1- siyasî Tarih 2- teşkilât 3- sanat

ENVARÜ’İ-BURÛK²⁸⁰

ENVÂRÜ'T-TENZÎL VE ESRARÜ’T-TE’VİL

Beyzâvî'nin (ö. 685/1286) Kur'an tefsiri.

Eserin girişinde belirttiğine göre Bey-zâvî tefsir konusunda sahabenin büyük­lerine, tabiîn âlimlerine, onların dışında kalan selef-i sâlihîne ait görüşlerin özü­nü ihtiva eden ve muteber kurrâdan nak­ledilen şâz kıraatler de dahil olmak üze­re bütün kıraat vecihlerine. ayrıca bela­gat inceliklerine yer veren bir tefsir yazmayı arzu etmiş, ancak böylesine zor bir işin kendi bilgi seviyesini aştığını düşü­nerek bundan vazgeçmişti. Nihayet ilmî birikiminin yeterli seviyeye ulaştığı yaş­lılık döneminde bir istihare yaptıktan sonra tasarladığı eseri yazmaya karar verdi. Kâtib Çelebi, onun bu kararında şeyhi Muhammed b. Muharnmed et-Kü-tahtâî'nin²⁸¹ etkili olduğunu nakleder.²⁸²

Envârü't-tenzîl'm başlıca kaynaklan arasında Râgıb el-İsfahânrnin el-Müfre-ddf'ı, Zemahşerfnin el-Keşşâf'i ve Fah-reddin er-Râzî'nin Mefâtîhu'l-ğayb'[ yer alır. Beyzâvî, kelimelerin iştikakı ile taşıdıkları değişik mânaların tesbitinde el-Müfredattan-, fıkıh, kelâm, mantık, felsefe ve tabiat ilimlerinde MeMtîhu'l-gayfa'dan; Kur'an'ın i'câz vecihleri, lafız ve terkiplerin edebî tahlili, lügat ve bela­gat kaideleri, sûrelerin faziletlerine iliş­kin rivayetler ve Mu'tezile'nin görüşleri gibi konularda da el-Keşşaftan fayda­lanmıştır. Bunlar arasında el-Keşşaf -tan fazlaca iktibaslar yaptığından £nvdrü't-tenzil bazı âlimlerce onun bir özeti olarak kabul edilmiştir.

Orta hacimde özlü bir tefsir olan En-vûrü't-tenzilde rivayet ve dirayet me­totları birlikte kullanılmıştır. Âyetler tef­sir edilirken diğer âyetlere, hadislere, sahabe sözlerine ve tabiînin görüşlerine başvurulmuş, bunların zayıf olanlarına "kile" veya "ruviye" ifadesiyle işaret edil­miştir. Bu arada İsrâiliyat türünden ba­zı rivayetlere de yer verilmiştir. Eserde geçmiş önemli müfessirlerin görüşleri özetlendikten sonra bazan bunlara Arap şiiriyle istişhâdda bulunularak, ayrıca dil kaidelerine ve aklî istidlallere daya­nılarak ortaya konan yeni görüşler ilâve edilmek suretiyle dirayet metodu uygu­lanmıştır ki müellifin tefsir ilmindeki gü­cünü gösteren asıl bölümler bunlardır. İtikadî konulara ilişkin âyetler tefsir edi­lirken özellikle Mu'tezile ile Ehl-i sünnet arasındaki ihtilâflara temas edilmiş ve genellikle Ehl-i sünnetin görüşleri isa­betli bulunmuştur. Ölümden sonra di­rilişin imkânını ispat eden âyetin tefsirinde olduğu gibi²⁸³ Kur'ân-ı Kerîm'de muarızlara karşı ge­tirilen aklî delillerin mantıkî kıyas esası­na göre açıklandiğı görülür. Beyzâvî ah­kâm âyetlerini tefsir ederken fıkhî mez­hepler arasındaki ihtilâflardan bahse­derek özellikle Şâfiîler'le Hanefîler'in is­tidlal ettikleri âyetleri belirtmiş, Hanefî­ler'in görüşlerini isabetsiz bulup eleştir­miştir. Bu arada kevnî âyetleri yorum­larken ayrıntılı açıklamalar yapmış, dünyanın yuvarla ki iğ ly la hareket etmekte olduğu görüşünün savunulması örneğin­de görüldüğü gibi (i, 186) isabetli bir il­mî tefsir metodu uygulamıştır.

Envârü't-tenzîl, az sayıdaki İsrâiliyat'ın yanında sûrelerin faziletlerine dair uy­durma hadislere yer vermesi, tarihî ko­nulara ilişkin bazı yanlış bilgiler ihtiva etmesi, rivayet metodu yanında dirayet metodunu uygulaması gibi hususlarda bazı âlimlerce tenkit edilmiştir²⁸⁴. İsrâiliyat ve uydurma hadisler ko­nusunda Kâtib Çelebi gibi bir kısım âlim­lerin mazur göstermeye çalıştığı Beyzâ-vî'nin bu kusurları ilim adamlarının ço­ğunluğu tarafından önemli hata olarak değerlendirilmiştir. Eserde bu tür riva­yetlerin bulunması, hadis usulü açısın­dan bir araştırma yapılmadan Zemah-şerî'nin ei-Keşşâ/'ındaki rivayetlerin ay­nen iktibas edildiğini göstermektedir.

Edebî ve felsefî tahlillerin veciz bir üs­lûpla ifade edilmesinden dolayı zor an­laşılmasına rağmen eser büyük itibar gö­rerek medreselerde okutulmuş ve daha sonra yazılan tefsirler için vazgeçilmez bir kaynak olmuştur. Özellikle felsefe, ke­lâm ve tabiat konularına dair açıklama­ları belagat kaideleriyle mezcedip edebî bir üslûpla ortaya koyması onun beğeni­len özellikleri arasındadır. İstanbul, Kahi­re, Bombay, Leknev gibi ilim merkezlerin­de birçok defa basılan eseri H. 0. Fleischer Leipzig'te neşretmiş (1846-1848), bu neşri esas alan Winand Feel tarafından hazırla­nan bir fihristle birlikte aynı yerde tekrar basılmıştır (1878).

Eserin tamamı veya İhlâs ve Fatiha süreleriyle Âyetü'l-kürsî gibi bazı bölüm­leri üzerinde şerh, haşiye ve ta'lik tar­zında gerçekleştirilen çalışmaların sayı­sı 250'den fazladır. İbn Temcîd²⁸⁵, Şeyhzâde Mustafa b. Kocâvî²⁸⁶, Abdülhakm es - Siyâlkötî²⁸⁷, Şehâbeddin el-Hafâcî²⁸⁸ ve İsmail b. Muhammed el-Konevî²⁸⁹ tarafından yapılan haşiyeler Envârü't-tenzil üzerindeki ça­lışmaların en meşhurları arasında yer alır. Ayrıca Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman (ö. 874/ 1469) eseri ih­tisar etmiş, Muhammed Abdürraûf el-Münâvî (ö. 1031/1622) el-Fethu's-sema­vî lî tahricİ ehâdîsi'l-Beyzâvî²⁹⁰ ve Himmetzâde Mu­hammed b. Hasan ed-Dımaşkî (ö. 1175/ 1761) Tuhfetü'r-râvî fi tahrîri ehâdî-si'î-Beyzâvî²⁹¹ ad­lı eserlerinde tefsirde bulunan hadisleri tahrîc etmişlerdir.

Bibliyografya:

Beyzâvî. Enuârü't tenzî²⁹², İstanbul 1282; Keşfü'z-zunûn, !, 186-194; Osmanlı Müellifleri, I, 334-336; Cevdet Bey. Tefsir Tarihi, İstanbul 1927, s. 113-115; Serkrs. Mu'cem, I, 616-618; îzâhu'l-meknûn, ], 138-142, 248; Brockelmann. GAL, I, 530-533; Suppi, 1, 738-741; a.mlf., "Beyzâvî", İA, II, 593; M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve'l-mü-fessirdn, Kahire 1381/1961-62, I, 296-304; Fâ­zıl b. Âşûr, et-Tefsîr ue ricâlüh, Tunus 1966, s. 95-107; Elmalıh. Hak Dini, X, 508; Bilmen, Tef­sir Tarihi, II, 528-535; Ma'a'l-Mektebe, s. 381-383; Ali Şevâh İshak. Mu'cemü muşannefâ-tiT-Kur ani'I-Kerîm. Riyad 1403-1404/1983-84, II, 125-126; İsmail Cerrahoğlu. Tefsir Tari­hi, Ankara 1988, II, 295-314; Kasid Yâsir ez-Zeydî. "Tefsîrü'l-Kur'ân bi'1-Kur'ân", Adâ-bü'r-râfideyn, XII, Musul 1980, s. 321-322; J. Robson, "al-Baydâwi", El2 (Fr ), 1, 1163; Yu­suf Şevki Yavuz. "Beyzâvî", DİA, VI, 100, 102.