n oy) — baxt va davlat ram zi. 0 ‘gdulm ish (Aqlga t o ‘lgan) — aqllilik ram zi, 0 ‘zg‘urm ish (U yg‘on ish ) — q a n o a t ram zi. Bu q a h ra m o n la r o ‘rta sid a b o 4lib 0 ‘ta d ig a n sa v o l-ja v o b m unozaralar jaray o n id a oddiy xalqdan tortib Q o rax o n iy lar saltanatining en g oliy daraja hokim i - eliggacha bo‘lgan oraliqdagi b a rc h a tabaqa va toifalarning axloq-odob, xatti-harakat, m unosabat chegaralari haq id a bahs boradi. S hu sababdan ham bu asar p and-nasihat, ta 'lim -ta rb iy a ru h i bilan sug‘orilgan. O 'rta asrlarda turkiy tilda yozilgan badiiy-didaktik asarlardan yana biri A hm ad Yugnakiyning (X II asr oxiri va X III asr b oshlarida yashab ijod etgan sh o ir va olim ) «Hibatul haqoyiq» asaridir. A sam ing ay rim m isralarigina m uallif haq id a ozgina b o ‘lsa-da m a ’lum ot beradi. D ostonda m u a llif o ‘zi haqida yozib, tu g ‘m a www.ziyouz.com kutubxonasi k o ‘r b o ig an lig in i qayd etad i. A lisher Navoiy h a m o 'z in in g «Nasoyim ul- muhabbat» («M uhabbat shabadasi») asarida Ahm ad Yugnakiyni 0 ‘rta Osiyoning m ashhur shayxlaridan b iri b o ‘lganligini, uning k o 'zi ojiz b o ‘lishiga qaram asdan, qalb ko‘zi bag‘oyat ra v sh a n b o ig an lig in i t a ’kidlaydi. 5 - § . M e 'm o rlik va m usiqa sa n ’ati M e ’morlik. IX -X II asrlarga kelib, M arkaziy Osiyo m e ’m orlik sa n ’ati yangi bosqichga ko'tarildi. M arkaziy Osiyoning ko‘pgina m e ’m orlik yodgorliklari islom d ini xususiyatlaridan k e h b ch iq q a n holda qurila boshlangan b o ‘lsa-da, o ‘zida islom diiiigacha bo ‘lgan xususiyatlam i ham saqlab qolgan. Qurilish (m e'm orlik) s a n 'a ti a n c h a ta k o m illa sh g a n . A yniqsa, pishiq g ‘ish td an keng k o ia m d a foydalanish, m u rakkab kom pozitsiyalarni yaratish, binoning tashqi va icliki ulug‘vorligini ta 'm in la sh im koniyatini bergan. R avoqli va gum bazli binolam i k o ‘plab qurish y o lg a q o ‘yilgan. Pishiq g‘ishtlarni tu riic h a terish orqali bino devorlarida o'ziga xos turli b czak lar yaratilgan. D a rv o zalar, eshiklar, d a rch alar va tax m o n lar ravoqli qilib qurila boshlangan. M asalan , Ismoil Som oniy m aqbarasi (10,80x1,70 m 3) shaklida ustki qism i g u m b az qilib qurilgan. D evorlarining qalinligi 1,8 m etr b o iib , to krt to m o n g a t o ‘rtta b ir xil yog‘och o ‘ym akorligining eng noyob nam unalari hisoblangan esh ik lar o ‘rnatilgan. Sam arqand, B uxoro, U rg an ch , Term iz, 0 ‘zgan, M arv kabi shaharlarda saroylar, m asjidlar, x o n a q o h la r, m adrasalar va m in o ralar, tim va sardobalar qurilgan. Ayniqsa. n a q sh in k o r m ehm onxonalar, k o ‘rkam va so‘lim istirohat b o g ia ri qurish avj oigan. Bu davm ing eng nodir yorgorligi va M arkaziy Osiyo m e ’m orligining b a rc h a xususiyatlarini o ‘zida saqlab qolgan Ismoil Som oniy m aqbarasi o ‘zining taro v a tin i hozirgi kunim izgacha saqlab qolgan. IX -X a srla r m e ’m o rc h ilig in in g y a n a b ir x u su siy ati s h a h a r m ark azi shahristonlarning vujudga kelishidir. Y a’ni shahar m arkazida turli saroylar, m aqbaralar, m adrasa va m asjidlar, yirik bozorlar, karvonsaroylar va savdo rastalarining qurilganligidir. IX -X asrlarga kelib S am arq an d M ovarounnahm ing eng go'zal shahriga aylandi. X l-X II asrlarda h o k im iy at tepasiga Q oraxoniylar va Saljuqiylar keldi. Iqtisodiy-m adaniy ta ra q q iy o t natijasida shaharlar o ‘z qiyofasini o'zgartirdi. Y irik-yirik inshootlar q u rila boshiandi. Ayniqsa, pishiq g ‘ishtdan ravoqlar va gum bazlar qurilishi a n ’an ag a aylandi. Buxorodagi R aboti M alik o ‘sha davr m e ’morligi san ’atining n o y o b yodgorligi hisoblandi. Bu davr m e ’m o rlig in in g yan a b ir xususiyati b in o la rd a sirli va rangii koshinlardan foydalanilganligidir. N atijada, m axsus hunarm andchilik sexlari ochilgan. Q urilishda foydalaniladigan turli maxsus kasblar paydo b o ‘lgan. Bu davr m e ’m orligi tarixga « B in o k o r shoh» nom i b ilan kirgan b o iib , uning www.ziyouz.com kutubxonasi taraqqiy elishida M uh am m ad Suiaym on T eg in o ‘g ‘li A rslonxon k atta hissa qo‘shgan. M u h a m m a d A rslo n x o n ta x t te p a s ig a k e lg a c h , k o lp!ab m e ’m o r iy yodgorliklarqurdiradi. Ayniqsa, Buxoro uning davrida m e ’m orchilikningguH ab- yashnagan m arkaziga aylanadi. U B uxoroda k o ‘plab m adrasalar, m aq b aralar, tim lar, karvonsaroylar qurdiradi. Birgina u n in g davrida M inorai K alon (asli M inorai A rslonxon b o ‘lishi kerak), K arm an ad ag i M irsaid B ahrom m aq b arasi. B uxoro atro fiaag i R ab o ti M alik, M asjidi M a g o k i, V ob k en t m in o ra la ri, Surxondaryodagi Ja rq o ‘rg‘on minoralari quriladi. J a rq o ‘rg‘on minorasi 8 qirrali poydevor ustiga yarim aylana shaklida 16 qirrali qilib qurilgan. U ning balandligi 21 m etrdan ziyoddir. Bu d a v rn in g e n g ajo y ib , k ish in i h a y r a td a q o ld ira d ig a n m e ’m o r iy yodgorliklaridan b in Buxorodagi K alon m in o rasid ir. Balandligi cham asi 60 m etrlar boMib, qum li bo‘ronlar payti u n in g tepasiga kechalari chiroq y o q ib q o ‘yilgan u adashgan tuyalar karvoni u c h u n m ay o q vazifasini bajargan. X I-X II asrlarda masjidlar qurilisliiga a lo h id a e ’tib o r berilgan. M a sa la n , Buxoroning X azora qishlog'ida qurilgan D e h g a ro n masjidi XI asrda q u rilgan. M asjid yoniga m ash h u r Raboti M alik karvonsaroyi barpo etilgan. B uxorodagi N om ozgohi, M agoki Attoriy masjidlari h a m xuddi an a shu davrda q u rilg an . Bu davrda peshtoq gum bazli m aqbaralar qurilishi m e ’m orlikning bir ko ‘rin ish i sifatida keng rivojlangan. Bunda binoga kiraverishdagi peshtoqning bezagiga alohida e ’tib o r berilgan. M arkaziy Osiyoga islomning kirib kelishi a n ’anaviy, tasviriy sa n ’atd a tu b o ‘zgarishlar ro ‘y b erish ig a o lib kelgan b o ‘lsa , n aq q o sh lik , g a n c h k o rlik , o ‘ym akorlik, kandakorlik va boshqa xalq a m aliy s a n ’atlarining boyishiga ta 's ir k o ‘rsatadi. Islom talablariga q a t’iyan b o ‘ysunish, a n ’anav iy tarzda rivojlanib k e lg a n tasviriy san 'atn in g o dam , hayvon va q u sh la m in g , y a ’ni tirik jo n zo tlarn in g aks ettirilishi m an etilgan. Natijada, rangtasvir ustalari b u tu n e ’tiborini n aq q o sh lik san ’ati rivojiga qaratadi. Arab yozuvi o 'z la sh tirilib , epigrafika uslubi vujudga keladi. Arab yozuvidan naqsh sifatida foydalanish keng rivojlanadi. Arab yozuvi h a m b e z a k , h a m d u o -a fs u n , h a m a r a b y o z u v i v a ilo h iy s o 'z l a r n i n g targ'ibotchisiga aylanadi. Dastlab arab y o zuvlaridan binoning ichki qism larin i bezashda foydalanilgan b o ‘lsa, b irm u n ch a v a q t o ‘tgandan so‘ng, b in o n in g tash q i qism lari, g u m b azlar va m in o r a la rn in g a tro fla rin i b e z a sh d a h a m foydalanildi. IX asrdan boshJab arxitekturada g ‘isht q ala b naq sh solish yuksak d arajaga k o ‘tariladi. M asalan, Buxorodagi Ism oil S o m o n iy m aqbarasining ham ichkari qismi, ham tashqi qism ida pishiq g ‘ish td an q ala m a usulida nihoyatda g o ‘zal naqshlar yaratilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi B inolam i b czashda g irih (to ‘rtburchak, u ch b u rch ak , aylana, yoy, to ‘g ‘ri, egri va aralash c h iz iq lard an ib o rat), kundal, islimiy, ram ziy va boshqa turli xil naqshlardan keng foydalanilgan. Naqqoshlikda uslubiy k o ‘rinishlardan sebarga, u ch b u rc h a k li tu ta s h d o ir a , o lti q irrali y u lduz, b a rg ak va b o sh q alard an foydalanilgan. Bu davrda yog‘o c h , to sh va ganch o ‘ym akorligi ham keng rivojlangan. B inolarning tashqi qism iga n am oyon (tugal naqsh kom pozisiyasi) ustun va peshtoqlarga esa, o ‘y m a g a n c h naqshlaridan ishlatadilar. F arg‘o n a vodiysida plitkasim on o ‘ym a g an c h naqshlaridan keng foydalangan b o ‘lsalar, Termizdagi m e ’moriy yodgorliklar g a n ch o'ym akorligining eng yuqori darajasiga ko'tarilgan. Н аг b ir chizilgan n aq sh ram ziy m a 'n o kasb etgan. M asalan, gulsafsar naqshi osoyishtalik va u z o q u m r tim soli hisoblangan b o ‘lsa, pechak islimiy naqshi — boylik va faro v o n lik , novda — to ‘k in-sochinlik, yaproq shaklidagi naqshlar — bahoriy uyg‘o n ish m a'nolarini anglatgan. Ilk U y g ‘o n ish d a v rid a b o sh lan g an xalq am aliy s a n 'a ti tu rlarid a n b in kandakorlik iiisoblangan. C h u n k i bu davrda qim m atbaho m etallardan yasalgan idishlar islom olam ining eng chekka burchaklarigacha yetib borgan. Qizil misdan turli xil k o 'zaiar, id ish -to v o q la r, dekchalar, choygum lar, oftobalar, jez va sariq m isd an sh a m d o n la r, o q m isd an kirtog‘o ra la r, tu rli xil u y -ro ‘zg‘o r buyum lari yasalgan. O ltin suvi yuritilgan ip d a n turli xil kiyim lar tikilib, buyum larga naqshlar solingan. M usiqa. M usiqa san’atining gurkirab rivojlanishi ham Ilk Uyg‘onish davrining buyuk yutuqlaridan biridir. Bu davrda xalq ijodiyotining bir turi hisoblangan m usiqa m adaniyatining n a z a riy asoslarini o ‘rganish avj ola boshlaydi. Dastlab m usiqashunoslikka m a te m a tik a ilm ining bir bo'lagi sifatida qaralgan. M usiqa m a daniyatining rivojlanishida xalqnjng an 'an av iy tom osha san ’ati m u h im rol o ‘ynadi. S h u b ilan birga ilm va san ’atsevar hukm dorlam ing o ‘z saroylari qoshiga ko‘plab sa n ’atkorlam i to ‘plab, ularga homiylik ko‘rsatganliklari m a ’lum . R u d , ta n b u r, b a rb a t, d a f (doira), talb, q o kbiz, rubob, taburak, nay, zir, ch o g o n a, sh a y p u r, surnay, karnay, a rn u n , q o n u n kabi m usiqa asboblaridan keng foydalanganligining o ‘zi ham musiqa madaniyatining taraqqiy etganligini ko'rsatadi. M um toz m usiqa m ad an iy ati, ayniqsa, o ‘zbek va tojik xalqlarining nium toz m usiqasi hisoblangan «Shashm aqom » ning zamini ham xuddi m ana shu davrda m ustahkam landi. M a'lum ki, m usiqa m uayyan xalqning ichki ruhiy holatining k o ‘zgusi b o ‘lib, o ‘zida inson qalbining eng n o zik hissiy kechinm alarini aks ettiradi. Shu boisdan Ilk U y g ‘o n is h d a v ri s a n ’a tk o rla r i in s o n n in g in tilis h la r i, o rz u -h a v a si. dunyoqarashi va ichki ru h iy kechinm alarini m usiqa ohanglariga jo qilishga intiladilar. M usiqa ohanglaridan insonparvarlik tuyg'ularini hikoya qilish vositasi sifatida foydalanadilar. www.ziyouz.com kutubxonasi Bu davr m usiqa m adaniyatini rivojlantirishda ham turkiy, ham tojik. h a m arab, ham forsiy xalq vakillari ham korlik qildilar. M asalan, shoir M an u c h e h riy D ag‘m oniy o ‘zin in g quyidagi baytida X -X I asrlarda m usiqa s a n 'a ti b ila n shug'ullangan ch olg'uchi va b astakorlam ing n om larini tilga oladi: Az X uroson Bushuaybu on turki K eshiy V -o n Saburu forsiy von Lukariy ch an g zan ... Y a'ni, X urosondan Bushuaybu, B uzaru, K esh (Shahrisabz) lik tu rk va fors Saburiy va changchi Lukariy...1 U yg‘onish davri m utafakkirlariga xos xususiyat turii sohalar b o 'y ic h a ijod qila olish qobiliyatining mavjudligi h iso b lan ad i. M asalan, o ksha d a v m in g bastakorlari ham sozanda, ham x o n an d a, h a m shoir b o ig a n b o ls a , sh o irla r sozandaiik, bastakorlik, xonandalik va ayrim paytlari raqqoslik vazifasini h a m bajarganlar. Rivoyat qiJishlaricha, m ashhur fors-tojik shoiri Abu A bdulloh R u d ak iy m ashhur sozanda, xushovoz xonanda b o lis h bilan birga, o ‘z asarlariga kuy bastalagan bastakor ham , bo'lgan. M unjiqiy T erm iziy va Farruxiy kabi sh o irla r ham shoir sifatida ham , musiqa san’ati sohasida h a m m ashhur kishilar b o ‘lganlar. Bu davina kelib, o ‘rta asr musiqa san'ati nazariyasi ancha rivojlangan. M usiqa nazariyasining vujudga kelishida Abu Y u su f ibn Ishoq al-K indiy (ara b la rn in g birinchi faylasufi degan sharafli nom ga ega b o 'lg an m ashhur faylasuf), A b u N asr Forobiy va Ibn Sino kabi m u tafak k irlam in g xizm ati beqiyos b o ig a n . Abu N asr F orobiy m usiqa nazariyasi b o ‘y ic h a «M usiqaga oid katta k ito b » , «Musiqa uslublari haqida kitob», «M usiqa kitobi», «Fanlam ing turkum lanishiga o id k ito b n in g m u siq a g a bag‘is h la n g a n q is m i» , « R itm (ib k o ) l a r n i n g turkumlanishiga doir kitob» va boshqa asarlarida asosiy e'tibom i musiqa nazariyasi va am aliyoti m asalalariga qaratadi. S h u n in g d ck , Forobiy m usiqa ilm in in g b ilim d o n i s ifa tid a m u siq a n a z a riy a s in in g k a te g o riy a la rin i, m u s iq a n in g aham iyatini, u n in g boshqa ilm lar bilan alo q asin i, uning tu rk u m la n ish in i, ichki qonuniyatlarini, inson m a’naviy dunyosi u c h u n aham iyati m asalalarin i ilmiy jih a td a n asoslab berdi. Forobiyning «Ixso al-ulum » («Ilm larining k elib chiqishi») nom li asarida musiqa ilmining kishi ruhiyatiga ta ’siri xususida to ‘xtalib: «Bu ilm shu m a ’no d a foydaliki, u o ‘z m uvozanatini yo‘qotgan (o d a m la r) xulqini tartibga keltiradi. M ukam m allikka yetm agan xulqni m ukam m al q ilad i va m uvozanatda b o ig a n (odam lar) xuiqining m uvozanatini saqlab tu ra d i. Bu ilm tananing salom atligi uchun ham foydalidir, chunki tana kasal b o ‘lsa, n ih ham so ia d i, tan a to ‘siqqa uchrasa, ruh h a m to 'siq q a uchraydi. Shuning u c h u n ovozlarning t a ’siri ruhni sog‘aytirish orqali ta n a sog‘aytiriladi, ruh e sa o ‘z kuchlarini tartibga solinishiga m oslashtirilishi orqali sog‘ayadi», — deb y o zad i. 'M allayev N . 0 ‘zbek adabiyoti tarixi. - T.: 1976, 95-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi A bu Y usuf ibn Ishoq A l-K in d iy ham Sharq m usiqa nazariyasi b o ‘yicha to q qizta asar yozgan. Shu b o isd an uni o ‘z davri arab m usiqasining asoschisi deb ataganlar. A l-K in d iy m u siq a n a z a riy a s in i ishlab c h iq ish b ila n g in a sh u g ‘u llanib q olm asdan, m usiqiy o h aiig larn in g inson ruhiyatiga ta 's ir etishi m asalalarini h a m tad q iq etgan. U n in g fik rich a, m usiqa nafaqat inson kayfiyatining, balki u n in g f e i- a tv o r in i h a m o ‘z g a rtiru v c h i q u d ra tli k u c h d ir. R o v iy larn in g ta kidlashlaricha, A l-K indiy m usiqa sadolarining bem orlarga ruhiy ta ’sir etisliini ta jrib ad a sinab ko‘rgan. H a tto u shol b o iib yotgan b olani m usiqa yordam ida o 'rn id a n turg'azgan va y u rg ‘izib yuborganligi haqida m a iu m o tla r keltiriladi. A l-K indiy o ‘z asarlarida m usiqaning turli xil ranglar va hidlar ham da estetik idrok bilan um um iy bog‘liq to m o n lari mavjud ekanligini ko‘rsatib o ‘tadi. U ning fikricha, b a ’zi b ir gullar ch iq arad ig an bo'y bilan kuy keltirib chiqaradigan ru h iy h o latlar o ‘rtasida q a n d a y d ir um um iylik mavjud. U gullar va hidlam i tovushsiz m usiqa deb hisoblaydi. U ningcha, ayrim x u sh b o ‘y hidlar kishida jaso rat hissini. ayrim lari esa faxrlanish tuyg‘usini uyg‘otadi. B a’zilari kishiiarga zavq-shavq bag‘ishlaydi. U m u m an olganda, IX -X II asr m utafakkirlari m usiqa nazariyasini yaratib b erish b ilan birga, m u siq a o h anglarining m a’naviy bark am o l insonni shakl- lantirishdagi rolini h a m am aliy jih a td a n , ham nazariy jih a td a n asoslab b e isa n v a um um jahon m usiqa nazariyasi taraqqiyotiga zam in yaratgan. * * * X ulosa qilib aytganda. ilk U yg'onish davri m adaniyatining taraqqiy etishi, birm u n ch a ijobiy, m ahalliy xalq m a ’naviyatiga tez singib boradigan, tavhid - yakka xudolikka e tiqod qilishni targ‘ib qiluvchi islom dini — yangi mafkuraning yoyilishi bilan bog'liq b o ‘Igan. Bu boshqa diniy e ’tiqodlarga am al qiluvchi xalqlar tili, m adaniyati bilan tanishish im koniyatining turli xil yangi oqim lar, yo'llar, qaraslilar, ijod turlari va shakllarining keng yoyilishi, m ahalliy xalq vakillari u c h u n n o m a ’lum b o ‘lgan m u q ad d as yozuvning, uning m azm u n va m ohiyatini o ‘rganishga bo'lgan intilishning kuchliligi, o'sha davr hukm dorlarining ma'rifatga intilishi, o ‘z zam onasining ilglo r fikrli nam oyandalarini, fozilu fuzalolarini, sa n ’atkorlarini yig‘ish va ularga hom iylik qilish asosida ro ‘y bergan. Bu d av r M arkaziy O siy o x alq lari m adaniyatining yuksalishi h u d udiy ch eg arad an chiqib. m in ta q a, so ‘ngra um um jahon m adaniyati taraqqiyotiga k u c h li t a ’sir ko‘rsatganligi b ilan xarakterlanadi. IX -X II asrlar m ad an iy ta raq q iy o ti keyingi davr Y evropa Uyg‘onish davri raadaniyatiga kuclili ta ’sir k o ‘rsatib, ulam ing o'tm ish m adaniy merosiga bo‘lgan m u n o sa b a tla rin i, yangi d a v r ijtim oiy-tabiiy taraq q iy o tig a b o ‘lgan m u n o - sabatlam ing o ‘zgarishiga turtki berdi. Sharq Uyglonish davri m adaniyatida asosiy e ’tib o r insonning m a ’naviy dunyosi takomiliga qaratildi. K om il inson, H aqqa www.ziyouz.com kutubxonasi intilishga ch o rlash , imon va e ’tiq o d yakdilJigi, falsafiy tafakkur, s a n ’a t va adabiyotning barch a ko'rinishlarining aso siy mavzusiga aylandi. S harq U yg‘onish davri m ad an iy ati v a m a ’naviyati la k o m ilid a n xulosa chiqargan O vrupo Uyg'onish davri m utafakkirlari asosiy e ’tib o m i in so n n in g aq l-id ro k i bilan birga uning m o d d iy m an faatd o rlig ig a, ta b iiy ta ra q q iy o t qonuniyatlarini ochishga ham qaratdilar. Ilk Uyg‘onish davri madaniyati fan, adabiyot, san’at va m e’m orlikda insoniyat ijodi m ahsulining eng noyob yodgorliklari va asarlarining yaratilishiga, keyingi davr m utafakkirlarining ilhom m anbayiga aylangan. Bu nafaqat islom dunyosi xalqlari, balki um um bashariyatning ab ad iy yodgorligiga aylangan asarlam ing vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Bu davr m adaniyati ko‘pgina etnoslam ing o ‘zligini angfab yetishlariga, etnik birlik sifatida shakllanishlariga yordam bergan. V B O B . TEM U R IY LA R D A V RI M ADANIYATI 6 -§ . Amir T em ur davri m adaniyati va uning asosiy xususiyatlari Agar M arkaziy Osiyo m adaniy taraq q iy o tig a nazar tashlansa, m a d a n iy - tarixiy jara y o n d a 0 ‘rta Sharqda m arkazlashgan qudratli davlatni b a rp o etgan A m irT e m u m in g roli beqiyos katta b o ‘!ganligini anglab yetish m u m k in . A m ir T e m u r va tem u riy zo d a lar S h a rq n in g , ay n iq sa , IX -X II a srla r m u s u lm o n m adaniyati a n ’analarini davom ettirdilar. Bu d a v r m a d a n iy h a y o tin in g k o lz g a ta s h la n ib t u r a d ig a n a s o s iy xususiyatlaridan biri islom dinining ja m iy a t m a'naviy hayotiga sezilarli ta ’sir ko'rsata boshlaganligidir. M o'g'ullar davrida parokandalikka uchragan m adaniy- m aishiy hayot yana o ‘zining azaliy o ‘zaniga tushib oldi. Shariat q o n u n la ri ijtim oiy-m adaniy mavqeyini tikladi. Islo m n in g keng k o la m d a yoyilgan, diniy- falsafiy oqim i hisoblangan ta sa w u f t a ’lim o ti ham jam iyat m a ’naviy h ay o tid a n m ustahkam o ‘rin egalladi. XIV asrda M arkaziy Osiyoda ta sa w u fn in g N aqshbandiylik tariq ati keng quloch yoydi. Bahouddin N a q sh b an d n in g fikriga k o ‘ra, O lloh o ‘zi y aratg an barcha narsalarda mujassam. Olloh diydoriga yetishmoqchi bo‘lgan, unga qo'shilib ketishni xohlagan h ar bir sufiy xudo to m o n id a n yaratilgan n arsalard an o ‘zini tiymasligi, u n d a n bahram and b o lis h i, lekin unga o ‘z m ehnati orqali e rish m o g ‘i zarur. O llohga q o ‘shilmoq uchun u n i q alb d a saqlab, m ehnat bilan shug‘ullanish iozim. O 'rta Osiyo m adaniy hayotida m u h im ro l o 'y n a g an A m ir T e m u r davri qay yo'sinda vujudga keldi va ijtimoiy ta ra q q iy o td a qanday o ‘z o ‘rnini egalladi? M a’lum ki, ilk Uyg‘onish davri, y a ’ni IX -X III asrlar M o v a ro u n n a h r va X u ro so n d a g u rk ira b -y a sh n a g a n m a d a n iy h a y o t m o ‘g ku l b o s q in c h ila r i www.ziyouz.com kutubxonasi to m o n id a n yakson qilindi. M ad an iy , iqtisodiy jih atd an rivojlangan shaharlar, obod qishloqlar, yam -yashil b o g la rx a ro b a g a aylantirildi. Ilm -fan m a sk a n la it m a ’naviyat va m a ’rifat o ‘c h o q la ri hisoblangan m ad rasalar, rasadxonalar, k u tu b x o n a la r y o ‘q q ilin ib , u la r d a avaylab a s ra lg a n n o d ir a s a rla r va q o 'ly o z m a la r yondirildi y o k i ta sh ib ketildi. Ilm -fa n , s a n ’a t, adabiyot va m e ’m o rlik taraqqiyotiga u lk a n hissa qo'shgan buyuk tafakkur egalari o'ldirildi yoki quvg‘in ostiga olindi. L ek in xalqning milliy tafakkuri va e ’tiqodining kuclililigi, m illiy uyg‘o n ish v a o lzlikni anglab yetish ijtim oiy qonuniyatga ay langan, bosqinchi xalqning tili, diniy e’tiqodlari, m aslagi, m afkurasi va h a y o t tarzim ng m ahalliy x alq to m o n id a n qabul qilinishi a n ’anasi buzildi. Ilk U yg‘o nish davrida shakllanib ulgurgan, taraqqiy etgan m a ’naviyat va m adaniyat b o sq in ch i xalq m aslagini q a b u l qilish qonuniyatini buzadi. M ahalliy xalq m a ’naviyatining m ustahkam ligi sabab, m o‘g ‘uí bosqinchilari m ahalliy xalq e ’tiq o d in i, tili va hayot ta rz in i qabul qilishga m ajbur b o ia d ila r. M o ‘g ‘ul bosqinchlariga q arsh i mustaqillik u ch u n olib borilgan kurashlar o z sam arasini beradi, ya n i istilo ch ilar davlat boshqaruvining zaiflashuviga va ku ch li T em u r davlatining vujudga kelishiga olib keladi. H o k im iy at tepasiga k elg an A m ir T em ur m o ‘g ‘ul b o sq in ch ilari m ayda b o 'lak larg a b o ‘lib tashlagan feodalliklarni birlashtirib, m arkazlashgan qudratli salta n a tn i vujudga keltirdi. A m ir T e m u r o ‘z tasarru fid a g i m am lakatlam ing m avjud boyliklarini ishga so lib , o ‘z im periyasini iq tiso d iy va m adaniy jih a td a n yuksalgan qudratli davlatga aylantirdi. M a m lak at ic h id a birlik va barqarorlikni o ‘m atish , tinchlik va osoyishtaiikni ta ’m in lash u c h u n ko 'p lab ch o ra -ta d b irlam i am alga oshirdi. X a lq n in g d in iy e 'tiq o d in i m u s ta h k a m la s h m a q s a d id a x a lq is h o n c h in i q o z o n g a n ruhoniylar va ta s a w u fn in g yirik vakillari o b ro ‘sini yanada balandga o lib ch iq d i. 0 ‘z m a m la k a tin i iq tis o d iy va m ad a n iy jih a td a n m u s ta h k a m la s h d a d e h q o n c h ilik k a alohida e ’tib o r berd i. K o ‘priklar, rab o tlar, sardobalar, m ad rasalar, shifoxonalar va y o ‘lla m in g qurilishiga ko‘p!ab m ablag1 sarfladi, Savdo- s o tiq is h la rin in g m o 'ta d illig i u c h u n savdo k a rv o n la rin in g xavfsizligini t a ’m in lad i. B ular haq id a A m ir T e m u rn in g o ‘zi shunday d eb yozadi: «Xarob b o llib y o tg an yerlar egasiz b o i s a , xolisa (d aro m ad va y er ishlari bilan s h u g ‘ullanuvchi h ay ’at) ta ra fid a n o bod qilinsin. A gar egasi b o is a y u . (lekin) o b o d qilishga qurbi y etm asa, u n g a turli asboblar va kerakli n arsa lar berilsin, to k i o 'z yerini o bod qilib o lsin . Y ana am r qildim ki, xarob b o iib yotgan y e rla rd a k o riz la r q u rsin la r, b u z ilg a n k o ‘priklarni tu z a tsin la r, ariq la r va d a ry o la r ustiga k o ‘p rik lar q u rsin la r, y o ‘l ustidagi h a r m anzilgohga rabotlar q u rs in la r» .1 '« T e m u r tuzuklari*. - T.: 1991, 92-bet. www.ziyouz.com kutubxonasi A m ir T e m u r Ilk U y g 'o n ish davri ilm va s a n ’a tp a rv a r h u k m d o rla ri an analarini davom e ttirib , m atem atik a, g e o m e triy a , astro n o m iy a, tarix , falsafa kabi fanlam ing ham da she'riyat, m usiqa va m e'm o rlik n in g rivojlanishiga katta im koniyatlar yaratib berdi. U o 'zin in g h a r b ir safari chog‘ida olim lar, tarixchilar, m unajjim lar, san ’atk o rlar va xattotlarni o ‘zi bilan olib yurgan. U m um insoniy sivilizatsiyalarga e 'tib o r bersak, h a r b ir m adaniy taraqqiyotni yuzaga keltiruvclii om illar mavjud ekanligini k o 'ra m iz . X uddi shuningdek, A m ir T em ur davri m adaniy taraqqiyotini yuzaga keltirgan om illar m avjud b o iib , bizningcha u lar quyidagilarga b o iin g a n : 1 Ijtim oiy-siyosiy om il, y a'n i A m ir T e m u r p a ro k a n d a b o ig a n xalqning b o s h in i b ir y erg a q o v u s h tirib , m a m la k a td a g i o ‘z b o s h im c h a lik !a r va zo ‘ravonliklarga barham bergan. 2 Iqtisodiy om il, ya’ni izdan chiqib ketgan x o ‘jalik tizim lari: dehqonchilik, hunarm andchilik va savdo-sotiq tizim i tartibga tushirildi. Iqtisodiy islohotlar — m ulk, soliq, vaqf va boshqalar to ‘g‘risida q o n u n la r qabul qilinib, pul islohoti o ‘tkazilgan.Boshqadavlatlar bilan di plomatikva savdo-sotiq aloqalari o ‘matilgan. 3 M a naviy om il, y a’ni m o‘g ‘uIlar to m o n id an oyoqosti va y o 'q qilingan m adaniy boyliklar, m a ’naviy m eros ham da m a ’naviy qadriyatlarning qayta tiklanishiga alohida e ’tib o r berilgan. M o ‘g ‘ullar istilosigacha hukm ronlik qilgan sulolalam ing ilm -fanni rivojlantirish, m a ’naviy boyliklam i, m a'naviy-m adaniy m erosni to plash, saqlash, foydalanish va ulam i rivojlantirish an 'an alari davom ettirilgan. 4 G'oyaviy-mafkuraviy omil, ya'ni davlat m afkurasining ahvoli va holati. Bu daviga kelib, M ovarounnahr va Xurosonda keng tarqalgui ta s a w u f - Naqshbandiylik ta ’limoti jamiyat hayotidan mustahkam o ‘rin egallay boshlagan edi. Naqshbandiylik tariqatining yirik vakillari m ashhur shayxlar: shayx Sham siddin Kulol, shayx Zayniddin Havoíiy va M ir Sayyid Barakalar m am lakat ina'naviy iiayotiga o ‘z ta sinni o'tkaza boshlagan edi. Tcmuriyzodalardavrida esa Naqshbandiylik tariqatining yirik vakili Xoja Ahror Valiy nafaqat mamlakat m a ’naviy hayotida, balki siyosiy va iqtisodiy hayotga ham o'zining ta'sirini o'tkaza oigan. 5 H uquqiy om il, y a ’ni m am lakat hayotida h u q u q ustuvorligiga erishish, q o n u n la rg a qat iy a m a l q ilish, o d d iy fu q a ro d a n to r tib , o liy m a rta b a li aslzodalargacha qonunchilikka ito at etishi adolatli davlat siyosatining asosiy dasturiga aylangan. A m ir T em ur hokim iyat tepasiga kelishi bilan q o n u n ch ilik k a alohida e ’tib o r beradi, qonunbuzarliklam ing payini qirqib, adolatparvar siyosat yurita boshladi. D aviatni boshqarish, jam iyatning ijtim oiy-iqtisodiy hayotini tashkil etish siyosatining qay darajadaligi m am lakat m adaniy h ay o tin in g rivojlanganlik yoki tanazzulga uchrashini belgilab beradi. D aviatni b o sh q arish d a ikki xil siyosat — taraqqiyparvar va adolatsiz, ya’ni jaholatparastlik siyosati olib boriladi. www.ziyouz.com kutubxonasi M am lakatda ayrim guruhlar, tabaqa yoki firqalarning m anfaatlarinigina him oya qilish, ko 'p ch ilik n in g manfaatlariga zid siyosat yuritish adolatsiz siyosat hisoblanadi. B u n d a y siyosat k o ‘pchilik h u q u q larin in g poym ol etilishiga, m am lakat m oddiy va m a ’naviy boyliklarining ozchilikning mulkiga aylanishiga, zo ‘ravonlik va jah o la tp ara stlik ham da axloqiy va m a ’naviy tanazzulning avj olishiga, q o n u n la rn in g buzilishiga, jam iyat boyliklarini talon-taroj qilayotgan ozchilikning q o n u n la m i poym ol qilishlariga y o ‘l q o ‘yilib, ko'pchilikdan esa qog'ozdagi q o n u n g a rioya qilishlarini talab etishga olib keladi. T araqqiyparvar va adolatli siyosat esa ko‘pchilik m anfaatni him oya qiladi. Kishilarni m a ’rifatga chorlaydi. Q onun va unga am al qilish davlat siyosatining eng ustuvor y o ‘n alish i deb belgilanadi. Adolatli siyosat yuritish eng m uqaddas burchga aylanadi. A d o la tp a rv a r siy o sa t tufayli h a r bir k ish in in g m o d d iy va m a ’naviy m a n fa a td o rlig i u c h u n im k o n iy at y a ratilad i. M am la k atn in g tinchJigi va osoyishtaligi ta 'm ird a n a d i. Ilm va m a ’rifat, m a'naviyat va m adaniyatning yuksalishi u c h u n b a rc h a ch o ra-tad b irlar ko‘riladi. A m ir T e m u r to m o n id a n olib borilgan siyosat h am o ‘z davri u c h u n adolatparvar siyosat b o lg a n . Sohibqiron davlat siyosatini yuritishda kengash - m aslahatlashuv u sulidan foydalangan. Xususan, o ‘z tuzuklarida bu xususda shunday deb yozadi: «Saltanat ishlarining to 'q q iz ulushi kengash, tadbir va m ashvarat, qolgan b ir ulushi esa qilich bilan bajo keltirilishini angladim ... Aqli raso va hushyor kishi m ulohazakorlik, tadbir va kengashga tayanishi lozim». A m ir T e m u r sa ro y id a arzbegi, ad o lat a m iri, a m in la r (h u k m d o rn in g ish o n c h li v a k illa ri) m a n s a b la ri b o i i b , u la r d a v la t siy o satid ag i a d o la t m ezonlariga q a t’iy am al qilinishini, qonunlarning amalga oshirilishini, mahalliy h ukm dorlarning q o n u n ch ilik k a rioya qilishlarini, adolat bilan siyosat yuritish- larini nazorat qilib borgan. Arzbegining asosiy vazifasi dargohga kelayotgan arzchilarning shikoyatlarini tinglash va h a tto m am la k atn i boshqarishga oid b o ‘lgan takliflarni hukm dorga yetkazishdan iborat b o'lgan. Adolat am iri turli o ‘lkalar va shaharlarda paydo b o lg a n o ‘zaro janjalli ishlami hal qilish, u n in g kelib chiqish sababini aniqlash va u haqida hukm dorga m a ’lum ot yetkazish h a m d a hisobot berish bilan shug'ullangan. D em ak, m a m lak atd a qonunchilikning ustuvorligi uchun barcha chora- tadbirlar k o'rilgan. N ohaqlikka yo'l qo'ym aslik u chun har bir shikoyat yoki arz h ar to m o n la m a tekshirib ko‘rilgan. Bu m aqsadda joylardagi ahvoldan xabardor b o lib tu rish n in g ikki y o lid a n foydalanilgan: birinchisi — pastdan yuqoriga, y a’ni a rz c h ila r to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri dargohga m urojaat qilish im koniga ega b o lg a n la r, ikkinchisi — maxsus xizm at orqali joylardagi davlat tom onidan tekshirilgan. Bu ikkala y o ‘l bilan joylarda ro‘y berayotgan adolatsizlik, tartibsizlik, davlat va jam iyat m anfaatiga zid ishiar haqida ro ‘y-rost m a'lum ot olingandan www.ziyouz.com kutubxonasi so ng m axsus vakillar — am inlar (ishonchli vakillar) jo y larg a borib voqeani o rganib tegishli choralar k o ‘rganlar. C h u n o n ch i, biron kishiga nisbatan zulm, adolatsizlik qilingan b o is a , a d o latn i tiklab, o ‘sha yer m ah a lliy xazinasidan ularga to ‘lov ajratib qaytganlar.' Bu om illar A m ir T em urning m am lakatning ijtim oiy-iqtisodiy va siyosiy jih atd an qudratli davlatga aylanishini nafaqat qalban his q ilg an in i, shuningdek, o zidan oldin hukm ronlik qilgan hukm dorlam ing davlat bo sh q aru v siyosatidagi ustun jih a tla ri va yo‘l q o ‘ygan kam chiliklarini to ’g ‘ri ta h lil qila olganligini ham ko rsatadi. U ilm -fan va m adaniyatni rivojlantirishgina davlatning qudratiga qudrat q o ‘shishi m um kinligini an g lab yetgan. S o h ib q iro n o ‘zin in g e ’tib o rin i m o ‘g ‘u lla r d a v rid a o ‘z t a ’sir k u ch in i susaytirgan islom dini va uning t a ’sir doirasini m ustahkam lash va kengaytirish, m illiy m a naviy qadriyatlam i y a n a d a rivojlantirish m a q sa d id a m adrasalar faoliyatini jonlantirishga qaratadi. U iam in g faoliyatini kengaytirish, ularga yoshlarni jalb qilish m aqsadida ushbu o'quv dargohlarini m oliyaviy jihatdan m ustahkam lashga kirishadi. E galari tashlab ketgan q a ro v siz yerlarn i ular ixtiyoriga beradi. AJbatta, S ohibqironning bu sa ’y -h ara k atlari T em uriyzodalar to m o n id an davom ettiriladi. U lar k o ‘plab m adrasalar, m a k ta b la r b arp o etishib, ko plab n o d ir q o ‘lyozm alari b o ‘lg an yirik kutubxonalarga ega b o ig a n la r. X ulosa qilib shuni t a ’kidlash zarurki, A m ir T e m u r o ‘zi vujudga keltirgan ulkan davlat hududidagi barcha x alqlam ing m ad an iy atin i yagona b ir tizimga birlashtirdi. Islom olamining kattagina qismi m oddiy va m a ’naviy hayotida to ’siq bo lgan barcha g‘ovlam i k o ‘tarib tashladi. U m um islom e ’tiq o d ig a asoslangan tu rli e tn ik birlik larn in g m a ’n a v iy q a d riy a tla rin i u m u m in s o n iy m a ’naviy qadriyatlar darajasiga ko‘tara oldi. A m ir T em ur davrida yagona siyosiy boshqaruvga ega b o ig a n buyuk imperiya boshqa q o 'sh n i davlatlar m adaniyatiga o tz ta ’sirini k o 'rs a tm a s d a n qolmadi. Sohibqiron o ‘zining yetuk siyosatdonligi, ilm -fan va adabiyot nam oyandalariga ko rsatgan g ‘am xo‘rligi bilan m o ‘g 'u l bosqinchilari to m o n id a n yakson etilgan M arkaziy O siyoning Ilk U yg‘o n ish m adaniyatini q ay ta d a n tikladi. Buyuk va qudratli turkiy u ru g ia m in g b oshini b ir yerga biriktirib, ja h o n davlatchiligi tarixidan m unosib va m ustahkam jo y egallashlariga erishdi. 2 -§ . Ilm -fan ravnaqi A m ir T e m u r m o 'g 'u lla r is tilo s ig a c h a h u k m d o r lik q ilg a n su lo la la r a n analarini davom ettirib, ilm ahllarini o ‘z homiyligiga oldi. Sam arqand shahriga ilm -fan , adabiyot va san ’at aliliarini yig‘di. Shu b oisdan p o y ta x t S am arqand haqiqiy ijtimoiy-iqtisodiy va m adaniy jihatdan yuksaklikka k o ‘tarilgan markazga 1 Ziyovev A. 0 ‘zbek davlatchiligi tarixi. - T.: 2000, 177—178-betlar. www.ziyouz.com kutubxonasi aylandi. S am arqand nafaqat T em ur davrida, balki Temuriyzoda Ulug‘bek davrida ham turli fa n so h alarin i: tibbiyot, m atem atik a, geografiya, astronom iya, m antiq, tarix, falsafa, sh e’riyat, m usiqa, m e’m orchilik va boshqa fan sohalari rivojlangan m a rk az b o lib qolaverdi. A m ir T e m u r qaysi m am lakatga borm asin, eng aw alo , o ‘sha joyda m ashhur b o ig a n o lim lar, d in peshvolari, so ‘z ustalari bilan suhbatlashib ko‘rar, ulam ing eng m ash h u rlari b ilan tarixchi Ibn A rabshoh ta ’kidlaganidek, «m azm unli bahs yuritar», ko'ngliga o ‘tirganlarini, shuningdek, o ‘sha yerdagi eng m ashhur h u n arm an d lar, ustalar, naqqosh va m e ’m orlarni o ‘zining poytaxtiga olib kelar edi. Bu d av r ilm -fan in in g rivojidagi e n g asosiy om illaridan yana biri A m ir T em um ing m am lakatda osoyishtalik va barqarorlikni qaror toptirganligidir. Am ir T em u r davriga kelib nafaqat m o ‘g‘u lla r istilosi davrida tinch joylarni istab, M o v a ro u n n a h rn i tark etgan ko 'p la b ilm -m a ’rifat va ijod ahllari o ‘z vatanlariga qaytib kela bo sh lad ilar, balki O siyoning boshqa hududlaridan ham ilm parvar kishilar va ijod ahllari ko‘chib kela boshladilar. T em u r va T em uriylar davri ilm -fanining yuksalishidagi uchinchi om il - hukmdorlaming o ‘zlaridagi ilm-fan va ijodga boigan maylning kuchliligidir. Ulaming ko'pchiligi m atem atika, astronom iya, geografiya, tarix, falsafa, tabobat, she’riyat, din nazariyasi. m e ’morlik, xattotlik va boshqa ilm sohalari bo'yicha salohiyatli bolganlar. Birgina TJlug‘bekning dunyodagi eng m ashhur astronom lardan biri bolganligi h am d a astronomiyaga oid «Risolai Ulug‘bek», «Zijijadidi K o‘ragoniy», m atem atikaga oid «Bir darajali sinusni aniqlash haqida risola» va tarixga oid «To‘rt ulus tarixi» asarlarini yozib, o ‘z davrining ko‘zga ko’ringan mutafakkiri darajasiga ko‘tarilganligi, Boysunqur M irzo (1397-1434)ning Hirot shahrida «Nigoriston» nomli yirik ilmiy-ijodiy va badiiy m arkaz tashkil qilib unga o ‘zining boshchilik q ilg a n lig in in g o ‘ziy o q r T e m u riy z o d a la r salo h iy atin in g n ih o y a td a yuqori bo'lganligini ko'rsatadi. Tarixchi D avlatshoh Samarqandiyning ta ’kidlashicha, Boysunqur «Nigoriston»ga o ‘sha davm ing 40 ga yaqin m ashhur hunar egalarini to'plab, ularga rahnam olik qilganligini ta ’kidlaydi. A m ir T e m u r davri ilm -fani taraqqiyotida M avlono A bdujabbor Xorazm iy. M avlono S h am su d d in M unshi, M av lo n o Abdulla Lison, M avlono B ahm ddin A hm ad, Xo*ja Afzal, M avlono A louddin Koshiy, Sa’diddin Taftazoniy, M ir Sayyid S h a r if J u ijo n iy k abilar m u h im rol o 'y n a g a n b o is a la r , m ash h u r m atem atik va astro n o m lar — Q ozizoda Rum iy, Ali Q ushchi. M ansur Koshiy, M u h a m m a d B irjandiy, M iram C haiabiy, G 'iyosiddin Jam shid va M uham m ad C h ag m in iy lar U lu g 'b ek m adrasasi va rasadxonasida faoliyat k o krsatganlar. T arix ch i o lim la rd a n L utfillo H o fizi A bru, faylasuf Ali ibn M u h am m ad Jurjoniy, m a s h h u r tabib M avlono N afis, Sirojiddin Bisotiy Sam arqandiy, B a d a x sh iy D u r b e k , S ak k o k iy k a b i ijo d k o r s h o irla r U lu g ‘bek d a v rid a M o v a ro u n n a h r ilm -fani taraqqiyotiga sam arali ta ’sir ko‘rsata olganlar. www.ziyouz.com kutubxonasi U lug b e k n in g o Lzi M o v aro u n n ah r h u k m d o ri sifatida ílm -fa n riv o jig a rahnam olik qildi. Samarqandda m ash h u r rasadxona tashkii etib, astro n o m iy a va m atem atika ilm larining rivojiga kuchli ta ’sir ko'rsatdi. K o 'p lab m a d ra sa la r qurdirib, M o v aro u n n ah r va X urosonning ilm i toliblarining biiim olishlariga hom iylik qildi. U lug b ek o zin in g «Ziji ja d id i K o 'ra g o n iy » no m li asarid a sa y y o ra la r taqvim ini tuzib, ularning joylashishi h iso b -k ito b in i deyarli yuksak tex n o io g iy a davri astronom iya fani darajasida k o ‘rsata oigan. B uni asarning nafaqat S harq, balki G arbdagi b ir qancha rivojlaiigan m a m la k a tla r xalqlari tillariga b ir n e c h a m arta qayta-qayta ta r im a qilinganligi h a m k o ‘rsatadi. Ju m lad an , A ngliyadagi Oksford universiteti professori Jo n G revs, shu universitetning sh a rq sh u n o s olim i T om as X ayd, G rinvich rasadxonasi riyoziyotchisi D. F le m stid la r va 1843-yilda F . Beyli tom onidan asar u c h in c h i m arta chop ettirilganligi, yirik farang olim i L.A. Seydiyo to m o n id a n fra n su z tiliga o'girH ganligi h a m d a E .N . N obl to m o n id an 1917-yilda V ash in g to n (A Q SH )da c h o p etilganligini ko rsatib o ‘tish m um kin. «Zij»ning buyukligini G ruziya shohi, m a sh h u r adib va olim Vaxtang VI tom onidan gruzin tiliga o'girilganligidan ham bilsa boT adi. M irzo U lu g ‘bekning jahon fani va m a d an iy atid a tutgan o ‘rni a stro n o m iy a sohasidagi jahonshum ulligini yirik polyak a stro n o m i Yan Geveliyning m a sh h u r «Prdom us astronom iya» («Astronom iya darakchisi») nom li kitobidagi ikkita suratda o z ifodasini topgan. Birinchi su ratd a U lug'bek m unajjim lar va o lim la r xudosi U raniyaning yonginasida, o ‘ng to m o n id a n jo y oigan. U Y ev ro p an in g cng m ashhur astronom lari qatorida turibdi. Bu buyuk ajdodim izga k o ‘rsatilgan yuksak h u rm a t belgisidir. 3-§. M e 'm o rlik s a n ’ati Am ir T em um ing go‘zallik va ulug'vorlikka bo'Igan ishtiyoqi nihoyatda ku ch li bo lgan. U o zining bu ishtiyoqini h ay o tid a r o ‘y bergan quvonchli voqealarga atab qurdirgan m e 'm o riy yodgorliklariga singdirtiradi. A m ir T e m u r to m o n id an qurdirilgan m e 'm o riy yodgorliklam ing b ir q ism i jam iyat ma naviy hayotida m uhim rol o Ly n ag an diniy e ’tiqod m ask an lari va u bilan bogMiq b o ‘lgan binolar; diniy m a k tab la r, m adrasalar, m aq b aralar h a m d a m asjidlardan ib o rat b o ‘lgan. lk kinchi b ir qism i o ‘z avlodlari va m a ’naviy rahnam olarining nom ini abadiylashtirishga m o ija lla n g a n , u ch in ch i b ir qism i esa yurt obodonchiligi, iqtisodiy taraqqiyotga yordam beruvehi bog‘-ro g 'la r va inshootlar edi. U S am arqandda dovrug'i olamga yoyilgan b ir q a to r m e ’m oriy yodgorliklar: Ko ksaroy, Bibixonim masjidi, S h o h izin d a m aqbarasi, S am arqand atrofidagi Bog‘i C h in o r, B og'i Shamol, B o g 'i D ilk u sh o , B og'i B ehisht, B og‘i N a v , Bog i N aqshi Jahonnam o va Davlat O bod saroy bog‘larini qurdirdi. Shuningdek, www.ziyouz.com kutubxonasi A m ir T em u r ko‘plab yangi y o ila r , Zarafshon (K o ‘hak), A m u va Sirdaryolarga ko 'p rik lar qurdiradi. Boshqa shaharlarda ham turli- tu m an binolar barpo ettiradi. M asalan , T abriz shahrida m asjid, Sherozda ulkan saroy, Bag‘dodda m adrasa, T u rk isto n shahrida h azrati A h m a d Yassaviy m aqbaralarini qurdirdi. U 1392-yili O hangaron daryosining Sirdaryoga quyilish joyida o‘g ii Shohruh M irz o sh arafig a S h o h ru h iy a s h a h rin i barpo e ttird i. Bu s h a h a r tarixiy m a ’lu m o tla rg a k o ‘ra , X V II a s rg a c h a sav d o va h u n a r m a n d c h ilik n in g m arkazlaridan b in b o ‘lgan. S h a h a rd a kulolchilik, shishasozlik va qayiqsozlik u sta x o n a la ri b o ig a n . T a rix c h i A bdurazzoq S am arq an d iy n in g yozishicha, S h o h ru h iy a M o v aro u n n ah r h u d udidagi m ustahkam q a l’ali shahar b o ‘lgan va u c h to m o n d a n Sayxun (S ird a ry o ) bilan o ‘ralgan. T o ‘rtin ch i to m o n i esa suv to ia tilg a n xandaqlar va zo v u rlar b ilan o ‘ralgan. S h ah risab z shahri, ay n iq sa , A m ir T em ur davrida gullab-yashnaydi. U o ‘zining vatani hisobiangan shaharga e ’tibor berdi. 1380-yili Oqsaroyni m ashhur xorazm lik ustalarga qurdirdi. O qsaroy devorlaridagi tu rli-tu m a n ranglarning jilosi, koshinkoriy sujetlar, tarixiy, falsafiy va d in iy m av zu d ag i kufiy-sulsiy yozuvlar, islimiy, geom etrik va o ‘sim liksim on naqshlam ing o lzaro uyg'unligi binoga ajoyib va sehrli m azinun bag'ish lag an . R anglarning o y yoru g ‘ida jilolanib-oqarib k o 'rinishidan bino «Oqsaroy» nom ini olgan. S h u n in g d ek , A m ir T e m u r Shahrisabzda o ‘g ‘li Ja h o n g ir M irzoga atab m aq b ara qurdirdi. B u n d a n tash q ari, Shahrisabzda « D o r us-Siyodat», «D or u l- tilovat», «G um bazi Sayidon» kabi m ashhur m e ’m oriy yodgorlikJar, masjid, m a d ra sa , h am m o m , k arv o n saro y , besh gumbazli c h o rsu binolarini barpo ettirdi. A m ir T e m u r m e ’m o r c h ilik o b id a larin i bu n y o d e tish d a , eng a w a lo , b in o larin in g m ahobati v a g o ‘zalligiga alohida e ’tib o r berdi. 0 ‘zining qudratini o ‘zi qurdirgan binolarga singdirishga harakat qildi. Shu boisdan ham u o ‘zining o ta y u rti Shahrisabz (K esh )d a q u rdirgan «Oqsaroy» peshtoqiga «Kimki bizning kuch-qudratim izga shubha qilsa, qurgan binolarimizga boqsin», deb yozdirtirib q o ‘ydi. I k k in c h i to m o n d a n e s a , M o v a ro u n n a h rd a q u r d ir g a n b in o la rn in g b o ‘y s u n d ir ilg a n m a m la k a tla r d a g i b in o la rd a n h a m k o ‘ra y u k s a k ro q , k o 'rk a m liro q va ulug'vorroq b o ‘lishiga e ’tibor berdi. U ch in ch id an , A m ir T e m u r davrida me’m orchilik san 'a ti o ‘zida qadimgi S h a rq (S u riy a, Iro q , E ro n , X u ro so n va boshqa h u d u d la r)n in g k o ‘pgina m in taq alari m e'm orlik u n su rla rin i m ujassam lashtira boshladi. N atijada Am ir T e m u r davri M o v a ro u n n a h r m e ’m orchiligi o 'z in in g m ukam m alligi bilan yaqqol k o ‘zga tashlanib turdi. A m ir T em u r vafotidan so ‘ng Tem uriyzodalar (S hohruh M irzo, U lug‘bek v a boshqalar) ham M o v a ro u n n a h r va Xuroson m e’m orchiligi ravnaqiga o ‘z www.ziyouz.com kutubxonasi ulushlarini qo'shdilar. Masalan 50 yil X u ro so n taxtida o 'tirgan S h o h ru h M irzo H irot, M arv, Balx va boshqa shaharlarda k o ‘p lab m e ’m oriy yodgorliklar, b o g ‘- rog‘lar bunyod ettiradi, sun’iy sug‘o rish tizim larining qurilishiga (m asalan , M urg‘ob daryosiga to ‘g ‘on qurdirib M arv sh ah rin in g suvga b o 'lg a n ehtiyojini qondiradi) alohida e ’tib o r beradi. U lug'bek M irzo h am M ovarounnahr sh ah arlarin i. ayniqsa, uning poytaxti S am arqandni obod qilishga ulkan hissa q o ‘shdi. Eng a w a lo , bobosi A m ir T em ur davrida boshlangan, lekin turli sabablarga k o ‘ra lugallanm ay q o lg an binolar — S hohizinda, G o 'ri Am ir, Shahrisabzdagi K o'kgum baz va b o sh q a binolam ing qurilishini nihoyasiga yetkazdirdi. Sam arqand shahri m ark azin i obodonlashtirishga alohida e ’tibor berdi. S h a h arn in g m arkaziy m aydoni — R cgistonda m adrasa, xonaqoh, karvonsaroy, h a m m o m va bosh q a k o 'rk a m b in o lam i q u rd ird i. M o v aro u n n ah rain g m a d a n iy jih a td a n rivojlangan u c h shahri S am arqand (1417-1420-yi!larda), B uxoro (1417- yilda) va G ‘ijduvon (1433-yilda) shaharlarida madrasalar barpo ettirdi. 0 ‘zi bevosita rahbarlik qilgan h o ld a 1424- 1 4 2 8 -y itla rd a o ’sha d a v rn in g a k a d e m iy a si h is o b la n g a n — Rasadxonani qurdirdi. Agar U lug'bek davrida qurilgan m e ’m oriy obidalam ing maqsadli lom onlariga e tib o r b ersak , m a z k u r b in o larn in g k o ‘p c h ilig i ilm -fa n , m a ’n a v iy a t va m a rifatni rivojlantirishga xizmat qilganligini k o 'ram iz. M asalan, S a m a rq a n d , Buxoro, G ‘ijduvondagi madrasalar, S am arqanddagi rasadxona ilm -fan rivojiga ulkan hissa q o ‘shgan. Sam arqand va S h ah risa b zd a qurilgan m a sjid la r va m aqbaralar esa ktshilarning m a’naviy e ’tiq o d in i m ustahkam lashga, d iy o n at va im on pokligining shakllanishiga xizm at qilgan. S ulton H usayn Boyqaro davrida X u ro so n o 'lk asid a k o 'p la b m e 'm o riy yodgorliklar, tu rli xil inshootlar q u rild i. K a tta o b o d o n ch ilik is h la rin in g rivojlanishiga b ev o sita A lisher N a v o iy n in g o ‘zi b o sh ch ilik q ild i. M irz o M uham m ad H aydar o ‘zining «Tarixi R ashidiy» nom li asarida A lisher N avoiy o zining h ar yilgi darom adi — o ‘n sakkiz m in g «Shohruhiy» dinorini o b o d ch ilik ishlariga sarflaganligini yozdi. X ondam ir o 'z in in g «Makorim ul axloq» n o m li asarida N avoiy va u n in g safdoshlari to m o n id a n 300 dan ziyod ja m o a t binolari qurilganligini k o ‘rsatib o tadi. Q urilishning k o ‘pchiligiga A lisher N avoiyning o ‘zi hom iylik qilganligi yoki o 'z m a b la g ‘id a n sarflaganligini, N a v o iy n in g X u ro so n d a m a d ra s a , karvonsaroy, 52 rabot, 19 hovuz, 16 k o 'p rik , 9 ham m o m va boshqa b in o la m i barpo etganligini ta'kidlab ko‘rsatadi. Birgina Astraboddagi ikki yillik hokim ligi davrida «M ir saroyi», «Jom e’ masjidi»ni qurdiradi. H irotda ham masjid, M arvda esa «Xusraviya» n om li m adrasa qurdiradi. A lisher N avoiy vazirlik vazifasidan b o 'sh a g a n d a n so‘ng, H usayn B oyqaro o z d o ‘stiga sh a h a r tashqarisidagi Injil a rig ‘i b o lyidan uy-joy va b o g ‘ q u rish uchun yer ajratib berdi. Navoiy esa bu jo y d a nafaqat uy-joy, balki xalqqa www.ziyouz.com kutubxonasi y o rd am i teguvchi k o 'p la b b in o la r barpo ettirdi, y a’ni m adrasa, shifoxona, h a m m o m , savdo rastalari, x o n a q o h , dam olish u ch u n bog‘la r barpo ettirdi. Bu b in o la m i «Ixlosiya» (d o ‘sti H u say n Boyqaroga b o ‘lgan ixlosi ram zi), «Shifoiya» (sog‘liq ram zi). «Safoiya» (poklik ram zi), «Xusraviya» (shahzoda M u h a m m a d Sulton sharafiga) d eb nomlaydi. N av o iy ijodining m a rk azid a in so n , ulardan tashkil topuvchi xalq, uiar m ak o n tu tg a n V atan, in so n iy atn in g k o ‘rki - odob-axloq m asalaiari turadi. M u tafak k irn in g ijodi va falsafiy tafakkuri m arkazida insonparvarlik, axloqiy faziJat, m ehnatsevariik, adolatparvarlik g ‘oyalari yotadi. U ningcha, inson butun m av judotning eng oliy toji, k o in o tn in g bezagidir. 4 -§ . M in ia tu ra va musiqa sa n ’ati H usayn Boyqaro davrida m iniatura san’ati yuksak darajaga ko'tarildi. Bu davrda tasviriy san ’at. shu ju m lad an , m in iatu ra san’atining yirik vakillari Kamoliddin B ehzod, M irak N aqqosh, Q osim Aii, M ahm ud M uzahhib, H oji M uham m ad N aq q o sh , Shohm uzaffar kabi m in iatu ra san’ati ustalari faoliyat ko'rsatganlar. Bu davr m iniatura san’atida m avhum likdan realizm tom onga intilish kuchayadi. X V asrgacha tasviriy san’atd a o ‘ta b o ‘rttirish va jim jim adorlikka e ’tibor berilgan b o is a , XV asr o'rtalaridan boshlab haqqoniylikka intilish, jonlilik va hayotiylikni tasvirlash ko‘zga tashlana bordi. M asalan, miniatura ustasi M ahm ud M uzahhib A lisher Navoiy portretini chizarkan, uning qarilik yuzaga chiqargan horg‘inligini, allom alarga xos u!ug‘vorligini v a donishm andligini, bagLrikeng va m ehribon insonligini tashqi qiyofa, ayniqsa, yuzdagi ifoda orqali tasvirlab beradi. Bu davrda tasviriy san’atning portret janri rivojiandi. N atijada hukm dorlardan H u say n Boyqaro, S hayboniy, B o b u r M irzoning, allom alardan A bdurahm on Jo m iy , A lisher N avoiy, H otifiy, B ehzod v aboshqalam ing portretlari yaratildi. Shuningdek, bu davrda tasviriy sa n ’atning maishiy, bataliya (jang) m anzara kabi ja n rlari ham m iniatura sh a k lid a rivojiandi. Bu d av rn in g k o ‘zga k o ‘rin g a n m usaw iri K am o lid d in B ehzod «H irot m in ia tu ra m aktabi»ga asos soldi. U ko'plab o ‘sha davrning m ash h u r asarlariga m in ia tu ra la r chizdi. M a sa la n , Shayx Sa’diyning «B o‘ston» asariga 4 ta, Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnom a»siga esa 8 ta m iniatura ishladi. U n in g portretlaridagi q a h ra m o n la r o “z m a ’naviy qiyofalari bilan ichki hissiyotlarini, xulq-atvorini sh u n d ay g in a yuzaga chiqaradi. M asalan, Husayn B oyqaro c h o 'k k a tushib, k im b ila n d ir suhbatlashayotgandek tasvirlangan. U se rh ash am kiyim kiyib o igan, s h o h o n a salla o'ragan, belida xanjar osilgan tilla kam ar. Shayboniyxon esa sarkarda va davlat arbobi, ilmli, adabiyot va san’atning qadriga yetadigan kishi sifatida tasvirlangan. U H irotda rasm boMgan yengi k alta, sodda, lekin bejirim tikilgan to ‘n kiygan, boshida oq salla. U chordona q u rib , ka tta yostiqqa (bolishga) b iro z suyanib o 'tirib d i. O ldinda siyohdon. www.ziyouz.com kutubxonasi qalam don va kitob, o ‘ng q o lin in g bosh b a rm o g ‘ida kam ondan o ‘q uzganda ishlatiladigan halqa, ch a p q o lid a qam chi. Savlati, b a q u w a t gavdasi, o ‘tirishi, o ‘zini tutishi, q o ‘llarining holati va chehrasidagi belgilardan uning serg‘ay rat, shijoatli, o ‘z qadrini biladigan, aqlli shoh ekanligini payqasa b o la d i. Xulosa qilib aytganda, Sulton H usayn B oyqaro davrida m iniatura sa n ’ati rivojlandi va unga sultonning o'zi juda katta im koniyatlar yaratib berdi. Zayniddin Vosifiyning «Badoye ul vaqoye» nom li asarida yozilganidek, Sulton H usayn k o ‘ngilxushlik u ch u n usta m u sa w irlarv a uslubi g o ‘zal naqqoshlam i poytaxtda saqlab, ularga zo‘r iltifot ko‘rsatadi. X1V-XV asrlarda M ovarounnahr va X uroson m usiqa m adaniyati rivojining chinakam m arkaziga aylangan. Bu davrda m usiqa m adaniyati nazariyasiga o id asarlar yaratilib, A bdulqodir N oiy, Ali S h u n q o r, Q ulm uham m ad Shayxiy, H usayn U d iy , S h o h q u li G ‘ijjakiy, A lijon ¿ ‘ijjak iy , Q o sim R ab b o n iy , Zaynuiobiddin al-H usayniy. Darvesh A hm ad Q on u n iy , X o‘ja Yusuf Andijoniy, N ajm iddin Kavkabiy kabi bastakorlar, sozanda-yu x o n an d alar yetishib chiqqan. Tarixchi olim A .M uham m adjonov ta ’kidlab o ‘tganidek, h atto U lu g 'b ek va Navoiy singari buyuk siym olar ham m usiqa asarlari yaratganlar. M asalan, U lug‘bek «Bo'lujiy», «Shodiyona», «Axloqiy», «Tabriziy», «Usuli R avon», «Usuli Otlig‘», N avoiy esa «Isfaxoniy» kuyini yaratganlar. Shuningdek, b u davrda Xoja A bdulqodir Noiyning «Zubdat ul ad vor» («Asosiy musiqiy davrlar») va «M aqosid u l-alx o n » («K uylar m aq sa d lari» ), S a fiu d d in A b d u lm o 'm in U rm aviyning «Risolat ush-sharafiyya» («Sharafga loyiq risola») va «K itob u l- advor» («M usiqiy davrlar haqida kitob») asarlari, A b durahm on Jom iy n in g «Risolayi musiqiy» («M usiqiy ilm risolasi»), N ajm id d in Kavkabiyning «Risolayi musiqiy» va «Risola d a r bayoni D uvozdahm aqom » ( « 0 ‘n ikki m aqom bayoniga bag'ishlangan risola»), Zaynuiobiddin M a h m u d al-H usayniyning «Q onuni ilmiy va am aliy musiqiy» («M usiqa ilmi va am allari q onunlari»), Darvesh Ali C hangiyning «Tuhfat us-surur» («Shodlik tuhfasi») kabi m usiqa ilmi haqidagi asarlari vujudga keladi. A bdurahm on Jom iy o ‘zining «Risolayi musiqiy» asarini A lisher N avoiyning d a ’vati bilan yozadi. A sarning kirish qism ida m usiq an in g psixologik aham iyati, tinglovchilarda qayg‘u va quvonch, tushkunlik, um idvorlik va ko‘tarinkilik kabi ruhiy holatlarni keltirib chiqarishi m asalalariga to 'x ta lin sa , asosiy qism idn nag'm alar, u lam in g b o sh q a ovozlardan farqi, nag‘m an in g sozdagi xususiyatlari, turlari, inson ruhiyatiga ta ’sir etish kuchi va boshqalarga to ‘xtalib o ‘tilgan. X otim a qismida esa ohanglarning shijoat va jasurlik; xursandchilik va quvonch; qayg’u va m ung; g ‘am va m a ’yuslik uyg'otish kuchi t a ’kidlab o ‘tiladi. Z a y n u io b id d in a l-H u s a y n iy o ‘z in in g « M u s iq a n in g ilm iy va a m a liy qonunlari» asarida nag‘m a-tovushning xususiyatlari, p arda, cholg‘u, vokal kuylari m asalasini ta h lil qildi, sh u n in g d e k , m a q o m la r, u la m in g to v u sh qatorlarini ta ’riflab berdi. www.ziyouz.com kutubxonasi 5 -§ . Adabiy-badiiy jaray o n T em uriylar sulolasining so ‘nggi davridagi adabiy jarayon serm ahsul davr bo'lgan. A dabiy-badiiy ja ray o n uslub jih atid an an ch a takom illashdi va yangi birbosqichga ko'tarildi. M ovarounnahr va X uroson hududlarida chig‘atoy (eski o ‘zbek tili) va fo rs-to jik adabiyoti o'rtasidagi ham korlik kengayib bordi. Bu davr adabiyotining o ‘ziga xos xususiyatlaridan biri — k o ‘pgina shoir va adiblar o 'zb ek tilining g o ‘zalligini, uning so‘z boyligini nam oyish qilishlaridir. 0 ‘zbek (tu rk iy ) tilig a ik k in c h i d a ra ja li til sifa tid a q a ra s h la rn i in k o r q iid ila r. Zam onasining iste’dodli va yetuk shoirlari ham da adiblaridan Qutb, Sayfi Saroyi, H ay d ar X o razm iy , D u rb e k , A m iriy, Y aqiniy. A to iy , Sakkokiy, L utfiy, N avoiy, B obur va M u h a m m a d Solihlar o ‘sha d av r adabiyotining k o ‘zga ko‘ringan vakillari b o ‘lib, ular o ‘zbek tilida h a m k o ‘pIab asarlar yaratib, bu tilning o ‘ziga xos jozibadorligini nam oyish qiidilar. U la r tom onidan rang- barang g ‘azallar, ruboiylar, q it’alar, tuyuqlar, n o m alar, dostonlar va boshqa janrlardagi asarlar yaratildi. Bu davr ad ab iy o tin in g yana b ir xususiyati — o ‘zbek adabiyotida sh e’riy no m a jan rin in g yaratilganligidir. Xorazm iy n o m a jan rin in g asoschisi sifatida «M uhabbatnom a»ni yaratdi. «Latofatnom a»ni yaratgan Komil Xo'jandiy sevgi- m uhabbat m avzusini davom ettirdi. Tem uriy M ironshohning o ‘g‘li shoir Said A hm ad esa «T aashshuqnom a» («Oshiqlar m aktubi»)ni yaratib, bu m avzuni yanada yuqori bosq ich g a olib chiqdi. Oldingi sevgi mavzusidagi nom alardan farqlanib turuvchi va sujetga asoslangan «D ahnom a» ( « 0 ‘n nom a»)ni yaratgan Y usuf A m iriy o ‘z n o m asid a o sh iq -m a’shuq obrazlari orqali sevgi-m uhabbat mavzusini ifodalashni yan ad a yuqori pog‘onaga olib chiqdi. D urbek din iy -afso n av iy «Yusuf va Zulayho» dostoniga dunyoviy tus berib, o ‘zi qayta ishladi. A to iy y o r vasfini kuylovchi g ‘azallar bitsa, Sakkokiy j o ‘shqin va h aroratli g ka z a lla r b itd i h am d a qasida jan rin i yan ad a rivojlantirdi. Lutfiy g ‘azallari o ‘zin in g h ay o tiy lig i, badiiy m a h o rati va til boyligi bilan ajralib tu ra d i. Bu d a v r a d a b iy o tin in g en g buyuk siy m o la ri A lisher N avoiy va A b durahm on Jo m iy la r edi. U lar tasavvuf sh e’riyatini barkam ollik darajasiga olib chiqdilar. A b d u ra h m o n J o m iy lirik a so h a sid a S a ’d iy , H o fiz va X o ‘ja n d iy la r darajasigacha y ettsh ib ch iq d i. U nafaqat adabiyot sohasida, balki fanning boshqa sohalarida h a m asarlar yaratdi. Arab tilini m ukam m al ravishda 0 ‘rgandi. S o'ngra o ‘z b ilim in i o sh irish m aqsadida S am arqandga keldi va U lug'bek m adrasasida b u y u k a s tro n o m Q o zizo d a R um iy, h u q u q sh u n o s F azlulloh A bulays k a b ilard an t a ’Iim oldi. S huningdek, til va adabiyot, riyoziyot va falakiyotdan, falsafa va m a n tiq d a n , d in asoslari, hadis va tafsirdan tahsil olib, m azk u r ilm la rn i c h u q u r egalladi. www.ziyouz.com kutubxonasi H irotga qaytib kelgach, A lish er N avoiy bilan birgalikda H iro t m adaniy m uhitinm g nvojlanishi va taraqqiy etishiga ulkan hissa q o ‘shdi. A bdurahm on Jom iy, ayniqsa, dostonchilik a n ’an a la rin i davom ettirib, y e ttita yirik dostonni o zida birlashtiruvchi «Haft avrang», «Bahoriston», « X irad n o m ai Iskandar» nom li asarlam i yaraîdi. Bu d o sto n la r o ‘zining falsafiy-didaktik va axloqiy- ta lim iy mavzusi bilan ajralib turadi. A bdurahm on Jo m iy asarlarining kattagina qismi ta sa w u f ruhida yozilgan b o is a , b ir qism ida oddiy xalqning orzu-um idlari ifoda etiladi. Bu davr m a’naviy hayoti va m adaniyati taraqqiyotiga u lk an hissa qo'shgan buyuk siy m o la rd a n biri A lish er N a v o iy d ir. A Jisher N a v o iy n in g s o ‘nggi tem uriyzoda H usayn Boyqaro d av ri ijtim oiy-iqtisodiy v a m a d a n iy hayoti taraqqiyotidagi o 'rn i benihoya k attad ir. Navoiy inson b a x t-sao d ati uchun xalqning osoyishtaligi, m am lakat barqarorligi, obodonchiiik, ilm -fan , adabiyot va sa n ’at taraqqiyotining buyuk kurashchisi sifatida tarix sahifasida o 'ch m as iz qoldirdi. Xulosa qilib aytganda, Amir T em u rn in g hokimiyat tepasiga kelishi va tarqoq feodal davlatlarni birlashtirishi ilk U yg‘onish davri m adaniy taraqqiyoti natijasida vujudga kelgan, lekin m o ‘g ‘u llar to m o n id a n b ir-b irid an ajratib tashlangan yagona madaniy jarayonni yanada rivojlanishiga turtki b o id i. E ng aw alo , iqtisodiy hayot, shuningdek, fan, san’a t va adabiyotdagi azaliy a n ’a n a la r qaytadañ tiklandi. Inson va uning aql-idroki, m a nfatga intilishi, S h arq renessansiga xos xususiyat liisoblangan m a'naviy ko m il insonni shaldlantirishga b o 'Ig an e ’tibor va ma rifatga intilish kuchayadi. F an va adabiyotda jah o n sh u m u l aham iyatga ega b o ig a n asarlar yaratiidi. O kz d av rin in g dorulfununlari — o liy o ‘quv yurtlari, U lug'bek akademiyasi vujudga keldi. A stronom iya, m atem atika, m antiq, falsafa, til va adabiyotshunoslik, tarix va fikhshunoslik, ilmi am z va m usiqashunoslikka oid ko‘plab asarlar yaratiidi. M iniatura va m e’morlik san’atlari rivojlanib, xattotlik san ’at va h u n ar darajasiga ko'tarildi. Bu davr m adaniy hayotini tah lil qilar ekanm iz, eng a w a lo , M ovaro u n n ah r va Xuroson m adaniyati va ilm -fanni IX -X II asrlardagi singan M \rzo U lug‘bekni hisobga o lm ag an d a, u m u m b a sh a riy ah am iy at kasb e ta o lm ag an lig i, Al- X orazm iy, A hm ad Farg‘oniy, F o ro b iy , lb n Sino, B eruniy, Im o m Buxoriy, at-T erm iziy yoki az-Z am axshariy sin g an u m u m jah o n m ad a n iy a ti va fanida o zining 0 ‘chm as izini qoldiigan buyuk siym olarni k o ‘rm ay m iz. Bu davr madaniyati taraqqiyoti um um jahon m iqiyosida emas, balki m in taq a miqyosidagi ijodiy-m adaniy jarayon darajasidagina saqlanib q o lin g an . B u h o i mavjud m adaniy jarayonning azaliy a n ’a n a la ri va ilm iylikning m o ‘g ku lla r bosqini natijasida uzib q o ‘yüganiigi, ikkinchidan, ko'plab o lim lar va ijod ahJlarining tinch jo y lam i izlab vatanlarini ta rk etganJiklari, u c h in c h id a n , A m ir T em ur vafotidan keyin avj oigan o ‘zaro tax t talashishiarning k u ch ay ib ketganligi bilan izohlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi V I B O B . X V I-X IX ASRLAR MADANIYATI l - § . Ijtim oiy-m adaniv h a y o t va uning asosiy xususiyatlari XV asr oxirlariga keiib tem uriyzodalam ing o 'zaro taxt taiashishlari X uroson va M o v a ro u n n a h r ijtim oiy-iqtisodiy hayotiga salbiy ta ’sir k o ‘rsatdi. Siyosiy tanglik avj o lib , m adaniy hayot izd an chiqdi. D ehqonchilik, savdo-sotiq va b o s h q a h u d u d l a r b ila n b o i a d i g a n m a d a n iy a lo q a la rg a p u tu r y e td i. M ovarounnahr m ayda hokimliklarga b o ‘linib ketdi. Tem uriyzodalar hokimiyatni q o ig a k iritish u c h u n D ashti Q ip c h o q d a hukm ronükqilayotgan k o 'ch m an ch i o ‘zbek va m o ‘g £u l xonlariga m urojaat qila boshiadilar. Iqtisodiy va siyosiy tanglik k o ‘p d a n beri M ovarounnahrga k o ‘z olaytirib turgan k o ‘ch m a n c h i o 'zb ek xonlari, dastlab Abulxayrxonga. so ‘ngra uning nabirasi M u h a m m a d Shayboniyxonga q o ‘l keldi. Abulxayrxon tem uriyzoda Abusaidga Sam arqand tojini qo‘lga kiritisliga yordam bergan b o is a , M uham m ad S hayboniyxon S u lto n Ali M irzoga y o rd am berish bahonasida u n i qatl ettirib. S am arqand ta x tin i egalladi va B obur M irzo kuchlarini m ag‘lub etib, M ova- ro u n n a h m in g yagona hukm dori b o ‘lib oldi. 1507-yili H irot taxtini egallab, yirik S h ay b o n iy lar im periyasiga asos soldi. M u h a m m a d Shayboniyxon o ‘z davlatini m ustahkam lab olgach, m am la- katning iqtisodiy hayotini yaxshilashga, u n i ichidan m ustahkamlashga qaratilgan bir q a to r islo h o tlar o ‘tkazdi. D eh qonchilikning rivojlanishiga yordam beruvchi yer to ‘g ‘risida, v a q f m asalalari b o ‘y ich a bir q ato r ch o ra-tad b irlam i am alga oshirdi. 0 ‘zaro tax t talashishlar natijasida tin c h joylarni izlab, o ‘z yerlarini tashlab ketgan kishilam ing qarovsiz yerlarini m asjidlar, madrasalarga vaqf mulki sifatida berdi. 1502-yilda Z arafshon vohasida qaqrab va qarovsiz yotgan yerlarda d eh q o n c h ilik n i rivojlantirish m aqsadida K o'hak (Z arafshon) daryosiga suv- ayirgich va k o ‘p rik qurdiradi. M am lakatning ichki birligini m ustahkam lash u ch u n 1507-yilda barcha hududiy hukm dorlar zarb qildirayotgan pullam i bekor qilib, pul islo h o tin i am alga oshiradi. Bu esa savdo-sotiqning rivojlanishiga, m am lakat siyosiy-iqtisodiy m avqeyining oshuviga yordam beradi. Bu d av rd a to 'q im ac h ilik , kulolchilik, duradgorlik, m etallga ishlov berish, q o g 'o z va m a to ishlab ch iq arish taraq q iy etdi. S huningdek, xalq am aliy sa n ’a tin in g y o g ‘o c h , to sh , m etall o 'y m ak o rlig i, kandakorlik. naqqoshlik, xattotlik rivoj topdi. Sam arqandda yuqori sifatli qog'oz ishlab chiqarish yanada y u k sa ld i.Ip a k q o g ‘ozi deb ataluvchi oliy nav qog'ozlar asosan ip ak p a x ta d a n a ra la sh tirib tay y o rla n g an . S a m a rq a n d lik usta M irib ro h im «Sultoniy» va «M iribrohim iy» nom li q o g 'o zlam i ishlab chiqarish bilan m ash h u r b o ig a n . S a m a rq a n d q o g 'o z la rin in g k en g k o 'la m d a ishlab ch iq arilish i k itobat sa n 'a tin in g ta ra q q iy etishiga, o ‘z n avbatida, M o v arounnahrning k o ’pgina www.ziyouz.com kutubxonasi m adaniy jih a td a n yuksalgan shaharlaridagi m adrasalar qoshida h a m d a boy- badavlat kishilar tom onidan tashkil etilg an kutubxonalarning k o ‘payishiga olib keldi. Bu kutubxonalarda nodir q o ly o z m a la r bilan birga tarix, tilshunoslik, a d a b iy o t, geo g rafiy a, falsafa, m a n tiq , fiq h sh u n o slik , n o tiq lik , tib b iy o t, m atem atika, astronom iya kabi k o ‘plab fan sohalariga oid k ito b lar t o kplangan. XVI asrd an boshlab Shayboniy h u k m d o rla r, ayniqsa, A bdullaxon S oniy savdo-sotiqning rivojlanishiga alohida e ’tib o r berdi. H indiston, X itoy, E ron, Rusiya va boshqa davlatlar bilan savdo-sotiq aioqalari rivojlandi. M ovarounnahrda ishlab chiqarilgan to'qim achilik buy u m lari. ayniqsa, ip v a ip a k g a z la m a la r, kimxob, gilam , m etall buyum lar sav d o -so tiq n in g asosiy m anbayi hisobiangan. Shayboniylar davri madaniyatining rivojiga bevosita sulola vakillarining o ‘z)ari seziJarli t a 's ir k o 'rsa td ila r. C h u n k i s u lo la n in g M u h a m m a d S h a y b o n iy , U baydullaxon, R ustam Sulton, A b d ulazizxon, A bdullaxon S oniy va bosh q a hukm dorlarining o ‘zlari o ‘qim ishli k ish ilar b o ‘Lishib, h atto sh e 'riy a td a q a la m tcbratganlar. Tarixiy m a’lum otlarga k o ‘ra, U baydullaxon m usiqa asboblarida kuy chalishning ustasi, nozik husnixat sohibi bo'lgan. Shu boisdan A bdulazizxon va A b d u lla x o n la r o ‘z davrining y e tu k k u tu b x o n a la rin i ta sh k il e tg a n la r. K utubxonalar qoshida q o ly o zm a asarlard an nusxa ko^chiruvchi, eskilarini ta ’mirlovchi x atto tlar va ustalar faoliyat k o ‘rsatganlar. Bu davr m adaniyatining asosiy xususiyati — diniy m afk u ran in g davlat m afkurasiga aylanganligidir. Shu boisd an d in iy m afkurachilarni tayyorlovchi diniy m adrasalar faoliyatiga alohida e ’tib o r bilan qaralgan. M o v aro u n n ah rn in g kokpgina shaharlarida (masalan, B uxoro, S am arqand, T o sh k en t va bo sh q a shaharlarida) yangi m adrasalar b u n y o d etildi. M azkur m adrasalarda n afaqat so f teologik fanlar o ‘qitilgan, balki ax loqshunoslik, tilshunoslik, a d a b iy o tsh u - noslik. tarix, m atem atika, astronom iyaga oid fanlar ham o lqitilgan. Taxt tepasiga kelgan hukm dorlar izdan chiqib borayotgan m a ’naviy hayotni qaytadan izga solish, m a’naviy tanazzulning oldini olish m aqsadida o ‘sha davrda juda katta obro‘ga ega bo'lgan shayxlaming yordamiga suyanishga m ajbur boladilar. O lz navbatida, shayxlar m am lakatning siyosiy hayotiga bevosita o ‘z ta ’sirini k o ‘rsata b o sh la y d ila r. M asalan , J u y b o r q is h lo g ‘i!ik m a s h h u r s h a y x la r shayboniylar davrida ham , ashtarxoniylar davrida ham jam iy atn in g m a ’naviy hayotini o ‘z q o ‘llariga oldilar. XVI asrdan boshlab m adaniy taraq q iy o t, ilm -fan, adabiyot va s a n ’atn in g rivoji n afaqat u m u m jah o n , balki m in ta q a darajasidan h am p astg a tu sh a boshlaganligi k o ‘zga tashlanadi. M utaassiblikka yuz tutgan d in n in g m a ’naviy hayotga k o 'rsatadigan ta ’siri natijasida m ad a n iy at milliy m ah d u d lik q o b ig ‘iga o kraIa boshladi. N atijada M arkaziy O siyo xalqlari m adaniyatining t a ’sir doirasi toraya bordi. Shuningdek, bu davr m adaniy ta ra q q iy o tin in g susayishiga, en g a w a lo , Shayboniylarning qisqa muddatli b o ‘lsa -d a , o ‘zaro taxt talashishlari h a m t a ’sir www.ziyouz.com kutubxonasi k o ‘rsatdi. Natijada XVi asrdan boshlab M ovarounnahr va X uroson hududlarida faoliyat k o ‘rsatayotgan k o ‘p g in a o lim lar, shoirlar, san ’atk o rlar tinch joylam i izlab E ro n va m o ‘tadil siyosat yuigizayotgan Boburiylar huzuriga — Hindistonga yo 1 oladilar. Faqatgina A bdullaxon Soniy davriga kelib M ovarounnahr m adaniy hayotida ijobiy o ‘ 2 garishlar ro ‘y bera boshladi. Osoyishta hayotning boshlanganligi b ila n b irg a , B oburiylar d a v la ti b ila n M o v a ro u n n a h r o ‘rta sid a m ad an iy aloqalam ing yo‘lga qo‘yilishi bu rivojlanishning asosiy sabablaridan edi. Natijada B oburiylar huzuriga ketib qolgan, lekin hali o‘z on a vatanlaridan butkul k o ‘ngil uza o lm ag an shoirlar, o lim lar va s a n ’atkorlar yana M ovarounnahrga qaytib kela boshlaydilar. S h ay b o n iy lar davri m a d a n iy a tin in g o ‘ziga xos xusu siy atlarid an biri — Shayboniylam ing ko‘c h m an ch i va yarim ko‘chm anchi hayot tarzining ijtimoiy- siyosiy, m ad an iy -m a’naviy h ay o tg a ta 's ir ko'rsatganligidir. C hunki bunday h ay o tg a o ‘rgangan sulolalarda, b irin ch id an . ilm -m a’rifatning asosiy yadrosi (o zagi) hisoblangan tabiiy fa n la r rivojiga b o ig a n qiziqish yuqori darajada b o im a y d i. Ikkinchidan, k o ‘c h m a n c h i va yarimko‘c h m an ch i h ay o td an o ‘troq h ay o tg a o ‘tayotgan kim salarda k o ‘pro q yangi diniy e ’tiqodga b o ig a n ixlos n ih o y a td a baland b o ia d i. X u d d i shuningdek, Shayboniy, so‘ngra Ashtarxoniy sulolalari hukm dorlarida h a m islo m diniga ixlos yuqori darajada b o ‘lgan. Shu b o isd a n u la r M ovarounnahr tax tig a o ‘tirganlaridan so 'n g b u yerda hukm ron m av q eg a ega b o ‘lgan sufiylik - N aqshbandiylik tariqatiga, uning talablari va q o n u n g a k irg a n « p ir- m u r s h id » ta m o y ilig a k a tta ix lo s b ila n q a ra d ila r (b o 'y su n ad ilar) va o x ir-o q ib at o ‘zlarining inon-ixtiyorlarini Juybor shayxlari q o iig a tutqazdilar. H a r b ir davrda kishilar va ja m iy a t o ‘rtasidagi ijtim oiy-siyosiy va m a'naviy- a x lo q iy v a ziy a tn i b a rq a ro rla s h tirib turuvchi ijtim o iy in s titu tla r faoliyat k o ‘r s a tib k elgan. A y n an is lo m d in i XVI a srd a n X IX a srn in g ik k in ch i y a rm ig a c h a m azkur vazifani b ajargan. Islom dini arboblari jam iyatdagi o ‘zaro n iz o la rn i, oddiy xaiq b ilan y u q o ri ta b aq a o ‘rtasidagi kelishm ovchiliklam i b a r ta r a f e tu v c h i va b a rq a ro rla s h tiru v c h i asosiy k u c h b o ig a n . D av latn i b o sh q a rish d a bevosita ish tiro k e tu v c h i diniy arboblar, yirik-yirik y er egalari, m ah alliy hokim lar, sark ard alar va boy-badavlat kishilar o 'rta sid a o lsha davrda te z - te z r o ‘y berib tu ra d ig an k eiishm ovchiliklar va nizo larn i b a rta ra f etishib, su lo la la r vakillarining o ‘za ro ta x t talashishlarining old in i olishga harakat q ild ila r, ularni birlikka d a ’vat etd ila r. XVI asrdan boshlab sufizm (naqshbandiya tariqati)ning yirik vakillari davlatni b o sh q arish d a faol ishtirok eta boshladilar. Natijada davlatni boshqarishda katta k u c h g a ega b o ig a n shayx u l-islo m (jam iyatni boshqarish m e ’yorlarini ishlab ch iq u v c h i, boshqaruv o rg a n lari qarorlarining t o ‘g ‘riligini, a w a lo , Q u r’on, so ngra hadislar bilan qiyoslovchi), m ufti (diniy huquq va huq u q iy masalalarga fatv o b eruvchi) va bosh qozi (jin o y a t va jazo m asalalarini, y a ’ni jinoiy ishlam i www.ziyouz.com kutubxonasi a jrim q ilu v c h i) k a b i m a n s a b e g a la ri h u k m d o r l a r (S h a y b o n iy la r v a A shtarxoniylar)ning pirlari, hukm dorlar esa u larn in g m uridlari hisoblangan. D avlatni b o sh q arish d a Buxoro yaqinidagi Ju y b o r qishlog‘ida istiq o m at qiluvchi M u h am m ad Islom . Jaloliddin K o so n iy (M ah m u d i ATzam n o m i b ilan m a sh h u r b o ‘lg a n ), Hoji M u h a m m a d a m in , H o ji H o sh im iy , A b u R ahim , T ojiddin H a sa n , Xoja Saad; S a m a rq a n d d a istiqom at qilib ja m iy a t m a ’naviy hay o tid a m u h im rol o ‘ynagan Xoja A h ro r Valiy (asli T o sh k e n td a tu g 'ilg a n ) va u n in g n a b ira s i B a k irx o ‘j a l a r ; X V a s rn in g 8 0 - y illa r id a M ovarounnahrga kelib Xoja A hror V aliyning izdoshi va m uridi b o ‘lgan M ir Arab (asli Y am anda tu g ‘ilgan va M ovarounnahrga kelib, Turkistondagi Sayram shahrida yashagan) A bdulloh al-A rabi a l-Y a m a n lila r k atta t a ’sir kuchiga ega bo'lganlar. Ikkinchi to m o n d an , naqshbandiylar sufiylar ( o ‘z davrida Yassaviylik h a m , Kubroviylik ham ) m illat ajratm asdan m ahalliy o ‘tro q , k o 'c h m a n c h i va y a rim - ko‘chm anchi xalqlarning azaliy an'analari va turli d in iy ibodat unsurlarining um um lashuvi ham d a fors, arab va turkiy xalq lar m adaniyatlarining o ‘za ro u y g 'u n la s h ib , h o z irg i m illiy m a d a n iy a tim iz n in g s h a k lla n is h i h a m d a rivojlanishida m uhim rol o ‘ynagan. 2 -§ . Falsafiy tafakkur va ta r ix fanlari rivoji Bu davr m adaniyatining xarakterli jih atlarid an biri o ‘tm ish falsafiy m erosini o 'rg a n ish , ilm iy -ta b iiy b ilim larn i o 'z la s h tiris h g a b o ‘lgan qiziqish b ila n cheklanganlik, falsafa va adabiyot orqali insonparvarlik g ‘oyalarini ilgari surish b o ‘lgan. Shayboniylar va A shtarxoniylar davri m a d a n iy a tin in g yana b ir m u h im xususiyati tarixnavislik fanining rivojlanganligidir. B uning boisi, b irin ch id an , m illatning shakllanish jarayoni, milliy o ‘zIikni anglashga, ikkinchidan, o ‘zi m ansub b o lg a n xalq, elat yoki u ru g iiin g kelib ch iq ish i, ularning til, e ’tiq o d , ruhiyat birligi, xalq tarixida ro ‘y bergan hodisalam i yoritishga bo‘lgan intilishning kuchaya borishi, boshqa urug‘lar, elatlar bilan aloqasi va boshqa jih atlarin i bilishga, uchinchidan, milliy ong, milliy g ‘urur va m illatparvarlikningshakllana borishi natijasidir. XVI asrdan boshlab M arkaziy O siyoda yashayotgan tu rli xalqlar, elatlar va u ru g la rn in g tarixini yorituvchi asarlar yaratish a n ’an aga aylana bordi. M&salan, Shayboniylar davrida tarixga oid quyidagi asarlar vujudga keldi. Muallifi n o m a 'lu m bo‘lgan «Tavorixi g o ‘zidayi N usratnom a», M u lla S h o d iy n in g « F a t h n o m a » , B in o iy va M u h a m m a d S o l i h l a r n i n g «Shayboniynom a^lari, Abdulloh N asrullohiyning «Z ubdat al-asor», F ayzulloh R o'zbixonning «M ehm onnom ai Buxoro», Z a y n id d in Vosifiyning «B adoye’ ul-vaqoye’», H ofizi T anish Buxoriyning «A bdullanom a» va boshqa asarlari yozildi. www.ziyouz.com kutubxonasi Ashtarxoniy huk m d o rlard an Subhonqulixon davrida fan taraqqiyotida ozgina b o ‘lsa-da siijish r o ‘y b erdi. M asalan, M ulla T u rsu n Faroziy. M ulla N e 'm a t S am arqandiylar m a te m a tik a , astronom iya va geom etriya b o ‘yicha, Abdulla O farinketiy, Ali B uxoriy, M ulla R ahm at S am arqandiylar m usiqashunoslik b o ‘yicha faoliyat k o ‘rsatdilar. S ubhonqulixon 1697-yilda Buxoroda 18 hujrali «D orush-shifo» nom li m ad rasa-k a salx o n a q u rd ird i. Bu m askan q o sh id a tashxisxona, d o rix o n a, kutubxona va b o sh q a y o rd am c h i binolar m avjud b o ig a n . «D orush-shifo» xarajatlariga v aq f m u lk la rid a n keladigan 40 m ing tanga ajratilgan. S u b h o n q u lix o n o ‘z saro y ig a tabiblarni y ig 'ib , ta b o b a t b orasida ilm iy anjum anlar tashkil etib turgan. Bu anjum anlarda o ‘sha davrda keng tarqalgan kasalliklar va ula m i b a r ta ra f etish yo‘llari, tabobatga oid yangiliklar tinglangan. Subhonqulixonning o ‘zi tabobatga oid ikkita asar yozgan. Bu asarlar o ‘zbek tilida yozilgan b o iib , u la m in g birinchisi «Subhon tibbiyoti» deb nom langan va unda turli xil kasalliklam i aniqlash ham da davoiash y o ila ri tushunarli tarzda tasvirlab berilgan. I k k in c h i asari 8 qism dan ib o rat b o ‘Iib, «S ubhonning hayotbaxsh tibbiyoti» d e b yuritilgan. A sam ing h a r b ir qism ida dorilam ing sifatli tayyorlanishi v a ishlatilishiga oid m asalalar yoritilgan. lin in g o kzi bu xususda shunday deb yozadi: « 0 ‘tm ishdagi tabiblar bizga arab va fors tillarida yozilgan asarlar q o ld irg an lar. M en tu rk (o'zbek) tilid a yozilgan tibbiy kitob uchratm adim . M ahalliy aholi arab va fors tilida yozilgan kitoblardan foydalana olm aydi. S huning u c h u n m e n o lz kitoblarim ni tu rk (o ‘zbek) tilida yozdim ki, un d an o ‘zim izning o d a m la r foydalansinlar». X ullas, b u d a v rd a M ark a z iy O siyoda istiq o m a t qilgan turli xil etn ik guruhlarning kelib ch iq ish i, tili, urf-odatlari, m oddiy hayot shart-sharoitlari h am d a taxt tep asid a tu rg a n hukm d o rlar sulolalari, ulam in g davlat tepasiga kelishi, zafarli yurishlari v a taqdiri haqidagi tu rli xil tarixiy asarlar yuzaga keldi. 3 -§ . Adabiy-badiiy jaray o n Bu davr a d a b iy o tin in g asosiy xususiyati ad ab iy ja ra y o n d a o ‘sha davr hukm dorlari ta ’sirining sezilib turganligi bilan xarakterlanadi. H ukm dorlam ing o ‘zlari sh e’riy, nasriy va tarixiy asarlar yaratishga b o ig a n intilishlari bilan ko‘zga tashlanib tu rg an lar. Bu holat Shayboniylar, Ashtarxoniylar, va hatto. rus istilosigacha b o i g a n h u k m d o rlam in g deyarli barchasiga xos b o ig a n x u susiyatdir. M u h a m m a d Shayboniyxon, U b a y d u llax o n , A b d ulazizxon, S u b h o nqulixon, A b u lg ‘o z ix o n , Q o ‘qon xoni U m arx o n , X ivaning so'nggi xonlaridan M u h a m m a d R ahim xon (Feruz) va boshqalam ing she'riyat, nasr va tarix sohalarida q alam tebratganlari fikrim izning dalilidir. www.ziyouz.com kutubxonasi S h e ’r iy a td a q a la m t e b r a t g a n h u k m d o r l a r d a n b i r i M u h a m m a d Shayboniyxonning o ‘zidir. U o 'z um rining ko ‘p qism ini ja n g u jad ald a o ‘tkazsa- da, ilm -fan va san’atga qiziqishi a n ch a baland b o'lgan. U yaxshi ta ’lim -tarbiya oigan. N atijada iste’dodli shoir, m usavvir, m usiqachi va xushovoz qiroatxon bo‘lgan. S hayboniylar sulolasining y an a b ir vakili U b ay d u lla x o n h a m ilm -fan adabiyot va san’atga qiziquvchi hukm d o rlard an biri b o ig a n . U «Ubaydiy» taxallusi bilan o ‘zbek va fors tillarida ijod etgan. A sosan g ‘azallar, ruboiylar va q it’alar bitgan. Ubaydullaxonning o ‘g ‘li Abdulazizxon ham «Aziziy» taxallusi bilan g ‘azallar yozgan. Abdulazizxon o ‘z saroyida H ofiz Sulton Ali U b ax iy , Vosifiy, Baqoiy. M ajlisiy, Kavkabiy, Surudiy, Shaydo kabi shoirlar va s a n ’atk o rla m i t o ‘playdi, ularga ko‘plab iltifotlar k o lrsatadi. U o ‘z saroyida sh o irla r bilan m untazam ravishda m ushoiralar o ‘tkazib tu rad i. Shuningdek, A bdulazizxon m am lakat obodonchiligi yo‘lida k o ‘plab qurilishlarni am alga o sh ira d i. m e ’m oriy binolar qurdirib o ‘z saroyi qoshida yirik kutu b x o n a tashkil ettiradi. Shayboniylardati keyingi davrda taxt tepasiga kelgan A shtarxoniylar ham o ‘z davrining o ‘qimish!i va yetuk kishilari b o ig a n la r. U larn in g k o ‘pchiligi uch tilni (turk, fors va arab tillarini) m ukam m al bilganlar. D unyoviy va diniy ilm lam i egallaganlar. Im om qulixon, N a z a rm u h a m m ad x o n , Abdulazizxon, S ubh o n q u lix o n sh e ’riyatda q a la m teb ratg an lar. M a sa la n , S ubh o n q u lix o n N ishoniy taxallusi bilan sh e’rb itg a n . Im om qulixon yetuk siyosatchi, ilm parvar va ra'iyatparvar bo ig an lig i u c h u n ham 30 yildan o sh iq ro q hukm d o rlik qilgan. U n in g davrida ijtim oiy-siyosiy va iqtisodiy b a rq a ro rlik vujudga kelgan. Im om qulixon chiqarilgan q o nun va farm oyishlam ing bajarilishini nazorat qilib borgan. Shunga qaram asdan. ashtarxoniylar davrida m am lak atn i h o id an toydiruvclii o ‘zaro taxt talashishlar. beklar va boylar o 'rtasidagi ix tilo flar davom etgan. X alqning o'zaro kurashlardan qiynalayotganligini ko‘rgan ijod ahllari, masalan, T urdi (F arog'iy), B oborahim M ash rab lar o ‘z asarlarida h u k m d o rlar, beklar, sultonlar va ayrim din rahnam olarini qattiq tanqid ostiga oigan. C hunki ularga n isb a ta n xalq d a ish o n c h q o lm a g a n edi. U la r d iy o n a t, in so f. a d o la t va xalqparvarlikdan uzoqlasha boshlagan edilar. M a'lum ki, qayerda diyonat, im on- e 'tiq o d , adolat hukm surarkan, o ‘sha joyda el h u k m d o rd a n xursand, o ‘sha yerning shoirlari hukm dorlar m a d h id a b o ig a n , xalqning tu rm u sh i, ijtimoiy m u nosabatlar va hodisalar, b o tin iy va zohiriy ishqning kuychisiga aylangan. O 'zaro nizolar esa xalqni hayotdan bezdiradi. T arafkashiik kuchayadi. T inch va osuda hayot, ra'iyatparvar h u k m d o rlar xalqning o rzusiga aylanadi. Shu b o isd a n T u rd i o ‘z a sa rlarid a m a m la k a tn i p a rc h a la b , b o y lik t o ‘p!ashga intilayotgan yuqori tabaqa vakillarini tanqid ostiga oladi. Y agona « 0 ‘zbek yurti» g ‘oyasini ilgari suradi: www.ziyouz.com kutubxonasi |