0 ‘zbekist0n madaniyati

Ellinistik va mahalliy madaniyatlarning o ‘zaro aloqasi. 
Y u n o n -B aq triy a 
davlati davridagi m adaniyat ellinizm va m ah a lliy xalq m adaniyatining o ‘ziga 
xos, y a’ni iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, m a d a n iy -m a ’naviy hayot va m a fk u ra d a
ellinizm va m ahalliy xalq m adaniyatlarining uyg‘uniashuvi tarzida ro ‘y bergan. 
M ahalliy badiiy uslub natijasida yaratilgan b u y u m lar: o ltin va kum ush k o sa, 
lagan, m edalonlarga turli xil afsonalar, m aro sim lar, bayram lam ing elem en tlari, 
xudolar, o ‘simlik va hayvonlar tasviri tushirilgan. X udolardan Anaxita va M itra , 
olm a ushlab turgan o n a va chavandoz haykallari yaratilgan.
1. Ziyoyev A. 0 ‘zbek davlatchiligi tarixi. - T., 2000, 39-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu davrning hukm ron dini zardushtiylik bo‘lsa-da, mahalliy diniy tasaw urlar 
y u n o n m ifologiyasidagi tim so lla r bilan ch atish ib ketgan. Agar h u k m d o r 
D em etriy tom onidan zarb qilingan tangalarga e ’tib o r bilan qaralsa, mahalliy 
xalq e ’tiqod qilgan N ax id va yunonJarning A rtem ida xudolari bitta tangada 
tasvirlangan. D em ak, Y unon-B aqtriya davlati davrida h am mahalliy xalqning, 
h am yunonlam ing diniy qarashlariga e'tiqod qilish mavjudligicha qolgan.
Yerli xalq va y u n o n m adaniyatining sintezlashib ketish hodisasi nafaqat 
tangalarda o ‘z ifodasini to p g a n , balki bu hoi arxitektura yodgorliklari va 
kulolchilikda ham uchraydi.
Y unon-B aqtriya davlati hududida hukm ron til - yunon tili, tarixi, adabiyoti 
va m adaniyatini o krg atish g a m o'ljallangan va u n i ta rg ‘ib qiluvchi ko 'p lab
m aktablar, gim naziyalar, teatrlar, kutubxonalar tashkil etilgan.
Ellinizm m ad an iy atin in g , shu jum ladan, Y unon-B aqtriya davlatchiligi va 
m adaniyatining riv o jlan ish id a o ‘sha davr y u n o n -b aq triy alik lar dinlarining 
sintezlashuvi m u h im ro l o ‘ynagan. Ikkala xalq e ’tiqod qilgan xudolarning 
ta n g alar va ib o d a tx o n a la rn i bezab turuvchi suratlari h am d a haykallar va 
bosh q alard a birg alik d a tasv irlan ish i yunon m ad an iy atin in g hukm ronlikni 
butunlay o ‘z ixtiyoriga olm aganligini ko'rsatadi. M asalan, arxetekturadagi 
y u n o n ch a lo n iy va K o rin f uslublaridagi ustunlardan foydalanish biJan birga 
u stu n larn in g m u q a rn a s q ism id a qadimgi baq triy alik lar, sk if va y u n o n lar 
afsonalarida uchrab tu ra d ig a n hayvon va o d am lar qiyofasidagi m a ’bud va 
m a ’budalar qiyofasining ishlatilishi bu fikrim izning dalilidir.
Y u n o n -m a k e d o n istilo c h ila ri Baqtriya davlatini bosib olgach, jam iy at 
m a ’naviy hayotida h u k m ro n lik n i o ‘z q o liarig a olishga intiladilar. D iodot, 
Yevtidem , Y evkradit, A n tim a x kabi so‘nggi h u k m d o rlar Baqtriyani ellinlar 
y u rtin in g bir b o ‘lagi d e b hisoblaganlar. B aq triy ad a y u n o n ch a uslubdagi 
shaharlarni barpo ctadilar. Y unon-B aqtriya hududidagi eng yirik shaharlardan 
biri hisoblangan O y x o n u m (A m u Aleksandriyasi)ga alohida e ’tibor beradilar. 
U n d a Y unoniston ru h in i sezdirib turuvchi teatrlar, gim naziyalar, kutubxona, 
G rek xudolari uchun ib o d a tx o n a, qasrlar, saroylar. haykallar bilan bezatilgan 
fa w o rala m i quradilar.
Yoki y unonlar e 'tiq o d qiluvchi xudolar m ahalliy xalq kiyimida, Zevs, 
G e lio s kabi y u n o n x u d o la ri baqtriyaliklar e ’tiq o d qiluvchi M itra singari 
bosh id an n u r sochuvchi x udo shaklida tasvirlangan.
A leksandr M akedonskiy baqtriyaliklarning m adaniyati va san ’atiga, urf- 
odatlari, marosimlari, d in iy e ’tiqodlari va hatto, kiyim -kechagiga alohida e ’tibor 
b e rish o rqali m a h a lliy x a lq va y u n o n istilo c h ila ri o ‘rtasidagi q a ra m a - 
qarshiliklam i, zid d iy atlar va kelishm ovchiliklam i b a rta ra f etishga, turli xalqlar 
qorishig'ini vujudga k eltirish ham d a yagona til va m adaniyat birligini q aro r 
toptirishga harakat qiladi. N atijada u saroyda mahalliy xalq udumlari va liboslarini 
jo riy qiladi, m ahalliy ah o li bolalari uchun Y unon m aktablarini tashkil etadi, 
aralash nikohga yo‘l o c h ad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yunon-Baqtriya san’ati. Yunonlar o 'z san'atlarining hukmronligiga erishishga 
harakat qildilar. N atijada mahalliy xalqning, ayniqsa, shahar aholisining doim iy 
ko‘z o ‘ngida nam oyon bo‘lib ruruvchi va yunoncha ruhni sezdirib turuvchi sa n ’a t 
turlari: arxitektura, haykaltaroshlik va tasviriy san 'atg a mahalliy xalqning d in iy
e'tiqodi va ruhiyatiga chuqurroq kirib borish m aqsadida yunon xudolariga e 'tiq o d
qilishni yoyishga alohida e'tibor berdilar, yunoncha uslub asosida qurilgan shaharlami 
bunyod etdilar. Bu shahariar jumlasiga hozirgi shim oliy Afg‘oniston hududidagi 
qadim gi O yxonum , hozirgi Tojikiston h u d u d id ag i qadim gi Saksanoxur va 
Taxtisangin, hozirgi 0 ‘zbekiston hududida qurilgan qadim gi D alvarzintepa, 
shuningdek, Y erqo‘rg‘o n Aleksandriya esxata (chekka Aleksandriya) va boshqa 
shaharlami kiritish mum kin. Mazkur shahariar arxitekturasida yunonlam ing lo n iy
va Korinfcha uslublandan, bazalt ustunlar, ustunlam ing m uqam as qismida a k a n f
yaproqlari, palm etta tasvirlaridan keng foydalandilar.
Bu sa’y -h a ra k a tla r, b irin c h id a n , m a h a lliy x a lq n in g h ay k a lta ro sh lig i, 
arxitekturasi, tasviriy san’ati vabadiiy hunarm andchiligiga o ‘z ta'sirini ko‘rsatgan 
b o is a , ikkinchidan, m ahalliy xalq san ’atining rivojlanishiga sabab b o 'ld i.
Ellinistik sa n ’atning m ahalliy xalq sa n 'atig a k o 'rsa tg a n ta ’siri, eng avvalo, 
mahalliy san ’atk o rlam in g ellinlar sa n 'a tid a n an d a z a olishi, y a'n i unga taq lid
qilishi shaklida (yuqori qism ida haykalning b o sh qism i o ‘m atilgan, Zevs va 
D ionis haykallari tagliklari, Afrodita haykallarining topilishi), ik k in ch id an , 
yunonlar san'atiga m ahalliy san'atkorlarning ijodiy yondashuvlari shaklida 
(GerakI, Afma va N ikalam ing sopoldan yasalgan terrakota haykalchalari) k o 'zg a 
tashlanadi.
Y unon arxitekturasi uslublari bin o lam in g ta sh q í k o ‘rinishlarida h a m o ‘z 
ifodasini topgan. A yniqsa, binoning devor p e sh to q larid a p iram o n (pesh to q d a 
naqsh yoki bo ‘rtm a haykalchalar)dan foydalanilgan. M asalan, K o‘h n a A yritom
shahri xarobalari o ‘rganilganda, b in o p e sh to q id a ishlatilgan 7 ta p ira m o n
topilgan. Bu p iram o n lard a q o ‘shnay, ch ilto r, u d , h in d nog‘orasi chalayotgan 
sozandalar, q o ‘llarida gulcham bar, m eva va id ish lar k o ‘tarib ketayotgan yigit 
va qizlam ing b o 'rtm a (relyefli) haykallari tasvirlangan.
Yunon-Baqtriya davlatida nafaqat arxitektura, haykaltaroshlik va tasviriy san'at 
taraqqiy etgan. balki te a tr va musiqa san ’atlari h a m anch a rivojlangan. B unga 
misol tariqasida Baqtriya hududidagi Oyxonum shahri xarobalari tagidan topilgan 
b ir n ech ta te a tr qo ld iq larin i k o 'rsa tish m u m k in . Bu te a trla rd a y u n o n la r 
tragediyalari sahnalashtirilgan. M ahalliy aholiga tu sh u n arli b o ‘lisííi u c h u n
tragediyalar nam oyishida ko'proq «maskars» (niqob) va «mimo (so‘zsiz harakat) 
uslublaridan foydalanganlar. Raqs, ko‘zbo‘yam achilik, masxarabozlik, akrobatik 
harakatlar va m usiqa spektakllam ing m u h im elem entíari hisoblangan.
Amaliy bezak san’atida ko'proq afsonaviy ram zlardan foydalanilgan. Binoning 
m uqam as qism iga sherlar, yirtqich qushlar, b u rg u t yoki arslon boshli, arslo n
gavdali bahaybat q anotli maxluq — grifonlar, id ish lar sirtiga esa turli hayvonlar 
tasviri tushirilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xulosa qilib shuni aytish m um kinki, eramizdan aw algi III asrdan to K ushon- 
lar davrigacha b o lg a n n zo q davr davomida qadimgi Baqtriya madaniyatining 
rivoji bevosita ellinistik m adaniyat ta’siri ostida tadrijiy ravishda rivojlangan. Shu 
boisdan ham Baqtriyada ellinistik san’at nam unalari yetuk darajaga koktarilgan.