0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi

kasalligi» deb atagan edi, chunki bu kamchilik asosan ikki yosh bilan besh yosh orasidagi bolalarda nisbatan ko‘proq uchraydi. Bu davrda bola tilning grammatik tuzilishini kattalarga taqlid etish yo‘li bilan asta-sekin o‘zlashtirib boradi, so‘zlari ma’lum tartibda joylashgan gaplarni o'rganadi, o‘z fikrlarini atrofdagilarga ma’noli nutq orqali ifodalay boshlaydi. Bolaning o‘zlashtirish qobiliyati bu davrda nihoyatda kuchli bo‘ladi, mas’uliyat, o‘z-o‘ziga talabchanlik ortib boradi. Biroq, ba’zi bolalaming gapirish sur’ati, maromi, ravonligi buziladi. Ular tutilib, so‘zlarni oxirigacha talaffuz etmay, shoshib-pishib, tovush, bo‘g‘in, so‘zlarni qayta- qayta takrorlab yoki aksincha to‘xtab qolib, so‘ngra zo‘r kuch bilan, qiynalib, talaffuz etadilar - tutilib gapirish, duduqlanish deb shuni aytiladi. Shu bilan birga, bola xulq-atvorida, umumiy holatida ham ma’lum o'zgarishlar kuzatiladi. Arzimagan narsadan xafa bo‘lish, hayajonlanish, injiqlik, gapirishdan qo‘rqish alomatlari paydo bo‘ladi. Bunday ruhiy hodisalar tutilib gapirishni kuchaytiradi, ba’zi bolalaming kamgap bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladiki, buni nevrozga o‘xshatishadi. Shu munosabat bilan shifokorlar tutilib gapirish, duduqlanishni - logonevroz, ya’ni nutq nevrozi degan termin bilan yuritadilar.
Tutilib gapirishning dastlabki belgilari turlicha vujudga kelishi, turlicha namoyon bo‘lishi mumkin. Ba’zan bu nuqson sezilmasdan asta-sekin boshlanadi. Ota-onalar bola erkalanib gapiryapti deb o‘ylab, uning bilinar-bilinmas tutilib gapirishidan hatto zavqlanadilar ham, bola shoshib yoki hayajonlanib gapirganida nutqida tutilishi yanada ko‘payadi, bola gapirmoqchi bo‘la turib, birdan to‘xtab qoladi. Tutilib gapirish mutizm holida ham boshlanishi mumkin. Mutizm - vaqtincha soqovlik, vaqtincha nutq yo‘qolishi degan ma’noni bildiradi. Bunday holat ruhiy travma, ruhan qattiq hayajonlanish natijasida vujudga kelishi va bir necha kungacha davom etishi mumkin. Mutizm holatidan so‘ng bola aksari tutilib gapira boshlaydi.
Tutilib gapirish kamchiligi taxilaliyadan so‘ng boshlanishi ham mumkin.
Tutilib gapirish vaqtida nutq a’zolarining ma’lum bo‘limlaridagi paylar tortishib turadi. Pay tortilishining xiliga qarab, tutilib gapirishning ikki turi: klonik va tonik turidagi tutilib gapirish tafovut qilinadi. Klonik turidagi tutilib gapirishda tovush, bo‘g‘in yoki so‘z bir necha marta takrorlanadi, tonik tipida esa bola gapdan birdan to‘xtab qoladi va tovush, bo‘g‘in yoki so‘zni ma’lum bir pauzadan so‘ng zo‘r kuch bilan, qiynalib talaffuz etadi. Pauza bir soniyadan 1 daqiqaga qadar cho‘zilishi mumkin. Pauza qanchalik uzoq bo‘lsa, tutilib gapirish kamchiligi shunchalik ro‘y-rost ifodalangan boiadi. Amalda tutilib gapirishning sof klonik yoki sof tonik xili kamdan kam uchraydi. Ko‘pincha tono-klonik yoki klono-tonik tipdagi tutilib gapirish kuzatiladi.
Pay tortishishi vaqtida nutq a’zolarining barcha bo‘limlarida o‘zgarishlar kuzatiladi, shunga ko‘ra bir tovush, bo‘g‘in yoki so‘z tutilib talaffuz etilganidan keyin boshqalari paydar-pay ulanib ketadi.
Tutilib gapirish nuqsoni - nutqning asosan funksional xa­rakterdagi murakkab kamchiligidir. Uning organik xarakterdagi turi murakkab organik kamchiliklar paytida kuzatilishi mumkin.
Tutilib gapirishda bola doimo yangidan yangi odat chiqarib turadi. Bola o‘z nuqsonini atrofdagilarga bildirmaslik maqsadida turli xil hiyla-nayranglarni ishlatadi, masalan, boshini silkitib, ko‘zlarini olaytiradi yoki tebranib turib, qo‘li, oyog‘i bilan ortiqcha harakatlar qilib turib gapiradi. Tutilib gapiruvchilarga, nazarida hamma ularni mazax, masxara qilayotgandek bo‘lib tuyuladi. Shunga ko‘ra ular hiyla-nayranglarni yanada ham ko‘proq ishlatishga harakat qiladilar. Biroq bunday xatti- harakatlar bilan atrofdagilar diqqatini o‘zlariga yanada ko‘proq jalb etadilar, natijada tutilib gapirish yanada zo‘rayadi. Bola yoshi ulg‘aygan sari, hiyla-nayranglari bilan bir qatorda nutqqa aloqador hiyla-nayranglarni ishlatish odat bo‘la boshlaydi. Ayrim tovush, so‘z, gaplar bolaga murakkab bo‘lib tuyuladi. U nazarida, aynan shu tovush yoki so‘z kelganda, tutilib qolishi mumkin deb, gap vaqtida ularni boshqa tovush yoki gaplar bilan almashtirishga harakat qiladi. Ba’zan bunday urinishlar muvaffaqiyatli chiqadi va bola nutqning ravon, bir tekis bo‘lishiga erishadi, biroq ifodalanayotgan fikr chalkashib, mazmuni o‘zgaradi, so‘zlar poyma-poy bo‘lib qoladi.
Tutilib gapirish bolaning umumiy holati, his-tuyg‘ulariga bog‘liq nutq kamchiligi bo‘lganidan bola uyda, o‘ziga yaqin kishilari bilan suhbatda bo‘lganda, hayajonlanmasdan gapirganida bu kamchilik ko‘pincha kuzatilmaydi. Biroq ko‘pchilik orasida, guruhda, sinfda, begona vaziyatda hayajonlanib, shoshib gapirish vaqtida duduqlanishi ro‘y-rost sezilishi mumkin. Turmush sharoitidagi, ob-havodagi o‘zgarishlar, yil fasli ham bola nutqiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Tutilib gapirishning sababi nima, bu kamchilik nima uchun beqaror va o‘zgaruvchan, qaytalanib turadigan bo‘lishi mumkin, degan masalalami aniqlash maqsadida olimlar tomonidan ko‘pgina izlanishlar olib borilgan. Tutilib gapirish kamchiligi insonlarda qadimdan kuzatiladi. Ayrim olimlar tutilib gapirish - bu organizmning umumiy kasalligi deb, uni dori-darmonlar bilan davo qilishni tavsiya etganlar. Boshqalari esa, tutilib gapirish artikulatsion apparat tuzilishidagi o‘zgarishlardan kelib chiqqan nuqson deb, uni artikulatsiya a’zolarini operatsiya yo‘li bilan bartaraf etishni tavsiya etganlar. Lekin bu usul ham yaxshi natija bergani yo‘q.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘pchilik olimlar tutilib gapirishning asosiy sababi nevroz deb hisoblab keldilar. Ammo nevrozning xilini, mexanizmlarini aniqlashda bir fikrga kelishmay, turli farazlar bayon etildi, chunonchi, olimlar tutilib gapirish nevroz kasalligining bir turi, degan xulosaga keldilar. Bu xulosaga ulug‘ rus fiziologi I. P. Pavlovning oliy asab faoliyati haqidagi ta’iimoti asos bo‘ldi. I. P. Pavlovning ta’limotiga ko‘ra, nevroz oliy asab faoliyatining funksional zaiflik belgisi, ya’ni qo‘zg‘alish va tormozlash jarayonlari munosabatining buzilishidir. Ana shunday o‘zgarish natijasida bosh miya po‘stlog‘ining ma’lum qismlarining funksiyalari boshqacha tusga kirib, bosh miya asab tolalarining ishlash jarayoni susayadi, bosh miya po‘stlog‘i va po'stloq osti asab tolalari o‘rtasidagi aloqalar buziladi va buning oqibatida bolaning turli a’zolarida ma’lum patologik o‘zgarishlar kuzatiladi, masalan yurak nevrozi, buyrak nevrozi, nutq nevrozi paydo bo‘ladi va hokazo. Nutq nevrozi, ya’ni logonevroz nutq a’zolarida pay tortishishlariga olib keladiki, buning natijasida bola tutilib gapiradigan, duduqlanadigan bo‘lib qoladi.
I. P. Pavlovning oliy asab faoliyati tiplari haqidagi ta’limo- tidan ko‘rinadiki, tutilib gapirish nuqsoni - bu oliy asab faoliya- tidagi funksional o‘zgarishlarining belgilaridan biridir. Bu nuq­son qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining muvozanati buzilishidan kelib chiqadi.
Hozirgi zamon logopediyasida tutilib gapirish sabablari ikki guruhga ajratiladi:

1. 
   Tutilib gapirishga moyillik tug‘diradigan muhit sharoitlari;
   
2. 
   Bu kamchilikni bevosita keltirib chiqaradigan sabablar.
   

Birinchi guruhga oliy asab sistemasining umumiy zaifligiga,
nutq mexanizmlarini boshqarishda ishtirok etadigan oliy asab jarayonlarining buzilishiga sabab bo‘luvchi turli xil ichki va tashqi omillar kiradi. Bularning hammasi bolalarda tutilib gapirishga moyillik paydo qiladi-yu, lekin o‘zi bu kamchilikka hali bevosita sabab bo‘lmaydi. Bolaning duduqlanadigan holga tushib qolishi uchun unda ana shunday moyillik ustiga boshqa sabablar ham bo'lishi kerak, chunonchi: 1) asab sistemasining kasallanishi; 2) asab sistemasiga salbiy ta’sir etuvchi og‘ir kechgan yuqumli kasalliklar; 3) ruhiy travmalar, ya’ni asab sistemasini kuchli ta’sirlantiradigan ruhiy kechinmalar qattiq qo‘rqish, oiladagi tortishuvlar va boshqalar; 4) og‘ir nutqiy kamchiliklar; 128 5) noto‘g‘ri tarbiya; 6) nutqi endi rivojlanib kelayotgan davrda bolaga haddan tashqari ko‘p, yoshiga mos kelmaydigan, murakkab bilimlar berish, masalan she’r, ashula, dostonlar yodlatish shular jumlasidandir.
Ko'pchilik ota-onalar tutilib gapirishning asosiy sababi bolaning qo‘rqishi yoki naslida shunday kamchilik borligi deb hisoblaydilar. To‘g‘ri, qo'rqqanidan, qattiq cho‘chiganidan so‘ng ayrim bolalar tutilib gapiradigan, duduqlanadigan bolib qoladi. Biroq bolalar hayotda favquloddagi voqealardan tez-tez cho‘chib turadi, ammo bundan faqat ba’zi birlari tutilib gapiradi. Chunki bunday bolalarda tutilib gapirishga oldindan moyillik borligi, ya’ni ularda asab sistemasining sustligi, asabiylashganligi shunga zamin yaratadi. Ota-onalarning aroqxo‘rligi, bolani tez- tez jazolab turishi, bolaning oglr yuqumli kasalliklar (ayniqsa ko‘kyo‘tal) bilan og‘rishi, rejimga rioya qilmasligi va boshqalar asab sistemasi faoliyatining buzilishiga olib keladi. Nutqning kechikib rivojlanishi undagi qo‘pol nuqsonlar, bolaga haddan tashqari ko‘p bilim berish, yoshiga mos kelmaydigan asarlami yod oldirish, barvaqt o‘qishga yuborish ham asab sistemasini susaytiradi va tutilib gapirish nuqsoni uchun moyillik yaratadi. Bolaning tabiatan taqlidchan bolishi hammaga ma’lum. Tutilib gapirish taqlidchanlik natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Bola tutilib gapiruvchi onasi yoki opasiga taqlid etib, o‘zi ham tutilib gapira boshlaydi. Atrofdagilar esa, shunga qarab boladagi tutilib gapirish nasldan deb o‘ylashi mumkin. Ba’zi olimlar ham tutilib gapirish nasldan naslga o‘tadigan nuqson deb hisoblaydilar (E. Freshels, D. G. Netkachev va boshqalar). 0‘zbek olimlarining ta’kidlashicha, nutq va til ijtimoiy hodisa bolib, ular taqlid etish yo‘li bilan shakllanadi. Bola nutqi faqat odamlar orasida, muloqot yoli bilangina rivojlanishi mumkin. Agar bola bilan hech kim gaplashmasa, u tilga kirmaydi, gapirmaydi. Demak, nutq va til nasldan naslga olmaydi. Shundan kelib chiqadiki, tutilib gapirish nuqsoni nasldan olmaydi. Hozirgi vaqtda olimlarimiz tutilib gapirish nuqsoni nasldan o‘tmasligini anqlashgan bo‘lsa ham bu haqida hali ancha tortishuvlar mavjud. Tutilib gapirish nasldan naslga olmaydi, lekin unga moyillik o‘tishi mumkin, deb ta’kidlaydi ayrim olimlar. Asab sistemasining sustligi irsiy bolishi bolaga otasi yoki onasidan olishi mumkin. Agar bola to‘g‘ri tarbiyalanib, yaxshi sharoitda yashasa, unda moyillik bolishiga qaramay, u tutilib gapirish nuqsoniga duchor bolmaydi. Va aksincha, moyillik bolsa-yu, buning ustiga shu kamchilikni bevosita keltirib chiqaradigan sabablardan birontasi ta’sir olkazadigan bolsa, bola tutilib gapiradigan bolib qolishi mumkin.
Tutilib gapirish nuqsonining oldini olish, uni bartaraf etish yollari, usullari xilma-xildir. Ularni tanlashda bolaning yoshi, o‘ziga xos xususiyatlari, xarakteri, xulq-atvori, o‘z nuqsoniga bolgan munosabati, turmush sharoiti, tutilib gapirish darajasi va ko‘pgina boshqa omillar hisobga olinadi.
Tutilib gapirish nuqsonining belgilari, kelib chiqish sabablari, turlari, ketishi ya’ni itiologiya, simptomatikasini tahlil qilish bu murakkab nuqsonni bartaraf etish uchun kompleks usul, ya’ni usullar yiglndisini qollashni lozimligini kolsatadi. Bunda logopadning shaxsiy nutqini qayta yangidan tarbiyalash zarur. Komplekt usul logoped va shifokorlarning hamkorlikda ishlashini taqozo etadi. Kompleks tadbirlarining asosiy vazifasi logopadning asab sistemasini davolash, pay tortishishlarini kamaytirish yoki bartaraf etish. Gapirish vaqtida nafas olishni tarbiyalash, ovozini yolga qo‘yish ustida ishlash. Umumiy va nutq motorikasidagi kamchiliklarni yo‘qotish, ikkilamchi ruhiy asoratlarini (injiqlik, gapirishdan qo‘rqish, tortinchoqlik, o‘zini kamsitish, o‘z kuchiga ishonmaslik va boshqalarni) bartaraf etish, to‘g‘ri, tekis, ravon nutqni tarbiyalab maromiga yetkazish (talaffuz, lug‘at, grammatik tuzilishlarini). Kompleks tadbirlar ichida to‘g‘ri nutqni tarbiyalash ishlari birinchi o‘rinda turadi. Logopad shu maqsadga erishishi yolida unga shifokorlar dori-darmon bilan fizioterapiya, autodrening, gipnoz usullari bilan yordam beradilar,