I B O B . M ADANIYAT TUSH U N C H A S1
M adaniyat tushunchasi va uning m ohiyati. Yuzaki qaralganda, kundaiik
hayotda “ m adaniyat” so‘zidan in so n n in g faoliyat tarzini va ja m iy a tn in g qay
darajada rivojlanganligini aniqlovchi k o 'rsa tk ic h sifatida foydalaniladigandek
tuyuladi. L ekin m adaniyat so‘zining m azm u n -m o h iy atig a c h u q u rro q e ’tib o r
beradigan b o ‘lsak, bu atam a tabiat, ja m iy a t va insonlar o ‘rtasidagi o ‘zaro
m unosabatlarni belgilab beruvchi k o kp la b qarashlar, nazariyalar va g ‘oyalarga,
tush u n ch a va tasaw urlarga nisbatan q o 'llan ilish in i ham anglab yetam iz.
XX asrning 50-yiliari boshida am e rik alik m adaniyatshunos o lim la r A lfred
K reber va K layd Klakxonlar o 'zlarin in g «M adaniyat: tu sh u n ch a v a t a ’riflar»
nomli asarida m adaniyatning 164 ta ta 'rifi m avjud ekanligini ko‘rsatib o'tadilar.
Hozirgi paytda «madaniyat» atam asining 400 d an ortiqroq ta ’rif] m avjud. Agar
ularga e ’tib o r bersak, madaniyat tu sh u n c h a si keng qam rovli h a y o tn in g deyarli
barcha va h atto bir-biriga zid b o lg a n sohalarini ham qam rab oluvchi tu sh u n ch a
ekanligini k o ‘ram iz. Shu boisdan h a m m adaniyat tushunchasiga in so n n in g
aqliy faoliyati va jam iyat hayotining barc h a sohalarini qam rab oluvchi tush u n ch a
sifatida ta ’rif b e rish ju d a mushkul.
M adaniyatshunoslikka oid adabiyotlarga nazar tashlasak, m ad an iy atn in g
turlicha ta ’rifu talqinlari mayjudligini k o ‘ram iz, chunonchi: «inson to m o n id a n
yaratilgan m oddiy va m a ’naviy b o y lik lar yig‘indisi»; «m oddiy va m a ’naviy
qadriyatlar»; «inson tom onidan y aratilgan ikkinchi tabiat»; «insoniy faoliyat
mahsuli»; «ijodiy faoliyat»; «ijodiy faoliyat m ahsuli»; «jam iyatning m a ’naviy
hayoti»; « in so n n in g m a ’naviy d u n y o si» ; «insonning ax lo q iy fazilatlari» :
«insonning ichki va tashqi olam i»; «axloqiy sifatlar yig'indisi»; «jam iyat
faoliyati»; «shartli belgilar tizirni yig'indisi»; «shartli tasvirlar»; «ram ziy ishora
va belgilar»; «m e’y o rv a andazalar» va shu kabilar.
«K ultura» atam asi lotin tilidan o lin g an b o ‘lib, uni birinchi m a rta fanga
1871- yili tarixchi va e tn o g ra fo lim E .T ay lo r kiritgan. U n in g k o ‘rsatishicha,
o ‘sha paytda bu tushunchaning b o r-y o ‘g ‘i 7 tagina ta ’rifi b o lg a n .
Aslida m adaniyat keng qamrovli v a m urakkab tushuncha. S hu b oisdan ham
yuqorida ta ’kidlab o'tganim izdek, u n in g 400 d a n ortiq ta ’rifi m avjuddir.
E .T a y lo r o 'z in in g « Ib tid o iy m a d a n iy a t» n o m li a s a r id a « k u ltu ra »
(«madaniyat») tushunchasiga quyidagicha ta ’rif beradi: «kultura yoki sivilizatsiya
keng ko‘lamli etnografik tushuncha sh ak lid a insonning jam iy at a ’zosi sifatida
www.ziyouz.com kutubxonasi
egallab oigan bilim lari, diniy e ’tiq o d iari, san ’ati, axloqi, h u q u q i, m arosim lari
va b o sh q a odatga aylangan qobiliyatlari yig'indisidir». A lbatta, hu ta ’rifda
E .T a y lo rn in g «kultura» (« m a d a n iy a t» ) tu sh u n c h a sig a e tn o g r a f sifa tid a
yo n d ash u v i k o ‘zga tashlanadi.
A rx eo lo g lar, faylasuf va m ad an iy atsh u n o slar «kultura» («m adaniyat»)
tushunchasiga ta ’rif berishganida, E.Taylor singari m adaniyatni m a ’naviy hodisa
sifatida olib qarash biian birgalikda m oddiy predm etlar, n arsalar va boyliklar,
s h u n in g d e k , in s o n t o m o n id a n a m alg a o s h iriia d ig a n is h la b c h iq a ris h
ja ra y o n la rin i ham nazarda tu tad ilar.
M adaniyat haqidagi fikrlar insonning paydo bo‘lishi bilan bir vaqtda, ya’ni
oddiy to sh qurollardan foydalanib ov qilish, o ‘lja va m evalami terib iste’mol
qilish, ilk dehqonchilik bilan shug‘uilangan va ilk shahar m adaniyatini vujudga
keltirgan davrlardayoq paydo b o lm a g a n . Madaniyat tushunchasi dastlab atam a
sifatida vujudga kelgani bilan hali jamiyatning moddiy va ijtimoiy hayotini, odamning
ongli m ayjudot sifatidagi insoniylik qiyofasini anglatmas edi. Inson bunyodkoiiik
faoliyatining jam iyat taraqqiyotidagi o ‘m ini anglab yetish, inson qiyofasini
shakllantirish, ya’ni uning ongi va tafakkuriga ta’sir etish orqali jam iyat manfaatlariga
m os keladigan insonni shakllantirish zaruriyati paydo b o lg a n davrlarga kelib
«m adaniyat» va «kultura» atam alarining mazm un-m ohiyati o ‘zgaradi.
A gar «madaniyat» va «kultura» atamalarining qo‘llanish tarixiga e'tiborbersak,
«m adaniyat» arabcha «m adina» so ‘zidan olinganligi va «shahar» degan m a ’noni
anglatishini k o ‘ramiz. «K ultura» so‘zi esa yuqorida yozganim izdek, lotinchadan
olin g an b o 'lib , «ishlov berish, parvarishlash» ya’ni tuproqqa va yerga ishlov
berish kabi m a ’nolam i anglatgan. Keyinchalik m azkur atam alam ing m azm un-
m o h iy ati o ‘zgarib borgan.
K ishilik jamiyatidagi beqiyos o ‘zgarishlar, davlatlar va m intaqalar o'rtasidagi
iqtisodiy-siyosiy va ijtim o iy -m a d a n iy aloqalarning m urakkablasha borishi,
ja m iy a tn in g iq tiso d iy va m a ’n a v iy h a y o tid ag i tu b o ‘z g a rish la r, inson
imkoniyatlarining yuzaga chiqa borislii, tabiat va jamiyatning o ‘zaro aloqasida inson
o ‘m in in g orta borislii, tabiat, jam iyat, inson tafakkuri, taraqqiyoti, kishilaming
turm ushi, o ‘zaro m unosabatlarga oid umumlashtiruvchi tushunchalarga b o ‘lgan
ehtiyoj m adaniyat tushunchasi m ohiyatining o'zgarishiga olib keldi.
« M ad an iy at» so ‘zin in g etim o lo g iy asig a e ’tib o r b ersak , so ‘zn in g kelib
ch iq ish id a arablar turm ush tarzi m u h im rol o ‘ynaganligini k o ‘ram iz. Chunki
q ad im d a A rabiston yarim orolida yashovchi qabilalar ikki xil tu rm u sh tarziga
ega b o ‘lganlar. C h o ‘l h u d u d larid a chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar
«badaviy»lar deb n om langan b o ‘Isa, o ‘troq hayot, y a’ni shaharlarda m uqim
y a s h o v c h i a h o li « m a d a n iy » la r (« sh ah a rlik lar» ) d eb y u ritilg an . B u n d an
k o 'rin a d ik i, «m adaniyat» so ‘z in in g kelib chiqishida faqatgina shaharlarda
yashovchi aholi, ulam ing hu n arm an d ch ilik va savdo-sotiq bilan kun kechirishi,
k arvon y o 'llari xavfsizligini ta 'm in lo v c h i qabila va x o nadonlam ing turm ush
www.ziyouz.com kutubxonasi
tarzi m uhim roi o ‘ynagan. Chunki «m adaniy»lar, b irinchjdan, o ‘tro q turm ush
tarz i, h a y o t sh art-sh aro itlari; ik k in c h id a n , o n g va ta fa k k u r ta ra q q iy o ti;
u eh in c h id a n , m uayyan k asb -h u n ar b ilan sh u g ‘ullanishi, m a ’rifat, bilim ga
intilishi; t o ‘rtinchidan, davlat boshqanividagi faolligi, uyushqoqligi va boshqa
tom onlari; beshinchidan, o*zga xalqlar, ularning ishlab ch iq arish v a turm ush
sharoitlari v a boshqa dinlar bilan tanishligi jih atid an «badaviy»iarga nisbatan
a n ch a old in d a b o lg a n lar. Shu b o isd a n chorvachilik bilan sh u g ‘ullanuvchi
k o kc h m an ch ilar shaharliklam i «m adaniylar» deb ataganlar.
M arkaziy Osiyo mutafakkirlarining m adaniyat haqidagi qarashlari. M arkaziy
Osiyolik buyuk tafakkur egalari m ad an iy atlilik masalasiga in so n n in g ruhiy-
m a'naviy kam oloti, ong va tafakkur taraqqiyoti, fozil jam iyat va kom il insonlar
masalasi nuqtayi nazaridan kelib c h iq q a n holda yondashadiiar.
Sharq m utafakkirlari m adaniyat m asalasin i in so n n in g m a ’n av iy -aq liy
barkamolligi shaklida, baxt-saodatga erishuvi tarzida tushunadilar. Bu a n ’anaviy
tushuncha keyingi avlodlar tafakkuridan m ustahkam jo y olgan. S hu sababli
«madaniyat» deganda ko‘proq insonning m a ’naviyati, uning ichki kechinm alari
va tashqi qiyofasining m ushtarakligini k o ‘z oldim izga keltiram iz. Y uqorida
ta ’kidlaganim izdek, «madaniyat» s o ’zi arab ch a «m adina» so ‘zid an olingan
bo‘!ib, «shahar» degan m a’noni an g la tad i. D em ak, «m adaniyatli» so ‘zining
lug'aviy m a ’nosi «shaharlik» m a 'n o sin i bildiradi.
Abu N asr Forobiyning fikricha, m adaniyatlilik — bu fozillik, aqliy kam olotga
erishm oqlikdir. Shuningdek, Forobiy m adaniyatlilik deganda, h a r b ir kishisi
kasb-hunarli, teng huquqli, ular o ‘rtasid a farq b o lm ay d ig an , h a r kim o ‘zi
istagan yoki tanlagan kasb-hunari b ilan sh u g ’ullanish im koniyatiga ega b o ‘lgan
sh a h a r (ja m iy a t)n i tushungan. U m a d a n iy a tlilik d e g an d a , id é a l ja m iy a t
tushunchasini ilgari suradi.
«M adaniy jam iyat va m adaniy s h a h a r (yoki m am lakat) sh u n d a y b o ‘ladiki,
shu m am lakatning aholisidan b o ‘lgan h a r b ir odam k asb -h u n a rd a n ozod,
ham m a bab-baravar b o ‘ladi, kishilar o 'rta sid a farq b o lm a y d i, h a r kim o ‘zi
istagan yoki tanlagan kasb-hunar b ilan sh u g ‘ullanadi. O d a m lar c h in m a ’nosi
bilan ozod bo lad ilar. Biri ikkinchisiga x o ‘jayin bolm aydi. O d am lam ing tinchlik
va erkinliklariga xalaqit beruvchi sulton (y a 'n i podshoh) b o ‘Imaydi. U la r orasida
turli yaxshi odatlar. zavq-lazzatlar p ay d o b o ‘ladi», deb yozadi F o ro b iy 1.
Shu bilan birga. Forobiy o ‘z asarlarid a m adaniy bilim h aq id a ham fikr
yuritadi. U n in g ch a, m adaniy bilim , « shunday narsalarni o ‘rgatuvchi ilmki,
uning yordam ida shahar xalqlari v a sh ah arlik b o ‘lm agan xalqlarni o ‘z ichiga
olgan... insonlarga xos b o lg a n b arc h a xislatlar» birlashtiriladi.
Forobiy o ‘z asarlarida birinchi b o ‘lib, jam iyatning kelib chiqishi, m aqsad va
vazifalari haqida fîkryuritarekan. eng a w a lo , madaniyatli jam iy atn in g ko‘pgina
' Forobiy. Fozil odamlar shahri: — T. 1993. 190-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
tom onlari: davlatni boshqarish, t a ’lim va tarbiya, axloq va m a ’rifat, iym on va
e tiq o d , u ru sh va tinchlik, m eh n a t va boshqalarga alohida e ’tib o r beradi.
B u davrda yashagan m utafakkirlam ing ko'pchiligi insonning m adaniyat-
liligini fozillikda va d o n ish m an d lik d a , uning asosi hisoblanuvchi m a'rifatlilik
va bilim d o n lik d a deb biladi. M a sa la n , Beruniy: «Bilimsiz kishilam ing ko‘ngli
xurofotga m oyil b o la d i» , d eb t a ’kidlasa, Ahm ad Yugnakiy: «Bilimli kishi
vafot e ts a -d a , o ‘z n o m in i ab ad iy lash tirib ketadi», - d eb yozadi. lm o m
G ‘azzoliy esa, «Inson m oddiy b o y lik lar bilan em as, balki m a ’naviy fazilatlari
b ilan o ‘z abadiyligini yaratadi», d eb hisoblaydi.
A l-X o ra z m iy , A l- F a rg ‘o n iy , A b u A bdulloh M a rv a z iy , Ib n S in o la r
in so n n in g tash q i tabiat va o ‘zi yashayotgan jam iyat taraqqiyoti qonuniarini
bilish, o ‘rganish va tahlil qilish o rq ali axloqiy kam olotga (m adaniyatlilikka)
erishishi m um kinligi g ‘oyasini ilgari suradilar.
B eruniy o ‘z asarlarida n afaqat insonning m adaniyatliligi, y a'n i insoniy
f a z iia tla r n i o ‘zid a m u ja s s a m la s h tiris h i m a sa la sin i, b a lk i tu r li x a lq la r
m adaniyatlarining o'zaro aloqadorlikda b o ‘lishi va bir-biriga ta ’sir etishi natijasida
rivojlanib, boyib borishini yoritib beradi.
Y u su f X os H ojib, A hm ad Y ugnakiy va N osir Xusrav kabi buyuk siym olar
esa m a'n av iy -m ad an iy tubanlikni keltirib chiqaruvchi jaholatparastlikdan bilim
olish orq ali qutulish m um kin, d eb hisoblaydilar.
T e m u r va tem uriylar davri m utafakkirlari ham o ‘zlaridan oldin yashagan
b u y u k siy m o lar, allo m alam in g a n ’anaviy qarashlariga sodiq qolgan holda
in so n n in g m adaniyatliligi masaiasiga bilim donlik, m a ’rifatlilik, yetuk axloqlilik,
ruh sofligi, iym on butunligi, y a ’n i h aq iq iy insonparvarlilik nuqtayi nazaridan
turib yondashadilar.
M a sa la n , m ash h u r faylasuf Ali H usayn Juijoniy o ‘z asarlarida insonning
m a d a n iy la sh u v i, y a 'n i in so n m a ’n av iy dunyosining m odd iy lash u v i ruhiy
m u n o s a b a tla r in in g in s o n x a tt i - h a r a k a t i . ta b ia t va ja m iy a tg a b o l g a n
m u n o sab atlarid a m oddiylashib kelishi masalalarini yoritib beradi.
A b d u ra h m o n Jom iy h a m in s o n n in g m adaniyatliligini d o n ish m an d lik ,
fozillik va bilim donlikda deb biladi. U ning nazdida ilm kishini irodali qiladi.
M adaniyatsizlik belgilari hiso b lan m ish nochorlik, jaholat, m unofiqlik, xiyonat
va h a s a d d a n qutqazadi. U n in g c h a , m a ’naviy-m adaniy kom illik darajasiga
erishgan kishi nafaqat bilim o lad i, balki boshqalarga ham ilm ulashadi.
A b durahm on Jomiy o ‘zining «Lujjat ul-asror» asarida o'zid a n oldin yashagan
m u tafak k irlam in g fikrini davom e ttirib , insonning m ukam m alligi {madaniy-
m a ’naviy kom illigi) uning halol va p o k yashashi biror-bir kasb etagidan tutishi,
o ‘z m e h n a ti evaziga kun k o ‘rish id a, d eb biladi.
Jo m iy n in g musiqaga oid «R isolayi musiqiy» asarida m usiqaning insonning
kam ol to p ish i, unga m a ’naviy o z u q a berishi, uning m a ’naviy ehtiyojlarini
q o n d irish d ag i aham iyati haqidagi fikrlari o ‘ta m uhim dir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
A lisher N avoiy esa yetuk axloqlilik, m a 'rifa tg a intilish va ad olatparvarlikni,
y a ’ni buyuk insoniy ideailanii q am rab olu v ch i insonparvarlikni m ad an iy atlilik
tarzida tushunadi.
A lisher N avoiy o ‘z asarlarida m a d a n iy a t m asalasini ijtim oiy va axloqiy
hodisalar bilan o ‘zaro bog‘liqlikda, deb biladi. Insonning m a d a n iy -m a ’naviy
qiyofaga ega bo'lishi faqatgina adolatli jam iyatdagina amalga oshadi, deb hisoblaydi,
Jaloliddin D avoniy o'zining «Axloqi Jaloliy» asarida Forobiy singari fozillar
shahrini m ad an iy shahar tarzida tu sh u n a d i. U n in g ch a, fozil sh a h a r «shunday
shaharki, uning qoidasi baxt-saodatga erishuvidan va baxtsizlikka olib boradigan
h o d isalam i b a rta ra f qilishdan iborat». D av o n iy ham k ish ila m i m a 'rifa tli
b o ‘lishga, k asb -h u n ar egallashga ch aq irad i.
Keyingi davr m utafakkirlari, ayniqsa, T u rk isto n m a'rifatp arv arlik h a ra k a ti
vakillari m a d a n iy a t tu sh u n ch asin i x a lq n i savodli, ilm li, m a ’rifatli qilish
g ‘oyasi b ila n b irla sh tird ila r. U la r sh a x s, m illa t, d av lat va ja m iy a tn in g
madaniylik darajasini shaxs va xalqning o ‘z - o ‘zini va milliy o'zligini anglashida,
deb bildilar. M a ’rifatparvarlik h a ra k a ti vakillarining aksariyat q ism i ja m iy a t
va in so n n in g m a ’naviy-m adaniy riv o jlan ish in i m adaniy taraq q iy o td a O siyoga
n isb atan a n c h a ilgarilab ketgan Y e v ro p a n in g ilg‘o r m a d a n iy y u tu q la rin i
o ‘zlashtirishda k o ‘rdilar.
«Kultura» so‘zi m a'nosining rivojlanish bosqichlariga to 'x tala d ig an boMsak.
dastlab u lo tin ch a «cultura» so ‘zid an o lin g an b o ‘lib, yerga, tu p ro q q a ishlov
berish m a 'n o la rin i anglatgan. R im n in g m a sh h u r h uquqshunosi, n o tig ‘i va
publitsisti M ark Tulliy Sitseron (era m iz d an aw alg i 106-43- yillar) o 'z in in g
«Tuskulan suhbatlari» nomli asarida, m a sh h u r shoir K vint G o ratsiy F lak k
(eram izdan aw alg i 65-8-yillar) o ‘zin in g «Satiralar» nom li asarida b irin c h i
m arta «kultura» so'zini «cultura an im a» — «R uh (jon)ni takom illashtirish»
tarzida qo'llaydilar. Shuni unutm aslik k erakki, «kultura» so ‘zi dastlab m o d d iy
ishlab chiqarishga nisbatan ishlatilgan b o ‘lsa, b irm u n ch a keyinroq ruhiyatga
tegishli atam a sifatida qo'llanila boshlangan.
D a rh a q iq a t, m adaniyatshunoslik fani m ad an iy at tu sh u n c h a sin i ilm iy -
nazariy va am aliy jih atd an tahlil etuvchi falsafiy t a ’lim otdir. S h u n in g u c h u n
ham bu fan m adaniyatning paydo b o iis h i va ijtim oiy-tarixiy jaray o n d a rivojlana
borishining o ‘ziga xos qonunlarini o ‘rgana borib, uning ijtimoiy hodisa sifatidagi
m azm uni va m ohiyatini ham da xususiyatini o ch ib berishga kirishadi.
M uayyan xalqning m adaniyati d a s ta w a l ushbu xalqning h a r b ir ijtim oiy
tarixiy davrda yaratilgan moddiy va m a ’naviy faoliyatining o'ziga xos to m o n lari,
xususiyatlari, o ‘zaro aloqadorligi b ilan belgilanadi.
Insoniyat to m o n id a n barcha m o d d iy v a m a ’naviy boyliklarini y a ra tish
ja r a y o n i q u y id a n y u q o rig a , o d d iy d a n m u ra k k a b lik k a , a lo h id a lik d a n
umumiylikka ega b o ‘luvchi o ‘ziga xos uzluksiz jarayon hisoblanib, uning o ‘tm ishi
va hozirgi ko‘rinishi o ‘rtasida dialektik birlik m avjuddir. M adaniy boyliklam ing
www.ziyouz.com kutubxonasi
yaratilishi jarayonidagi b a rc h a b o sq ic h lar doimo bir-birini to ‘ldirib borgan.
Ibtidoiy davrda insoniyat to m o n id a n yaratilgan eng oddiy tosh qurollar bilan
hozirgi zam onaviy m ehnat quroiJari o ‘rtasida ham o'ziga xos bog‘Iiqlik mavjuddir.
C h u n k i, b irinchidan, agar ib tid o iy tosh qurollari mavjud b o ‘lm aganida edi,
hozirgi zam o n qurollari ham vujudga kelmagan b o 'lard i, ikkinchidan, ibtidoiy
quroU arning ham , zam onaviy q u ro llarn in g ham bajaradigan vazifasi bir xil.
M a ’naviy m adaniyat h a q id a ham shu fikrni aytish m um kin.
Lekin insoniyat tarixining m uayyan bosqichida yaratilgan m adaniyat o ‘zidan
oldingi bosqlchiarda yaratilgan m adaniyatdan farq qiladi va o'zgargan holda
vujudga keladi. Jam iyat o ‘zidan oldingi m adaniy boyliklami k o ‘r-k o ‘rona qabul
q ilm aydi, balki ularni ijobiy to m o n d a n o'zgartiradi.
M a d a n iy a t h ar b ir d av r e h tiy o jlarig a moslangan tarzd a yaratiladi. Agar
m o d d iy va m a ’naviy m ad an iy atlam in g o 'za ro ta ’siri masalasiga e ’tibor bersak,
in so n iy a t to m o n id a n dastJab m o d d iy m adaniyat elem en tlari yaratilganligini,
so 'n g ra u (m oddiy m adaniyat)ning b ir nech aelem en tlarin i o ‘zida birlashtirgan
(a lb a tta , turli xil vazifalarni bajaru v ch i) birm uncha m urak k ab ro q turlari
p ay d o b o ‘lgan!igini k o ‘ram iz. B o sh q a ch a qilib aytganda, insoniyat dastlab
o ‘zin in g m oddiy-biologik eh tiy o jlarin i qondiruvchi m oddiy boyliklarni, solng
m a ’n a v i y - i j t i m o i y e h t i y o j l a r i n i q o n d ir u v c h i m a ’n a v iy b o y lik la r n i
y aratg an lik larin i anglab y e ta m iz . S hu bilan birga m oddiy m adaniyat har
q a n d a y ja m iy a t ijtim o iy -iq tiso d iy form atsiyasining bazasi - oddiy boyliklar
ish lab ch iq arish ja ra y o n in i tash k il etad i va jam iyatning ustqurm asi m a ’naviy
h a y o tin i b e lg ila b b e ra d i. M o d d iy ehtiyoj m a 'n a v iy e h tiy o jn i belgilab
b e rg a n id e k , m o d d iy m a d a n iy a t m a ’naviy m a d a n iy atn in g sh ak llan ish va
rivojlanish jaray o n in i belgilab beradi.
A m m o bu m a ’naviy m ad an iy at m oddiy madaniyatga butunlay tobe, dcgan
m a ’n o n i anglatmaydi. Ayrim tarixiy davrlar, bosqichlar vajarayonlarda m a’naviy
m ad an iy at nisbiy m ustaqillikka ega b o la d i. Tarixiy taraqqiyot qonuniyatlari va
ja ra y o n la ri shuni k o ‘rsatadiki, ay rim hollarda m adaniyat jam iyatning um um iy
taraq q iy o tid an ilgarilab ketadi, ayrim hollarda esa o rq ad a qoladi. M asalan,
Y evropadagi U yg'onish davrida m a ’naviy m adaniyat um um ijtim oiy taraqqiyot
ja ra y o n id a n ancha ilgarilab ketgan. Buyuk kashfiyotlar am alga oshirilgan. Ilg'or
g ‘oy alar va nazariyalarning vujudga kelishi ijtimoiy taraqqiyotga to ‘sqinlik
qilayotgan diniy m utaassiblik (fa n atizm )n i yengadi va yangi ishlab chiqarish
usuli - kapitalistik ishlab c h iq arish usuli elem entlarining ishlab chiqarish
k u ch lari rivojlanishiga, fan va texnika taraqqiyotiga yo kl ochiladi.
M oddiy va m a ’naviy m adaniyat yagona birlik va umumiylikda mavjud boladi.
U larn i bir-biridan ajratgan h o ld a ta s a w u r etib b o ‘lmaydi. C h u n k i, insonning
o ‘zi biologik va ijtim oiy o m illa rd an iborat bo‘lib, biologik m avjudot sifatida
o 'z id a m oddiy ehtiyojlar b ilan birgalikda m a'naviyatga bo 'lg an ehtiyojlam i
h a m birlashtiradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Inson dasîlab o'zidagi biologik ehtiyojlarni qondirish uchun turli xil m o d d iy
boyliklarni, o z iq -o v q a t, k iy im -k ech ak , tu ra rjo y , tu rli-tu m a n u y - r o ‘zg ‘o r
buyumlarini ishlab chiqaradi. Bu iste'm ol vositalarini ishlab chiqaiish ja ray o n id a
z a ru r b o ‘lg an ish lab c h iq arish v o s ita ia ri (m e h n a t p re d m e ti va m e h n a t
vositaiari)ni yaratadi. Albatta, m oddiy b o y lik lar insonning m uayyan q o b iliy at.
tajriba, k o 'n ik m a va malakalarisiz vujudga kelm aydi.
D em ak, m oddiy boyliklar ishlab ch iq arish jarayoni uchun z a ru r b o ‘lgan
b arch a ele m en tlar: m ehnat vositaiari. ish la b ch iq arish q u ro llari, in s o n iy
qobiliyat, m alak a, k o ‘nikm a va ta jrib a, sh u n in g d ek , iste'm o l v o sita ia ri —
m oddiy m adan iy atn in g asosiy elem en tlarin i tashkil etadi.
Inson ijtim oiy m ayjudot sifatida m a ’naviy ehtiyojlarini h a m q o n d irish g a
harakat qiladi. Insonning ijtimoiy m avjudotligi ijtim oiy ongining turli shakllari;
ilmiy, badiiy, huquqiy, axloqiy, d in iy va bosh q a qarashlari bilan b ev o sita
bog‘liqdir. U o ‘zining bu qarashlarini in so n iy at to m o n id an y aratilgan fan,
s a n 'a t, h u q u q , axloq va diniy e ’tiq o d k a b ila r orq ali ifodalaydi. K ish ila r
o 'z l a r i n i n g m a ’n a v iy e h tiy o jla r in i q o n d i r i s h , o b y e k tiv b o r l i q n i va
um um insoniyat to m o n id an yaratilgan b a rc h a m a'n av iy boyliklam i o 'z la sh tirish
jarayonida o ‘z m a ’naviy qiyofalarini h a m o ‘zgartira boradilar. B osh q ach a qilib
a y tg a n d a , in s o n m a ’naviy b o y lik la r y a r a tis h ja ra y o n id a o ‘z q iy o fa s in i
o ‘zgartirib, ijodiy kuch va qobiliyatlarini rivojlantiradi, aqliy, axloqiy va b ad iiy -
estetik jih atd an takom illashadi.
Dostları ilə paylaş: |