OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS
TALIM VAZIRLIGI
ORTA MAXSUS KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI
N. R. QAYUMOV
DEKORATIV AMALIY SANATI
YONALISHI BOYICHA
ASHYOSHUNOSLIK
(badiiy ganch oymakorligi)
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA AKSIYADORLIK
KOMPANIYASI BOSH TAHRIRIYATI
TOSHKENT 2007
2
ISBN 978-9943-00-195-4
N.R. Qayumov.
Ashyoshunoslik: Oquv qollanma. T.: «Sharq», 2007.
64 bet.
Badiiy ganch oymakorligi mutaxassisligi uchun moljallangan mazkur
oquv qollanmada ganchkorlikda ishlatiladigan materiallarning klassifikat-
siyasi, ularning xususiyatlari va ishlatilishi haqida malumot berilgan. Ganchkor-
likda ishlatiladigan barcha ashyolar haqida malumotlar berilgan.
Ushbu oquv qollanma orta maxsus, kasb-hunar kollejlari oquvchilari
uchun moljallangan.
Ozbekiston Respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligining
oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodik birlashmalari
faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengashi tomonidan nashrga tavsiya
etilgan.
T a q r i z ch i l a r :
P. Xaitov
Kamoliddin Behzod nomidagi Milliy Rassomlik va
dizayn instituti katta oqituvchisi.
X. Murodov A. Xojayev nomidagi Respublika Dizayn kolleji
oqituvchisi, Ozbekistonda xizmat korsatgan yoshlar
murabbiyi.
© «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi Bosh tahririyati, 2007-y.
3
I b o b. ASHYOSHUNOSLIK FANI HAQIDA
UMUMIY MALUMOTLAR
Ozbekiston hududida qadimdan shakllangan, shuhrati olamga
ketgan ganch oymakorligi maktablarining noyob ananalarini
asrab-avaylash, ularni organish, boyitib, rivojlantirib borish orqali
amaliy sanatimizning nodir durdonalarini dunyoga olib chiqish
lozimligini unutmasligimiz kerak. Bu xalqimiz ongida milliy gurur
va Vatanga sadoqat tuygularini shakllantiradi. Zamon talabiga
mos mutaxassis tayyorlash hamda ajdodlarimiz tomonidan
yaratilgan bebaho manaviy boyliklar merosini chuqurroq orga-
nish va har tomonlama rivojlantirish hozirgi paytning muhim
vazifalaridan bolib turibdi.
Har bir ganch oymakor usta ozi ishlatadigan materiallar-
ni tarixini, kelib chiqishini, ularning xususiyat va xossalarini
mukammal organishi kerak boladi.
Ganch oymakorlik sanati asrlar davomida oziga xos uslub
bilan rivojlanib kelmoqda. Qadimgi ganch oymakorligi hajmiy
bolib, realistik tasvirlar asosida ishlangan. Ularda kopincha
odamlar, hayvonlar, qushlar tasviri ishlangan. Eramizning birinchi
asrlaridayoq kishilar ganchni ajoyib xususiyatlarga ega ekanligini
bilib, qalalar, karvonsaroylar va boshqa joylarni bezay boshlaganlar.
III asrda Tuproqqalaning serhasham saroy mehmonxona-
lari oyma ganch bilan bezatilgan. Varaxsha shaharchasida juda
katta ahamiyatga ega bolgan va eramizdan avvalgi IIIIV
asrlarda ishlangan ganch oymakorligi namunasi topilgan. Unda
osimliksimon va geometrik naqshlar ganchdan ishlangan.
Varaxshada VIIVIII asrlardagi Buxoro saroyi qoldiqlari-
dan namunalar topilgan. Bu topilmalarda qushlar, hayvonlar,
baliqlar hamda osimliksimon va geometrik shakllarning oyma
namunalarini korish mumkin. Orta Osiyoni arablar fatx
etganidan keyin islom dini hukmron bolib qoldi, u tirik mavju-
dotni tasvirlashni taqiqladi. Buni Orta Osiyodagi memoriy
yodgorliklardan korish mumkin. Xususan, VIIVIII asrlardagi
hukmdorlarning Varaxshadagi saroylarida bu sanatning xilma-
xil namunalari saqlangan.
4
XXI asrlarda naqqoshlik, yogoch, tosh va ganch oyma-
korligi yanada rivojlanadi. Murakkab naqshlar paydo boldi.
Ganch oymakorlik ishlari uyning ichki va namgarchilik tegmay-
digan tashqi qismiga ham qollanilgan. Har xil geometrik shaklli
qilib gisht terish rivojlangan. Afrosiyobda arxeologik qazishmalar
natijasida XXI asrlarda ishlangan saroylarning qoldiqlari
topilgan. Fargona vodiysida XII asrda bezak sifatida har xil
plitkasimon oyma ganch namunalari ishlatilgan. Bu binolarni
ganch plitkalari bilan bezash keng avj olganligini korsatadi. Mo-
varounnahrda ganchkorlik sanati, ayniqsa, ravnaq topgan, me-
morchilikning asosiy bezagi darajasiga kotarilgan.
XIII asrda ganchkorlik sanati yanada yuksaldi. Bunga Afrosi-
yobda topilgan ajoyib ganch oymakorlik ishlari misol bola
oladi. XIVXVII asrlarda ham binolarning ichki tomonlarini
bezashda ganchkorlik sanatidan foydalanilgan. Bu davrlarda
yangidan-yangi naqshlar yaratildi. Binolarda ganch oymakor-
ligi, uzviy boglangan koshinlar va toshdan oyilgan bezaklar-
dan foydalanish natijasida ganchkorlik asta-sekin minoralarning
ichki qismiga qollaniladigan boldi. Uning tashqari qismiga esa
juda kam qollanildi.
Ganchkorlikning gullab-yashnagan davri XVIII asrning oxiri
XIX asrning boshlari boldi. Uning uslublari, texnikasi ancha
murakkablashdi. Ganch oymakorlikning barcha turlari rivojlandi.
Qurilgan binolarda xalq ustalari yorqin jilvali boyoqlar bilan
ganchga jilo berdilar. Bezaklarning hamma turlariga xos aniq
kompozitsion qonunlar ishlab chiqildi. Toshkent, Samarqand,
Buxoro, Fargona vodiysi va Xivada oziga xos mustaqil maktablar
vujudga keldi. Ganch oymakorligi texnikasi kishini qoyil
qoldiradigan darajada osdi. Buxoro bezaklari mayin, gullari juda
ham nafis, Margilonning guldor bezaklari yaxlit korinishga ega,
Toshkentniki esa qatiy va aniq ritm asosida tuzilgan, Xivaning
dinamik oyma naqshlari oziga xos spiralsimonligi bilan farq qiladi.
Qurilish materiallari ishlab chiqarish va ularni ishlatishning
oziga xos tarixi bor. Juda qadimgi va eng kop tarqalgan gil qurilish
materiali sifatida insoniyat taraqqiyotining boshlangich davridayoq
ishlatilgan. Vaqt otishi bilan insoniyat gildan har xil shaklli
buyumlar tayyorlashni va ularning mustahkamligini oshirish
maqsadida quritish va kuydirishni organgan. Eramizdan oldingi
tortinchi asrda qurilgan qadimgi Xorazm chor atrofi qalin devor-
lar bilan orab chiqilgan tortta silindr minoradan iborat edi. Mi-
noralarning usti tep-tekis qilib ishlangan. Bunday inshootlarni
5
qurishda qoshilmalar bilan ishlangan ganch qorishmasi va giltup-
roqdan pishirilgan yapaloq gishtlar hamda tabiiy toshlar ishlatilgan.
Orta Osiyoda bundan bir necha ming yil muqaddam sir-
langan sopol buyumlar tayyorlash sopol sanatining muhim tar-
moqlaridan biri edi. Kulollar gildan turli-tuman buyumlar yasab,
ularni har xil chidamli ranglar bilan bezaganlar. X asrlarda
Fargona va Samarqandda yasalgan sopol buyumlardan bir necha
nusxasi topilgan. Ulardagi gil naqshlar va ranglar tola saqlangan.
Bundan 6 yil muqaddam Turkistonning janubidagi (Kaaxka
stansiyasi yonida) qadimgi qishloqda otkazilgan qazish ishlari
natijasida sopol, tosh va mis buyumlar topilgan.
XXV asrlarda va undan keyin Orta Osiyo xalqlari hasha-
matli inshootlar qurishda rangli gisht, har xil rangda sirlan-
1-rasm. Somoniylar maqbarasi.
6
2-rasm. Registon maydoni.
3-rasm. Shohi Zinda korinishi.
7
gan sopol taxtachalarni dekorativ qoplamalar sifatida ish-
latganlar (X asrda qurilgan Buxorodagi Ismoil Somoniyning
maqbarasi, XI asrda Buxorodagi balandligi 50 metrli pishiq
gishtdan qurilgan Minorayi Kalon, Samarqanddagi Amir
Temur va Shohi Zinda maqbaralari (XV asr) va boshqa osha
davrning mashhur memorchilik yodgorliklaridandir.
Qurilish qorishmalari tayyorlashda asosan, boglovchi ma-
teriallardan gil, ohak, gips, ganch, tog mumi (ozokerit) kabi
materiallar ishlatilgan. Qorishma tayyorlashda ozbek memor-
4-rasm. Amir Temur maqbarasi.
8
lari xilma-xil qoshilmalardan keng foydalanganlar. Jumladan,
vulqon shishasi oq gil (kaolin), hayvon qoni, tuxum sarigi,
sut, suyak yelimi, shirali moddalar qorishma mustahkamligini
va chidamliligini oshirish vazifasini otagan. Samarqanddagi
Ulugbek madrasasi, Qoqondagi Xudoyorxon saroyini qurishga
bunday qorishmalar bilan birga ganch-gisht qorishmasidan va
ohaq-gisht qorishmasidan iborat aralashmalar kop ishlatilgan.
II b o b. MATERIALLARNING
KLASSIFIKATSIYASI
Qurilish materiallari kelib chiqishiga qarab tabiiy va suniy
boladi.
Qurilish materiallarini texnik xossalariga kora quyidagi
guruhlarga bolish mumkin:
Plastik materiallar kuch, temperatura yoki suv tasirida
qayta ishlanish xususiyatiga ega bolgan materiallar (gil, bitum,
mis, qorgoshin va hokazo);
Elastik materiallar unga tasir etayotgan kuch olingan-
dan song oz shakliga qaytadigan materiallar (rezina, polat
va yogoch).
Mort materiallar tasir etayotgan kuch natijasida
olchami va shaklini ozgartirmay qoqqisdan buzilish xossa-
siga ega bolgan materiallar (shisha, choyanning ayrim sortlari,
gisht va hokazo);
Mustahkam (granit, temir, yogoch) va mustahkamligi juda
past (chiganoq tosh, somon, xom gisht va hokazo) material-
lar;
Qattiq (choyan, shisha, granit va boshqalar) va yumshoq
(yogoch, qorgoshin, bitum va hokazo) materiallar;
Suv, kislota, ishqor, issiq-sovuq hamda fizik-kimyoviy
protsesslar tasiriga chidamli (klinker, plastmassalar va hokazo)
va chidamsiz (xom gisht va hokazo) materiallar;
Izolatsiya materiallari issiqlik otkazmaydigan (mineral
paxta, jun, govakli asbest buyumlar), tovush yutuvchi (pemza,
qatlamli shisha, paxta, fibralit), gidroizolatsion (bitum, rube-
roid, tol) va elektroizolatsion (rezina, chinni, marmar) xossalarga
ega bolgan materiallar.
9
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Plastik materiallar qanday xususiyatlarga ega?
2. Elastik materiallar qanday xususiyatlarga ega?
3. Mort materiallar va ularning turlari qanday?
4. Izolatsiya materiallariga nimalar kiradi?
III b o b. MATERIALLARNING FIZIK
VA KIMYOVIY XOSSALARI
Zichlik. Material massasining absolut zich (boshliklarsiz
va govaklarsiz) holatdagi hajmiga bolgan nisbati uning zichligi
deb ataladi va quyidagicha ifodalanadi:
r = m/u, g/sm
2
.
bunda: m materialning quritilgan holatdagi massasi;
u materialning absolut zich holatdagi hajmi.
Absolut zich materiallar juda kam bolib, ularga kvars, shisha
va polat kabi materiallar kiradi. Amalda absolut zich deb
ataluvchi bunday materiallarning zichligi tarozilar va hajm
olchash asboblari yordamida aniqlanadi. Suyuqliklarning (suyuq
shisha, qoramoy, tuz eritmalari va hokazolarning) zichligi
piknometr yoki areometrlar yordamida aniqlanadi. Qurilish
materiallarining zichligidan ularning govakligi, zichligi kabi
xossalarini aniqlashda foydalaniladi.
Hajmiy massa. Material tabiiy massasining (govaklari va
boshliqlarini ham hisobga olgan holda) hajmiga bolgan nisbat
hajmiy massa deb ataladi va quyidagicha formuladan
aniqlanadi:
p = m/u.
bunda: p hajmiy massa, g/sm, kg/m;
m materialning massasi, g, kg;
u materialning hajmi, sm, m.
Govaklik. Materialdagi mayda boshliqlari govaklar deb
ataladi. Govaklar havo, gaz yoki suv bilan tolgan boladi.
Materialdagi govaklar hajmining shu material tola hajmiga
bolgan nisbati uning govakligi deb ataladi va quyidagicha
ifodalanadi:
10
P
0
= (1 - p
0
-/r)100%.
bunda: p
0
govaklik, %;
P
0
hajmiy massa, g/sm
3
, kg/m
3
;
r zichlik, g/sm
3
, kg/m
3
.
Govaklik va zichlik materialning asosiy xossalarini
ifodalovchi korsatkichlardir. Bu korsatkichlar orqali materi-
allarning mustahkamligi, hajmiy massasi, namlanuvchanligi,
issiqlik otkazuvchanligi, sovuqqa chidamliligi va boshqa
xossalari togrisida fikr yuritishi mumkin.
Materialdagi govak 12 mm dan katta bolsa, u materi-
aldagi boshliq deb ataladi.
Suv shimuvchanlik va gigroskopiklik. Govak materialning
suv shimish va suvni ozidagi boshliqlarda ushlab tura olish
xususiyati suv shimuvchanlik deb ataladi.
Suv shimuvchanlik korsatkichi materialning toyinishi uchun
sarflanadigan suv massasining shu material quruq holatidagi
massaga bolgan nisbati orqali ifodalanadi. Material
govaklarining suvga tola qondirilgan holati uning hajmiy suvi
shimuvchanligi orqali ham ifodalanadi. Odatda, govaklarning
hammasi suv bilan tolmasligi sababli materialning suv
shimuvchanligi uning absolut govakligidan kam boladi. Chunki
materialdagi kichik (0,0001 mm dan 0,001 mm larga teng
bolgan) govaklar normal atmosfera bosimida suvga tolmaydi.
Materialga tola shimdirilgan suv hajmining govaklar
hajmiga nisbati shimilish koeffitsiyenti deb ataladi. Materialning
suv shimuvchanligini aniqlash uchun material namunasining
quruq va tola suv shimdirilgan holdagi massalari farqini bilish
kifoya. Bunda materialning massasiga nisbatan suv
shimuvchanligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:
W
m
= m/m
1
100%.
bunda: m materialning quruq holatidagi massasi, g, kg;
m
1
materialning suv shimdirilgan holdagi massasi, g, kg.
Suv shimuvchanlikni materialning hajmi orqali ifodalash
ham mumkin, yani
100%.
−
=
m m
V
W
bunda: V namunaning tabiiy holidagi hajmi.
11
Suv shimuvchanlik materialni asta-sekin suvga choktirish,
qaynatish va bosim ostida shimdirish usullari bilan aniqlanadi.
Jismning havodagi namligini oziga yutish xususiyati
gigroskopiklik deb ataladi.
Ozgarmas bosim ostida materialning havo nam holatdagi
massaning quruq holatdagi massasiga nisbatan shu material-
ning gigroskopiklik xususiyatini korsatadi. Materialning
gigroskopiklik darajasini aniqlash uchun namuna havoning
namligi 100% bolgan xonada bir necha soat saqlanadi. Song
namunani quruq va gigroskopik nam holdagi massalari farqidan
uning havoda qancha nam yutgani aniqlanadi.
Materiallarning suv shimuvchanligi bilan gigroskopiklik
korsatkichlarning ortishi ularning xossalariga yomon tasir
korsatadi. Masalan, material suvga tola toyinganda uning
mustahkamligi va chidamliligi kamayadi, hajmiy ogirligi,
issiqlik otkazuvchanligi hamda egiluvchanligi esa ortadi.
Suvga chidamliligi. Materialga muttasil yoki vaqti-vaqti
bilan suv tasir etganda uning texnik xususiyatlari ozgarmasa,
bu material suvga chidamli deb ataladi. Ayrim materiallar,
masalan, xom gisht namlansa mustahkamligi kamayadi va oz
shaklini ozgartiradi. Oddiy gipsdan tayyorlangan buyumlarga
ham suv tasir etsa, mustahkamligi kamayadi.
Namlik. Materialning namligi uning govaklaridagi suv
miqdori bilan (massa va hajm hisobida) olchanadi.
Materialning nam va quruq holatidagi massalari ayirmasi-
ni 100 ga kopaytirilsa, uning namlik darajasi (% da)
aniqlaniladi. Materiallarning namligi ortishi bilan boglovchi
modda zarralari orasidagi yopishish kuchi susayadi, binobarin
uning mustahkamligi kamayadi.
Materialning suvga shimdirilgan holatidagi mustahkamligi-
ning (R
shim.
) quritilgan holatidagi mustahkamligi (R
qur.
)ga nisbati
yumshash koeffitsiyenti (K
yum.
) deb ataladi va quyidagicha
ifodalanadi:
K = R
shim.
/R
qur.
Bu koeffitsiyent noldan (mustahkamligi juda kam materi-
allarda) 1 gacha (juda mustahkam materiallarda) ozgaradi.
K
yum.
orqali materialning suvga chidamliligi aniqlanadi.
12
Materialning yumshash koeffitsiyenti 0,8 dan ortiq bolsa,
suv va namga chidamli, undan kam bolsa, chidamsiz deb
yuritiladi.
Nam va quruq holatdagi deformatsiyalanish. Bazi ma-
teriallarni (gil, yogoch va hokazo) suvga toyintirilsa, hajmi
ozgaradi, yani ayrim hollarda malum darajaga shishadi.
Shishish yoki hajmi ortishda materialning chiziqli hajm ol-
chamlari ozgaradi, ammo quritilganda u yana ozining avvalgi
holatiga qaytadi.
Qotish yoki qurish jarayonida ayrim materiallar (gil,
yogoch, beton va boshqalar)ning hajmi kichrayadi. Bu hol ma-
terialning kirishishi deb ataladi.
Suv otkazuvchanlik. Materialning bosim ostida ozidan suv
otkazishi uning suv otkazuvchanligi deb ataladi. Materialning
bu xossasi tom yopish, suv inshootlari va rezervuarlari qurishda
juda katta ahamiyatga ega.
Materialning suv otkazuvchanlik korsatkichi namunaning
1 s m
2
yuzidan 1 soat davomida ozgarmas bosim ostida otgan
suv miqdori bilan (sm
3
da) olchanadi. Juda zich materialgi-
na, masalan, bitum, shisha, polat, polimer va maxsus tarkib-
li beton amalda suv otkazmaydi.
Materiallarning suv otkazuvchanligi ularning strukturasi-
ga, govakligiga, zichligiga va hajmiy massasiga bogliq.
Sovuqqa chidamlilik. Materialni suvga toyingan holatda
muzlatib (-17°C da) yana qayta eritilganda unda sezilarli
buzilish alomatlari bolsa, mustahkamligi 25%, ogirligi 5% dan
ortiq kamaymasa, bu material sovuqqa chidamli deb
hisoblanadi.
Material govakliklaridagi suv temperatura pasayishi bilan
muzlaydi. Bunda suv hajmi 10% gacha kengayadi, natijada
material govaklarining devorlarida katta kuchlanish (zoriqish)
hosil boladi. Temperatura -20°C ga tushganda muzning
kengayishi natijasida material govaklaridagi kuchlanish 2100 kg/
sm
2
ga yetadi va material bunday kuch tasirida sekin-asta
buzila boshlaydi. Govak va kapillarlarning diametri qanchalik
kichik bolsa, undagi suvning muzlash temperaturasi ham
shunchalik past boladi. Masalan, diametri 60 ga (1 = 0,001
mm) teng bolgan kapillarlarda suv -18°C da muzlasa, 1,4 li
kapillarlarda -20°C temperaturada ham suv muzlamaydi.
Materialda tutash va ochiq govaklar 90% dan kop bolsa,
material sovuqqa chidamli boladi.
13
Materialning sovuqqa chidamliligi maxsus sovutish kamera-
larida sinaladi. Buning uchun sinalayotgan materialdan tayyor-
langan namuna quritilib, massasi olchanadi, songra tola suv
shimdirilib, sovituvchi (temperaturasi -15°C bolgan) kameraga
qoyiladi. Muzlagan materialni eritish uchun, uni normal
temperaturadagi (2025°C) suvga tushiriladi. Materialning turiga
qarab, muzlatish va eritish uchun 46 soat vaqt ketadi.
Namunaning 1 marta muzlatib, eritilishi bir sikl deb ataladi.
Quritilish materiallari sovuqqa chidamliligiga qarab marka-
lanadi. Masalan, namuna 10 sikl sinashdan song mustahkamligi
25% dan, ogirligi esa 5% dan ortiq kamaysa, uning markazi
Sch10 deb yuritiladi. Sikllar soni 25 ga yetsa, markazi Sch25
boladi va hokazo.
Ayrim hollarda materialning sovuqqa chidamliligini tezkor
(kimyoviy) usul bilan ham aniqlanadi. Bunday toyingan natriy
sulfat tuzi eritmasini (Na
2
SO
4
10H
2
O) namunaga tola
shimdirilib, song quritish shkafida 110°C (±5) temperaturada
quritiladi. Bu ish 315 marta takrorlanadi. Bunda namunaning
ochiq va tutash govaklari toyingan natriy sulfat tuzi eritmasi
bilan toladi hamda uni quritganda govaklardagi tuzlar
kristallanib kengayadi, natijada namuna govaklarining
devorlarida kuchlanish (zoriqish) hosil bolib, materiallarning
buzilishiga olib keladi.
Ob-havo tasiriga chidamlilik. Material bir necha bor (25
va undan kop marta) namlanib quritilganda uning shakli va
mustahkamligi ozgarmasa, bunday material ob-havo tasiriga
chidamli deb yuritiladi. Materialning ob-havo tasiriga chidam-
liligini uning sovuqqa chidamliligiga qarab ham belgilash
mumkin. Materiallarning ob-havo tasiriga chidamliligi
laboratoriyada vezerometr bilan sinaladi.
Kimyoviy chidamlilik. Materiallarning kislotalar, ishqorlar
va gazlar tasiriga qarshilik korsatish darajasi kimyoviy
chidamlilik deb ataladi. Turli kimyoviy reaktivlar tasirida
materialning buzilishi uning korroziyalanishi deb ataladi.
Sanoatning kopgina tarmoqlarida (ayniqsa, kimyo sanoatida)
qurilish materiallari agressiv suyuqliklar va gazlar tasirida
boladi. Shuningdek, chiqindi suyuqliklardagi erkin kislotalar
yoki ishqorlar quvurlarga agressiv tasir etadi. Orta Osiyo
14
hududlariga xos bolgan shorxok yerlar ham qurilayotgan
inshootlar uchun zararlidir.
Issiqlik otkazuvchanlik. Materialning bir yuzasi (sirti) issiq,
ikkinchi yuzasi (sirti) sovuq bolsa, undan issiq oqim ota
boshlaydi. Issiqlikni kop yoki kam otkazishiga qarab,
materialning issiqlik otkazuvchanlik darajasi topiladi.
Materiallarning mustahkamligi. Materialga tashqi kuch
tasir etganda unda ichki kuchlanish (zoriqish) paydo boladi.
Kuchlanish malum qiymatga yetganda material buziladi
(sinadi, parchalanadi). Materialning buzilishiga qarshilik
korsatish xususiyati mustahkamlik deb ataladi. Materiallarning
mustahkamligi, odatda, ularning mustahkamlik chegarasi R
bilan belgilanadi.
Hajmning ozgarishi. Kopchilik boglovchi materiallar xamiri
qotish paytida oz hajmini ozgartiradi. Gips xamirining hajmi
kattalashadi, ohak xamiriniki esa kichrayadi. Kopchilik
sementlar xamirining hajmi ham kichrayadi. Kengayadigan va
chokmaydigan maxsus sementlar bundan mustasno.
Xamir hajmining ozgarishi tufayli qorishma (beton)
hajmining kichrayishi qorishma (beton)ning chokishi deb
ataladi. Chokish tezligi, boglovchi materialning turidan
tashqari, boglovchi material bilan toldirilgach miqdorining
nisbati, suv-boglovchi nisbati hamda qorishmaning
tayyorlangan vaqti (yoshi)ga bogliq. Boglovchi materiallar-
ning miqdori (qorishmaning hajmi birligiga togri keladigan
miqdor) ortganda, shuningdek, suv-boglovchi nisbati oshganda
qorishmaning chokishi kattalashadi. Ayniqsa, qotish jarayo-
nining dastlabki bosqichida qorishma tez choka boradi, songra
asta-sekin kamayib boradi va vaqt otishi bilan qotishma
chokishdan toxtaydi. Sementli qorishmalar 90100 kundan
song amalda chokishdan toxtaydi. Chokishning mutloq
olchamlari katta miqdorda ozgarib turadi. Bu ozgarish 1 m
uzunlikka bir necha millimetrni tashkil etishi mumkin (oddiy
qorishmalar uchun 0,10,4 mm/m).
Suvoqchilik, koshinlash va mozaika ishlarida chokish butunlay
keraksiz hodisadir, chunki deformatsiyalar suvoq qatlami bilan
asos, ostki qatlam bilan koshin orasida parchalovchi kuchlanish
hosil qilishi, shuningdek, pardozlangan yuzaning yorilishiga sabab
bolishi mumkin. Chokishini kamaytirish uchun qorishmaga
15
boglovchi material kam miqdorda qoshiladi, har xil kengayuvchi
yoki polimer qoshimchalardan foydalaniladi.
Zarur xossali qorishmalar hosil qilish uchun qorishma
aralashmasining tarkibi mos ravishda tanlanadi. Bunda qorish-
ma aralashmasini ishlab chiqarish ishlari texnologiyasi bilan
aniqlanadigan xossalari ham etiborga olinadi. Qorishma
aralashmasini xarakterlovchi asosiy xossalar yoyiluvchanlik, suv
tinib turish qobiliyati va qatlamlanuvchanlik hisoblanadi.
Yoyiluvchanlik. Qorishma aralashmasini ishlatish qulay va
oson bolishi uchun u elastik bolishi lozim. Qorishma
aralashmasining elastikligini uning yoyiluvchanligi bilan
xarakterlash qabul qilingan. Mozaika qorishmalaridan tashqa-
ri, barcha qorishma aralashmalarining yoyiluvchanligi boyi 15
sm va uchidagi burchak 30 gradus bolgan standart tunuka
konus yordamida aniqlanadi. Konus ichida yuk (masalan,
qorgoshin) bor. Konusning sirtiga bolinmalar qilingan.
Bolinmalar orasidagi masofa 1 sm.
Qorishmani yaxshilab aralashtirgandan va uning betini
tekislagandan song konus qorishmaga uchi bilan tegib turadi-
gan darajada yaqinlashtiriladi. Shundan keyin konus qoyib
yuboriladi va u oz ogirligi tasirida qorishmaga botadi. Songra
konus tortib chiqariladi va bolinmalarga qarab, u qancha
chuqurlikka botgani aniqlanadi. Agar konus 7 sm botgan bolsa,
demak, qorishma konusning 7 sm botishiga togri keladigan
yoyiluvchanlikka ega.
Laboratoriyada konus qorishma aralashmasiga maxsus shta-
tivdan tushiriladi.
Konus silliq metall listga yoki linoleumga ornatiladi. Konusni
aralashma bilan toldirishdan oldin uning ichki yuzasi va u
qoyiladigan joy suv bilan hollanadi. Konus panjasini oyoq bilan
bosib, u bir xil qalinlikda uch qatlam qorishma bilan toldiriladi.
Diametri 16 mm li metall sterjenni 25 marta niqtagan holda
qorishma zichlanadi. Ortiqcha aralashma metall chizgich vositasi-
dan qirqib olinadi. Ana shundan keyin konus tik holatda ohista
kotariladi va qoliplangan qorishma yoniga qoyiladi. Qoliplan-
gan aralashma qanchalik chokkanligini aniqlash uchun metall
konusning ustiga yogoch yoki metall chizgich qoyiladi va chiz-
gichning pastki qirrasidan chokkan massaning ustki qirrasiga-
cha bolgan masofa kopi bilan 0,5 sm xatolik bilan olchanadi.
16
Agar sinish paytida qorishma konusining shakli uning
chokish darajasini aniqlashini qiyinlashtiradigan darajada
buzilsa, olchash toxtatiladi va sinash uchun qorishmadan
yangi porsiya olinadi.
Mozaika qorishmasining yoyiluvchanlik korsatkichi
(santimetrlarda) ozaro kopi bilan 1 sm ga farq qiladigan ikki
sinov natijalarining arifmetik ortacha miqdori kabi 1 sm dan kop
bolmagan xatolik bilan hisoblab topiladi. Sinovlar orasidagi farq
1 sm dan kattaroq bolganda sinov qorishmadan olingan yangi
porsiyalarda takrorlanadi. Bu ish zarur natijaga erishgunga qadar
davom ettiriladi.
Qorishmaning yoyiluvchanligi uning tarkibiga, yani bog-
lovchi material bilan toldirgich orasidagi nisbatga boglovchi
material va toldirgichning turi, shuningdek, suv miqdori bilan
boglovchi miqdori ortasidagi nisbatga bogliq. Boshqa teng
sharoitlarda kuchli qorishma aralashmalari kuchsiz qorishma
aralashmalariga qaraganda yoyiluvchanroq boladi. Ohak va
gildan sementlarga nisbatan ancha yoyiluvchan aralashmalar
tayyorlanadi.
Boglovchi materialning turi va qorishmaning tarkibi qorish-
maning talab qilinadigan mustahkamligi hamda bino va
xonaning mos ravishdagi yuzalaridan foydalanish sharoitlari-
ga bogliq. Qorishma aralashmasining yoyiluvchanligi bog-
lovchi material va qorish suvining miqdorini kamaytirib yoki
kopaytirib ozgartiriladi.
Oddiy suvoq qorishma aralashmalarining yoyiluvchanligi
va toldirgichlarning yirikligi
Qatlamlar nomi
Toldirgich
donalari, mm.
Yoyiluvchanlik,
konus botishi, sm.
Birinchi tayyorlov qatlami
(purkab chaplash)
2,5
812
Ikkinchi va undan keyingi qatlam
(qora suvoq)
2,5
78
Pardoz qatlam:
Gipsli qorishmalar
1,2
912
Gipssiz qorishmalar
1,2
78
17
Qorishma aralashmasida suv va boglovchi material miq-
dori kopaytirilganda elastikroq, yaxshi joylashadigan qorish-
ma aralashmalari hosil boladi, ammo shu bilan birga qorish-
maning chokuvchanligi ortadi.
Suv-boglovchi nisbatining kattalashishi bilan qorishmaning
mustahkamligi pasayadi va uning govakdorligi ortadi. Shuning
uchun suv miqdorini kopaytirganda boglovchi material sarfini
proporsional ravishda oshirib borish kerak.
Suv-boglovchi nisbati kichik bolgan elastik qorishma ara-
lashmalarini yuzaga keltirish uchun ularga yuzaki aktiv qoshim-
chalar qoshiladi.
Suv tutib turish qobiliyati. Suv tutib turish qobiliyati qorishma
aralashmasining suvni tutib turish xossasini xarakterlaydi. Bu xossa
qorishma aralashmasini govakdor asoslarga surkaganda, shuning-
dek, uni tashish vaqtida katta ahamiyat kasb etadi.
Agar suv tutib turish qobiliyati past bolgan qorishma
aralashmasi, masalan, gishtin yoki shlak-beton devorga surkalsa,
u juda tez suvsizlanadi. Bunga sabab asosning govaklari suvni oziga
sorib olish qobiliyatiga ega. Qorishma suv kamligida qotganda
uning zichligi va mustahkamligi ancha pasayadi. Yoqolgan suvning
ornini toldirish uchun yuzaga surkalgan qorishmani bir necha kun
mobaynida muntazam namlab turish zarur.
Qorishma aralashmasining suv tutib turish qobiliyatini 50
mm simob ustuniga teng bolgan siyraklanishda qorishmadagi
suvni filtrlash voronkasi orqali 1 min davomida sorib olgandan
song qorishma yoyiluvchanligining ozgarishi bilan xarakterlash
qabul qilingan.
Qatlamlanuvchanlik. Qorishmani avtomashinalar bilan
tashilganda yoki quvurlar orqali qorishma nasoslari yordami-
da haydalganda u kopincha qatlamlanadi, yani, qattiq va
suyuq fraksiyalarga ajraladi; qattiq fraksiya (qum, boglovchi
modda) pastga tushadi, suyuq fraksiya (suv) esa yuqorida
yigiladi. Bunday qorishma quvurda tiqilib qolib, ularni bartaraf
etish uchun juda kop ish, vaqt bekorga sarflanadi.
Qorishma aralashmalarning qatlamlanishiga yol qoymas-
lik uchun ularning tarkibini togri tanlash lozim. Agar qorish-
madagi toldirgich va boglovchi material nisbati togri tan-
lansa, boglovchi material toldirgich donalari orasidagi barcha
boshliqlarni toldiradi hamda uning har bir zarrasini bir xil
qatlam bilan qamrab oladi; suv tutib turish qobiliyatiga ega
2 N.R. Qayumov
18
bolgan bunday qorishma aralashmasi qatlamlanmaydi.
Plastifikatlovchi qoshimchalar ham qorishma aralashmalarining
suv tutib turish qobiliyatlarini oshiradi va ularning qatlamla-
nuvchanligini kamaytiradi.
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Materiallarning zichligi haqida gapirib bering.
2. Hajmiy massa deb nimaga aytiladi?
3. Govaklik qanday aniqlanadi?
4. Suv shimuvchanlik va gigroskopiklik nima?
5. Namlik qanday aniqlanadi?
6. Suv otkazuvchanlik nima?
7. Materiallarning mustahkamligi deb nimaga aytiladi?
IV b o b. GANCH VA UNING TURLARI
Ganch mahalliy qurilish materiali bolib, uning rangi kokish,
sargish va oq boladi. Ganch turli shaharlarda turlicha nomlar
bilan yuritiladi. Kavkazda «gaja», forscha «gaj», tojikcha «ganch»,
turkcha «urunak», ozbekcha «ganch» deb yuritiladi. Ganch gips
bilan tuproqning tabiiy aralashmasi bolib, uning tarkibida 40
70% gacha gips boladi. Ganch ikki xil: tabiiy va suniy boladi.
Tabiiy ganchlar katta xarsangtoshlar holida bolib, undan
togridan-togri oyib, yonib, tirnab qurilishda ustun, haykal va
bezak sifatida foydalaniladi. Suniy ganchlar esa maxsus pechlarda
qizdirilib, keyin maydalab tayyorlanadi. Qadimda maxsus ganch
tayyorlaydigan ustalar bolib, ularni ganchkoplar deb yuritganlar.
Ganchkoplar olib kelingan tabiiy ganch toshlarni yuqori issiqlik
quvvati beradigan xumdonlarda 120150 daraja haroratda kunduz
kuni 67 soat qizdirib ertalabgacha asta-sekin sovutganlar. Erta
bilan ganch toshlarni maxsus toqmoqlar bilan maydalashgan,
ularni galvir va elakdan otkazishgan. Bu ganchlar sifati boyicha
ajratilgan. Eng mayin, donachali ganchlar gulganch deb, yani
gul oyish uchun ishlatiladigan ganch deb yuritilgan. Bu ganch
qanchalik mayin bolsa, oyma shunchalik nafis, badiiy chiqqan.
Mayin ganchlar nafis oymakorlikda pardoz uchun ishlatiladi.
Yirik ganchlar har xil suvoq, qora suvoq va gisht terishlarda ish-
latiladi. Yuqori haroratda qizdirish natijasida ganch tarkibidagi
nam juda kamayib, uning quvvati oshadi. Ganch ornida alebastr
ham ishlatiladi, u suvoq, gisht terishda, ayrim hollarda esa gul
19
ganch ornida ham ishlatiladi. Ganch oymakorligi bilan shu-
gullangan ustalarni ganchkorlar deb ataladi. Ular ganchning
quvvatini aniqlash uchun uning qancha haroratda qizdirilishini
va qanchalik tez yoki sekin qotishiga qarab aniqlaydilar. Juda katta
tajribali ustalar ganchni qoliga olib qismlaganining ozidayoq
uning eski yoki yangiligini, quvvatini aytib bera oladilar. Odatda,
ustalar ganchning quvvatini aniqlashda ozgina qorib, oyib kora-
dilar. Agar quvvati juda kuchli bolsa uni ming martagacha suvda
aylantirishni talab qilishi mumkin. Ganchning juda kop sirli
xususiyatlari bolib, undan mohirona, omilkorlik va shoshilmay
foydalanish kerak. Ganch qorish texnologiyasi uncha murakkab
bolmasada, oziga xos nozik tomonlarini bilish lozim. Ganchni
qadimgi ustalar sirli lagan idishlarda qorganlar, hozir esa yangi
plastmassa idishlardan foydalaniladi. Ganch qorishning tez ganch,
soxta ganch, dugob, xovonda usullari bolib, ular oziga xos nozik
yoki murakkab boladi. Qorishma tayyorlashda uning ushbu nozik
tomonlarini etiborga olish ustalarning asosiy vazifasidir.
Tez ganch tez qotuvchi ganch qorishmasi bolib, ganch-
korlikda, ravoq boglashda, suvoq va har xil ishlarda ishlatiladi.
Bu qorishmani tayyorlash uchun idishga suv solib, ustidan ganch
solinadi va tezkorlik bilan qoriladi, ganchni kop aylantirilmaydi
hamda kerakli joyga ishlatiladi. Tez ganch qorishmasini tezlik
bilan ishlatilmasa, u qotib qoladi va isrofga chiqadi.
Soxta ganch qorilgandan keyin 30 minut atrofida qotmasdan
turadi. Soxta ganch qorishmasini tayyorlash uchun idishga suv
solinib, elangan ganch suv yuzasiga sepib solinadi, bu suv yuzasi
ganch bilan berkitilgunga qadar takrorlanadi. Bunda ganch suvga
toyib boradi. Usta idishda shu soxta ganch qorishmasini bir
chekkadan solib kerakli joyga ishlatadi.
Dugob usuli biror yuza yoki narsani toldirish yoki
berkitish uchun ishlatiladigan suyuq qorishma. Idishga suv
solinib, suv yuzi berkitilguncha ganch sepiladi. Bu usul soxta
ganchga qaraganda biroz suyuqroq boladi. Bu ganch qorishma
narsalarni berkitish yoki toldirish uchun ishlatiladi.
Xovonda gul oyishga moljallab malum qadar kuchi
kamaytirilgan ganch qoriladi, uni tayyorlashning oziga xos
tomonlari bor. Buning uchun sirli yoki plastmassa togoraga
suv solinadi. Unga elangan mayda ganchni ohista, shoshilmay
solinadi. Ganch suv yuziga chiqib ketmasligi uchun idish osti
20
kaft bilan davra shaklida aralashtiriladi. Tayyorlangan qorishma
biroz qota boshlaganda uni ishlatish mumkin. Ganch qanchalik
kuchli bolsa, shuncha kop qoriladi. Shuning uchun qadimgi
ustalar yuqori quvvatli ganchlarni ishlatganlar. Ular xovondani
mohirlik bilan tayyorlashgani uchun ishlari bejirim, nafis va
gozal chiqqan. Ustalar yuqori quvvatli ganchlarni juda kop
qorganlar, shuning uchun ham ganch qorishmalar nafislashgan,
mayinlashgan. Sekin va yumshoq holatda qotgan xovondaga
ustalar shirach qoshadilar. Shirach uning quvvatini oshirgan.
Ganch orniga gips ham ishlatilgan.
XIVXV asrlarga kelib ajoyib texnologik xususiyatlarga ega
bolgani uchun undan binolarning qobirgalarida, yani hozirgi
betonlar ornida ishlatilgan. Orta Osiyoda ganchkorlikning
gullab-yashnagan davri XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlari
boladi. Ganchkorlik oz husni-jamolini dunyo memorchiligida
namoyon etib kelmoqda. Ganch qadimdan gisht terishda, suvoq
ishlarida hamda nafis oymakorlikda keng ishlatib kelingan.
Ganch ozidan issiq va sovuqni juda kam otkazadi. Uning
bu xususiyatlarini bilgan xalq memor ustalari uylarning devor,
shift va hattoki, polini ham zax otkazmasligi uchun ganch bilan
suvaganlar. Qadimda qurilgan uy, masjid, madrasalarga kirsangiz
pechkasiz, hech qanday elektr isitgichlarsiz ularning qishda issiq,
yozda salqinligiga guvoh bolasiz. Buning sababi devor qoshsinchli
qilib, orasida boshliq qoldirilgani hamda qalin ganch suvoq bilan
suvoq qilinganidadir. Hozirgi qalin beton uylar qishda sovuq,
yozda esa qizib ketadi. Ganch betonga qaraganda 3840% yengil
bolgani uchun har qanday gumbaz va maxsus binolarni qurishda
ishlatiladi. Qadimiy arxitektura binolarining gumbaz va maxsus
joylarini xilma-xil quyma bezaklari faqat ganchdan qilingan.
Ganchning fizik-mexanik xususiyatlari juda yaxshi. Masalan,
ganch torayish orniga kengayadi, bu esa yogoch konstruksiyalarni
yanada mustahkam boglab turadi. Ganchning yuqori bosimga
chidamli egiluvchanligi (mort emasligi) qattiq zarbada ham
sezilar-sezilmas darajada oz-ozidan amortizatsiya berish
qobiliyatini namoyon etadi. Ganch bilan terilgan gisht devor yoki
ganch suvoq kuchli zilzilalar bolganida ham zarar kormaydi.
Ganch qorishmasi tez yopishib qolishi, devor va shiftlarni sidirga
suvashda, shakllar tayyorlash, oyma naqsh, tasvir ishlash, ustidan
boyab tasvir va naqsh ishlashda qulaydilar. Ota-bobolarimiz
21
qadimda juda kuchli ganch tayyorlay olish sir-asrorlarini bilganlar,
shuning uchun binolarning tom va gumbazlari gishtlarini ganch
bilan terganlar. Ulardan hech qachon chakka otmagan. Ota-
bobolarimiz hammomlarning ichki qismini ganch bilan suvagan-
lar. Ganch suvoq par(bug)da kochib tushmagan. Ustalarimiz kir
qorishmasi deb ataladigan ganchni hammomda ishlatganlar.
Qorishmani tayyorlash va undan foydalanish quyidagicha bolgan.
Bir chelak ohak, bir chelak qum, mayda komir kukuni hamda
qamish kuli qoshilgan qorishmani olovga qoyib 1012 soatlab
aylantirib pishitgach, hovuzlarni suvaganlar. Uning ichki yoriq-
larini sut bilan qorilgan ganch bilan suvab yoqotganlar. Bunday
suvoqlar namgarchilikka uzoq chidagan. Binolarga gisht terishda
va suvoq ishlarida «ganchxok» ishlatilgan. Bunda bir chelak
alibastr yoki tezganch, bir chelak qum va bir chelak sof tuproqni
elamasdan obdon aralashtirilgan. Xolvaytar holatda aralashtirib,
kerakli yuzaga kaft bilan chaplab suvashni ganchkor ustalar «kap-
ganch» deb ataydilar. Ganch tuproqqa oxshagan qoramtir boladi.
Avvalgi ustalar ishdan chiqqan ganchlarni tashlab yubormasdan
qayta ishlar edilar, yani ganchni qozonga solib qizdirganlar.
Ganchni qayta ishlash natijasida ganch oldingi quvvatiga kelgan.
Qayta ishlangan ganchlarni suvoq va gisht terishda ishlatganlar.
Ganch akustiklik xususiyatiga ham ega. Ganch bilan suvalgan
xonada tovush jaranglab chiqadi. Chunki tovushni ganchli devor
yaxshi qaytaradi. Ganch bilan suvalgan katta zallar yorug va
akustiklik xususiyatiga ega bolib, ilgarilari juda katta zallarda hech
qanday mikrofonsiz majlislar olib borilgan. Ganchga boyoqlar
qoshib rangli ganchlar tayyorlangan. Qirma, yani, oyilgan
yerlarini rangli qorishma bilan toldiriladigan ganch oymakorlik
turi ham mavjudligi ganchning keng miqyosda ishlatilishini
korsatadi.
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Ganchning tarkibi qanday?
2. Ganch qanday tayyorlanadi?
3. Ganchning necha xil turlari bor?
4. Tezganch qanday tayyorlanadi?
5. Soxta ganch qanday tayyorlanadi?
6. Dugob usuli qanday?
7. Xovonda qanday qilib tayyorlanadi?
22
V b o b. QIRMA USUL
Naqsh turining eng kenjasi qirmadir. Qirma ganch oyma-
korlikning bir turi bolib, oyib olingan chuqurchalarga rangli
qorishma kiritiladi. Qirmaning oziga xos xususiyatlari bor. U
kop rangni xohlamaydi, shu bilan birga uning pardozi ham
odatdagidek emas. Qirmaga necha xil rang ishlatilsa, oshancha
marta ish bosqichi ortadi. Bunga sabab nusxada bir-biriga yaqin
qoyilishi kerak bolgan boyoqlarning ornilari bir yola oyilgan
bolsa, rangli qorishmani quyganda boshqa rang kirishi zarur
bolmagan orniga ham tushib ketishidadir. Buning uchun
naqqosh oldingi bir xil rangini oyib chiqib bolgach rangli
qorishma quyadi va naqsh sathini tekislab qirib tashlaydi, shunda
boyoq kirgan chegaralari aniq va chiroyli bolib turadi. Keyin
yana qayta axta yordamida ikkinchi marotaba nusxa tushirib,
bu safar ikkinchi boyoqning ornini oyib rang quyadi. Qirmada
ranglar soni asosan 23 xildan ortiq bolmaydi. Qirma yaxlit-
ligi va rang turining kamligi bilan rangli naqshlardan yaqqol
ajralib turadi.
Rangli ganch tayyorlashda komir kukunidan tegirmonda
maydalangan qizgish yoki jigarrang gishtlarning kukunidan
foydalanganlar. Hozir esa tayyor har xil rangli pigmentlardan
foydalanilyapti.
Rangli pigment qancha kop qoshilsa ham ganch uning ku-
chini kesib motadil holga keltirib qoyadi. Mineral boyoq
nisbati 1:10 dan oshmasligi kerak, aksincha tayyorlangan rangli
ganchning quvvati pasayib ketadi. Odatda, qirmaga quruq
qorishma tayyorlashda ustalar biror idishni olchov qilib,
ganchga ozlari xohlagancha zarur bolgan rangdan qoshib
quruqligida aralashtiradilar. Songra bu quruq aralashmadan
orniga qarab oz-ozdan qorib ishlatadilar. Oldindan quruq
aralashma tayyorlab olinmasa, qorishmaning rangi har gal
toqlashib qolishi mumkin.
Qirma rang jihatidan rangli naqshga, ishlash texnikasi ganch
oymakorligiga yaqin. Uning yana bir xislati shuki, quyosh nuri
tushsa ham yaltiramay, bir xil mayinlikda korinadi. Vaqt otishi
bilan naqsh ustini chang bossa uni qaytadan qirib, yangiday qilish
mumkin. Qirma pardozini Usta Shirin Murodov, Kuli Jalolov va
boshqalar qollaganlar.
23
Qadimdan gisht teruvchi va ganch oymakor ustalar maxsus
tayyorlashgan shirachni ganchga qoshib ishlatganlar.
6-rasm. Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatridagi
devor bezagi.
5-rasm. Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatridagi
devor bezagi.
24
7-rasm. Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatridagi
devor bezagi.
25
8-rasm. Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatridagi
devor bezagi.
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Qirma usul deb nimaga aytiladi?
2. Qirmaga qanday materiallar ishlatiladi?
26
VI b o b. SHIRACH
SHIRACH lotincha eremurs, ruscha kley. Shirachdan
ganch oymakorligida va gisht bilan terishda qadimdan foy-
dalanib kelishgan. Shirachni qoshishdan maqsad ganchni sekin
qotishini va qotgandan song toshga oxshash qattiq bolib
qolishini taminlashdir. 1933-yili arxeolog olimlar B. G. Za-
sipkin va V. P. Vyatkinlar oyma ganch qoldiqlarini tekshirish
natijasida Ozbekistondagi arxitektura yodgorliklaridagi gisht
terishda ustalar ganchga maxsus tayyorlangan shirach qoshib
ishlatganliklarini aniqlashdi. Shirach qoshib ishlatilgan oyma
ganchning quvvati 0,545% gacha oshgan. Ozbekistondagi
arxitektura yodgorliklarining hammasi shirachli hamda qadimgi
baquvvat ganchlardan ishlangan. Shuning uchun bu arxitektura
yodgorliklari bir butun monolit toshga aylanib qolib, har
qanday zilzilaga bardosh bera olgan. Qadimda shirach
tayyorlaydigan maxsus ustalar bolgan. Masalan, Buxoroda amir
Olimxon hukmronligi davrida Sitorai Mohi-Xosa bosh
qarorgohining oq zali Usta Shirin boshchiligida bezalgan.
19121914-yillarda Sitorai Mohi-Xosani bezashda maxsus
shirach tayyorlaydigan ustani chiqarib, osha yerda tayyorlan-
gan shirach Usta Shirin Murodovga yetkazib turilgan. Bu
shirachni toshoynaga zaminli oymaga ishlatgan. Shirach
tayyorlaydigan maxsus ustalar qassoblardan buqacha yoki
qoyning payi va suyagini sotib olganlar, keyin ot-osimlik va
maxsus otlarni asta-sekin qozonda qaynatganlar. Uni toxtovsiz
aylantirib suyuqlik qaynaganda hosil bolgan kopiklarni tez-
tez olib turilgan, chunki kopik olib turilmasa tayyorlangan shi-
rachning quvvatiga putur yetkazadi. Juda kop bir tekisda qay-
natilgan va asta-sekin sovitilib hosil bolgan shirach massani
maxsus idishlarga solib, ganch oymakor ustalarga olib
borganlar. Ganch oymakor ustalar malum miqdorda ganchga
shirachni qoshib ishlatganlar. Hatto bu tayyorlangan maxsus
shirachlarni chet ellarga sotganlar. Qadimgi memorlarning
inshootlari bunchalik pishiq-puxta, chidamli hamda mukam-
mal qurilganligi butun dunyo olimlarini hayratga solmoqda.
Ganchni sekin qotishi uchun ariq suvlari, sirka va qorilgan
ganchga suv qoshganlar. Lekin bunda ganchning quvvati biroz
kamayadi. Hozirda bazi bir ustalar, masalan, Samarqand ganch
27
oymakor ustalari ganchga shirach qoshib ishlatyaptilar.
Keyingi yillarda shirach tayyorlash texnologiyasi juda keng
qollanilmoqda.
Bino detallari, ustunlar, haykalchalar, sharafa, muqarnas,
hajmli ornamentlarni quyma usulida oshishga sut, kamedi,
kazein shirachi va boshqa narsalar qoshganlar. Bular esa
ganchning quvvatini yanada oshirgan, umrini uzaytirgan.
Qadimgi ustalar har qanday yangi binoni kamida ikki yildan
oshiqroq vaqt ichida bezaganlar. Chunki bino obdon qurishi
va yerga yaxshilab chokib ornashishi kerak bolgan. Aks holda
bir necha yillardan keyin har qancha chiroyli, baquvvat qilingan
bezaklar yorilib, kochib yoki tokilib ketadi. Shuning uchun
ham Toshkentda 1966-yili aprelda sodir bolgan zilzila
oqibatida juda kop yangi binolar buzilib, undagi bezaklar va
suvoqlar tushib ketgan. Lekin, bir necha asr avval qurilgan
arxitektura yodgorliklari va undagi bezaklar umuman shikast
yemadi.
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Shirach qanday tayyorlanadi?
2. Shirach qayerlarda ishlatiladi?
VII b o b. GIPS, UNING TURLARI
VA XUSUSIYATLARI
Tarkibida ikki molekula suvi bolgan kalsiy sulfatli chokindi
tog jinsi gipsni (CaSO
4
2H
2
O) suvsiz gips deb ataluvchi
angidrid toshini (CaSO
4
) va ayrim sanoat chiqindilarini pishirib
gipsli boglovchilar olinadi.
Tabiiy gips toshi oq rangli, zichligi esa 2,22,4 g/sm
3
bolgan jinsdir.
Ikki molekula suvi bolgan kalsiy sulfatini 165 gradusda
qizdirilganidayoq u oz xususiyatini ozgartiradi. Va tarkibidagi
suv asta-sekin yoqolib, degidratatsiyalana boshlaydi. Bunda gips
toshi 1,5 molekula suvni yoqotib 0,5 molekula suvli gipsga
aylanadi.
Gips toshi 140180 gradusda kop miqdorda suvni yoqo-
tib, yarim suvli, tez qotuvchan (CaSO
4
, 0,5 H
2
) gipsga ayla-
28
nadi. Bunday boglovchiga qurilish gipsi yoki alibastr deb
ataladi.
Oq, rangsiz shaffof, qizil, qoramtir yoki qora rangdagi mineral
juda mort bolib, suvda eriydi. 8090 gradus haroratda
qizdirilganda tarkibidagi suv buglanib ketadi. Agar 120140
gradusda qizdirilsa alibastrga aylanadi. Unda qurilish materiali
sifatida foydalaniladi. Undan qogoz, sement sanoatida,
meditsinada, haykaltaroshlikda, oymakorlikda va boyoq ishlashda
ham foydalaniladi. Suvga chidamsiz bolgan gipsni namdan asrash
uchun suv otkazmaydigan muhofaza pastalari yoki boyoqlar bilan
boyaladi. Gipslardan umuman quruq suvoq, devor toshlari, tosiq
plita, qavatlararo yopmalar, karnizlar, tovush yutuvchi material
va yongindan muhofazalovchi buyumlar yasaladi. Gips, hozir ay-
niqsa, ganch ornida ham ishlatilib kelinmoqda.
Qadimda gips toshlar 200250 gradus qizdirilsa, hosil
bolgan gipsning qotishi sekinlashib, quvvati oshgan. 400750
gradus haroratda qizdirilganda esa u yonib kuygan, yani
yaroqsiz gips deb ataladi. 200250 gradusdan kam qizdiril-
gan ganchning quvvati past hisoblangan. Qadimda misrliklar
mashhur piramidalarni qurishda gidravlik gipslarni ishlatganlar.
Bu gipslarni 800 gradusda asta-sekin sovutish natijasida
gidravlik gipslarni olganlar. Hozir bu texnologiya unutilib,
bizgacha yetib kelmagan. IXX asrlarda xom gisht orniga
pishirilgan gisht ishlab chiqarilgan. Gisht terishda loy orniga
ganch ishlatilgan.
Gips uch usulda ishlab chiqariladi:
gips toshi maydalab tuyiladi va pishiriladi;
gips toshini maydalab, pishirib, song tuyiladi;
gips toshini maydalab, yuqori bosimli suv bugida
ishlanadi va quritib, tuyiladi.
Gips toshini, asosan, shaxtali va aylanma xumdonlarda yoki
buglash qozonlarida pishiriladi. Shaxtali xumdonlarga gips
toshini 70 mm dan 300 mm gacha yiriklikda solinadi, aylan-
ma xumdonlarga 15 mm gacha yiriklikda, buglash qozonlari-
ga 2550 mm gacha yiriklikda solinadi; qozonlarda
pishirilganda esa gips toshi kukun qilib tuyilgan holatda
solinadi. Gips toshini pishirish usuli avvalo xomashyoning
xususiyatiga, olinadigan mahsulotga bolgan talabga qarab
tanlanadi.
29
Gips toshi bolgali maydalagichlarda yoki polat sharli (zol-
dirli) tegirmonlarda maydalanadi. Agar uni kukun darajasigacha
tuyish kerak bolsa, avval quritib, keyin maydalanadi. Gips
toshini quritish, tuyish va pishirishni shaxtali yoki gildirakli
tegirmonlarda bajarish mumkin.
Amalda gipsni qozonlarda pishirib olish usuli keng
tarqalgan. Polat silindr va vertikal oqqa ornatilgan qorgich-
dan iborat bolgan qozonga kukun qilib tuyilgan gips solinadi.
Qozonning diametri boylab tortta isitgich truba otkazilgan.
Ular solinayotgan xom gipsni pishiradi va tayyor mahsulot
qozon tagidagi galvir orqali gips yiguvchi bunkerga tushadi.
Qozonning 2 m
3
hajmining ish unumi soatiga 1000 kg ga teng.
Gipsning xossalari
Gips suv bilan qorishtirilgandan keyin, u juda tezda quyuq-
lashib qotadi. Gipsning qotish jarayonida uning hajmi 1%
chamasida kengayadi. Bu undan memor buyumlarini tayyor-
lashda, yoriqlarni berkitishda va boshqa maqsadlarda ishlatishga
qulaylik tugdiradi. GOST da korsatilishicha, gips quyuqla-
nishning boshlanishi 4 minutdan keyin, oxiri esa 6 minutdan
30 minutgacha bolishi kerak.
Gipsning quyuqlanish davrini uzaytirish uchun unga maxsus
susaytiruvchilar qoshiladi. Kolloid eritma hosil qiluvchi yarim
suvli gipsning (zichligi 2,52,8 g/sm
3
, uyum tarzidagi hajmiy
massasi 8001100 kg/m
3
) erish tezligini susaytiruvchi va
natijada ikki molekula suvli gipsning kristallanishini
kechiktiruvchi materiallarga suyak yelimi, kazein, jelatin,
glitserin, magniy, kalsiy tuzlari misol boladi. Gipsning
quyuqlanish davrini uzaytirish uchun 60 gradusgacha isitilgan
suv ham ishlatish mumkin.
Nam muhitda bolgan gipsli buyumlar oz mustahkamligini
50% gacha kamaytiradi. Suvga chidamlilik xususiyatini oshirish
uchun gipsdan tayyorlangan buyum va qismlar suv tasir etmay-
digan moddalar bilan shimdiriladi, ularning sirti boyaladi yoki
gipsga sondirilmagan ohak, sement, shlak va tosh uni, kul yoki
tuyilgan domna shlagi kabi moddalar qoshiladi.
Gipsni yanada koproq tuyilsa, juda mayin va tez quyuqla-
nuvchan qolipbop gips hosil boladi.
30
Korsatkichlar
I sort
II sort
III sort
Quyuqlanish davri:
Boshlanishi, min.
4
4
4
Tugallanishi, min.
30 dan
oldin
30 dan
oldin
30 dan
oldin
Maydalik darajasi, %
15
20
30
Mustahkamligi, kg/sm
2
Egilishdagi
27
22
17
Siqilishdagi
55
45
35
Gipsning qotishida asosan quyidagi fizik-kimyoviy jarayon-
lar roy beradi. Yarim molekula suvli gips suvda qisman erib,
ikki molekula suvli, qiyin eruvchan gips hosil qiladi. Gips
zarrachalari gel deb ataluvchi yelimsimon holatga aylanadi, bu
esa uning gidratatsiyalanishi deb ataladi. Natijada kolloid
holatdagi juda mayda zarrachalardan tashkil topgan gips xamiri
hosil boladi va tez suratda kristallana boshlaydi. Ikki suvli
gips zarrachalaridan osayotgan ignasimon kristallar ozaro
zichlashadi va mustahkam tutashgan kristallga aylanadi. Kolloid
eritma hosil bolishi va uning kristallanish jarayoni yarim mo-
lekula suvli gipsning ikki molekula suvli gipsga tola aylani-
shiga qadar davom etadi.
Buyum quritilganda undagi eritma holatda qolgan yarim
suvli gips kolloid xamirga aylanadi, song ikki molekula suvli
gips kristallari ajralib chiqadi, buning hisobiga buyumning
mustahkamligi yanada ortadi. Shuning uchun, gipsdan ishlan-
gan buyumlar temperaturasi 70 gradusgacha bolgan maxsus
quritish kameralarida quritiladi.
Gipsni tashish va saqlash
Gipsli boglovchilarni tashishda, saqlashda ularga nam tasir
etmasligi kerak. Ochiq joyda gipsni bir oydan ortiq saqlash
mumkin emas. Aks holda uning mustahkamligi 20% gacha
kamayib ketadi. Gips saqlanayotgan omborlarning pollari
albatta yogoch taxtalardan qurilgan bolishi kerak.
31
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Gips haqida umumiy malumotlar bering.
2. Gips qanday hosil qilinadi?
3. Gipsning formulasini yozing va tushuntirib bering.
4. Gips tayyorlashning qanday usullari bor?
5. Gipsning qanday xususiyatlari bor?
6. Gidratatsiyalanish nima?
VIII b o b. GANCHKORLIKDA ISHLATILADIGAN
RANGLAR
Umumiy malumotlar. Rangdor qorishmalar hosil qilish
uchun ularga rang beruvchi maxsus moddalar pigmentlar
qoshiladi.
Rang bu biror narsaning xususiyati bolib, uni inson kozi
bilan korib, aqli bilan idrok etadi, bu orinda nurning orni
benihoya kattadir. Nur bilan rangning ozaro bogliqligini
tushuntirish uchun Isaak Nyutonning 1866-yilda nurning spektor
ranglarga bolinish tajribasini tushuntirish kerak. U qorongi xonada
shisha prizmaga nur dastasini tushirib, devorda kamalak ranglarni
hosil qilgan va nur spektor ranglardan iborat, degan xulosaga kel-
gan. Shu orinda oqituvchi tabiatdagi kamalak hodisasini misol
keltirib, uning mojiza ekanligini, 7 ta rangda tovlanishining sabab-
larini tushuntirib berishi kerak.
Axromatik va xromatik ranglar
Barcha ranglar ikki guruhga bolinadi:
1) axromatik ranglar;
2) xromatik ranglar.
Axromatik ranglarga eng oq rangdan boshlab, eng qora
ranggacha bolgan barcha rangsiz tuslar kiradi. Eng oq rang
bariy sulfat rangi bolib, eng qora rang qora duxoba rangi
hisoblanadi. Bu ranglar orasiga inson kozi bilan ajrata oladigan
300 ta rangni sigdirish mumkin. Shu orinda oquvchilar
tushunishi osonroq bolishi uchun oq-qora tasvirli televizorni
misol qilib tushuntirish mumkin, unda barcha tasvirlar oqdan
qoragacha bolgan oraliq ranglarda korinadi.
32
Axromatik ranglar
Xromatik ranglarga axromatik ranglardan boshqa barcha
tusdagi ranglar kiradi. Ular 7 xil kamalak rangi hamda ularni
ozaro aralashtirishdan, oqimtirlash va qoramtirlash orqali hosil
qilinadigan son-sanoqsiz ranglar kiradi. Xromatik ranglarning
soni va nomi haqida soz ketganda shuni aytish joizki, agar
kamalak rangi 7 ta bolsa, uning har birini eng oqish rangidan
eng toq rangigacha bolgan ranglarini hisob qilsak, (axromatik
ranglarda inson kozi bilan 300 tasini ajratsa) xromatik
ranglarda bu hisob 2100 ta boladi. Agar bu ranglarni 2 tasini
bir-biri bilan aralashtirsa yoki oqimtirlash-qoramtirlash bilan
bu hisob cheksiz boladi. Ularni nomlash esa undan ham
mushkul. Chunki bir inson korib, idrok etgan rang boshqa
insonga boshqacha bolib korinadi, bunga sabab insonlarning
korish va idrok etish qobiliyatlari har xilligidadir. Bu mavzuni
otishda oqituvchi kompyuter asoslari oqituvchisi bilan
hamkorlikda ishlab, oquvchilarga payn-brash programmasi
yordamida tushuntirilsa, ekran orqali ranglar bilan tanishish
maqsadga muvofiq boladi.
Asosiy ranglar
Rangshunoslikni mukammal organish uchun asosiy rang-
larni bilishning ahamiyati kattadir. Asosiy ranglar 3 ta bolib,
ular qizil, sariq va kok ranglar hisoblanadi. Qolgan barcha
33
ranglarni shu 3 ta asosiy ranglarni ozaro aralashtirish yordamida
hosil qilish mumkin, buning uchun esa ranglarni aralashtirish
qoidasini bilish kerak.
Ranglarni aralashtirish qoidalari
Ranglarni aralashtirish qoidasini bilish naqqoshlik hunarida,
rangtasvir sanat asarlarini yaratishda benihoya katta
ahamiyatga egadir, chunki naqsh sanat asarining nafis va toza
chiqishi uchun ranglarni aralashtirish qoidasini bilish kerak.
Buning uchun rang doirasini hosil qilishni organamiz. 3 ta
asosiy rangni doiraning 1/3 qismiga joylashtiramiz.
3 ta asosiy rang qizil, sariq va kok ranglarni ikkitasini
ozaro aralashtirib, oraliq ranglar yashil, olovrang va
binafsha ranglarni hosil qilamiz. Hosil bolgan 6 ta ranglar-
ni yana ozaro aralashtirib, yana yangi ranglarni hosil qilamiz.
Bu ranglarni oqimtirlash yoki qoramtirlash orqali yana juda
kop ranglar hosil qilamiz. Rangni aralashtirishning asosiy
qoidasi rang doirasi boyicha yaqin turgan ranglarni ozaro
aralashtirib yangi rang hosil qilish kerak, aks holda rang
doirasida qarama-qarshi turgan ranglarni ozaro aralashtirilsa
axromatik rang, yani biror aniq tusga ega bolmagan rang
hosil boladi. Bu eng xunuk rang hisoblanadi. Masalan, sariq,
kok va qizil ranglarni ozaro aralashtirsak, biror aniq tusga
ega, toza bolmagan rang hosil boladi. Demak, rangtasvir
sanat asari nafis chiqishi uchun toza ranglardan yani rang
doirasida bir-biriga yaqin turgan ranglarni ozaro aralashtirib,
yangi rang hosil qilib ishlatish kerak. Bu yerda bolalarning
bizbizak oyinchogini misol keltirish mumkin, agar doiraning
yarmini qizil, yarmini sariq qilib boyab uni aylantirsak,
bizbizak olovrang bolib korinadi, agar doirani 3 qismga
bolib, 3 rangga boyab aylantirsak qanday rang hosil
bolishini koz oldingizga keltiring.
Pigmentlar deb, mayin qilib maydalangan rangli organik
va anorganik materiallarga aytiladi. Bu materiallar suvda ham,
boglovchi materiallarda ham erimaydi, balki faqat qatlanmay-
digan mexanikaviy aralashma (suspenziya) hosil qiladi.
3 N.R. Qayumov
34
Bitta pigment yordamida kerakli rang yoki tusdagi qorish-
mani hosil qilishga erishilmagan hollarda bir necha
pigmentlardan iborat aralashma tayyorlanadi.
Rangshunoslikda qizil, kok va sariq ranglar asosiy ranglar
deb yuritiladi, chunki ularni turli nisbatlarda aralashtirib, qolgan
barcha ranglarni hosil qilish mumkin. Bu ranglar aralashma
ranglar deb ataladi. Masalan, kok va sariq ranglar aralashtirilsa
yashil rang, qizil bilan kok rang qoshilganda binafsha rang,
qizil hamda sariq rang aralashmasidan esa toq sariq rang
vujudga keladi.
Lekin har qanday pigmentlarni bir-biriga qoshganda kerakli
rang hosil bolavermaydi. Malum nisbatda aralashtirilgan ayrim
pigmentlar kir va xunuk tusli kulrang hosil qiladi. Bunday pig-
mentlar qoshimcha pigmentlar deb ataladi. Ochiq tusli
pigmentlarni xiralashtirish (yumshatish) uchun ana shu
pigmentlardan foydalaniladi. Masalan, oq-qizil pigmentga oz
miqdorda kokimtir yashil pigment qoshilsa, xira tusli qizgish-
sariq rang yuzaga keladi.
Pigmentlarni ozaro aralashtirib, yangi rang hosil qilish
uchun ularning bir-biriga nisbatan kimyoviy turgunligini bilib
olish shart.
Pigmentlar tuyilish mayinligi (maydaligi), yoruglikka chidam-
liligi, boyash va berkitish qobiliyatlari bilan xarakterlanadi.
35
Tuyilish mayinligi. Boyalgan sirtlarning rangi bir tusli
bolishi uchun pigmentlar zarralari 0,010,035 mm olchamda
maydalanadi. Bundan tashqari, mayin tuyilgan pigment bilan
bolgan yuzada pigmentning boglovchi modda bilan qoshilgan
joyda sirtqi taranglanish kuchlari paydo bolib, boyoq
zarrachalarining boglovchi material bilan ishlashi yaxshilanadi.
Yoruglikka chidamlilik. Pigmentlarning yoruglikka chi-
damliligi deganda, ularning quyosh nuri yoki suniy yoruglik
tasir etganda oz rangini saqlab qolish qobiliyati (yani kuyib
va qorayib ketmasligi) tushuniladi. Pigmentning yoruglikka
chidamliligini aniqlash uchun pigmentni moyda suyuqlashtirib
hosil qilingan boyoq shisha plastinkaga surkaladi. Boyoq
surtilgan joyning 5/6 qismini qogoz bilan berkitib, plastinka
oftobga qoyiladi. Shundan keyin qogozni har kuni boyoq
surtilgan joyning 1/5 qismiga surib, boyalgan joy ochib
boriladi. Natijada har xil muddatda quyosh nuri tasirida turgan
boyalgan sirt hosil boladi. Uning rangiga qarab, pigmentning
yoruglikka chidamliligi togrisida hukm yoritiladi. Pigment-
ning yoruglikka chidamliligini laboratoriyada aniqlashda elektr
yoyli lampa yorugligidan foydalaniladi.
Boyash qobiliyati. Pigmentning boyash qobiliyati deganda,
pigment oq pigmentga qoshilganda unga oz rangini otkazish
xossasi tushuniladi. Boyash qobiliyati qancha katta bolsa,
kerakli rang hosil qilish uchun shuncha kam kerak boladi.
Pigmentining boyash qobiliyatini aniqlash uchun 10 g pig-
mentini shuncha miqdorda bor bilan aralashtirib, 1:1 tarkibli
namuna hosil qiladi. Qalin oq qogoz ana shu namuna bilan
tajriba tariqasida boyaladi. Songra 10 g aralashmaga yana 10 g
bor qoshib, 1:3 tarkibli yangi namuna tayyorlanadi. Boshqa
qozonga yoki osha qozonning bir chekkasiga keyingi hosil
qilingan namunadan surkaladi. 1:71, 1:51, 1:31 va h.k. tarkibli
namunalar ham xuddi shu tarzda tayyorlanadi. Hosil qilingan
har bir yangi namunadan qogozga surkaladi va ular
taqqoslanadi. Bu sinovlar piqmentning rangi sezilmaydigan
darajaga kelgunga qadar davom ettiriladi.
Intensivligi (boyash qobiliyati) past pigmentlar (masalan,
oxra)ning 1:1,5 tarkibli namunasidayoq pigment borligi zorga
36
bilinadi. Boyash qobiliyati yuqori bolgan pigmentlar (masalan,
lazur) tusini 1:2017 tarkibli namunagacha saqlaydi. Rangdor
qorishmalarni tayyorlash uchun boyash qobiliyati yuqori
bolgan pigmentlardan foydalanish kerak, chunki bunday
qorishmalarda hamisha ohak, tosh kukuni va boshqa moddalar
tarzidagi oqartiruvchilar mavjud boladi.
Berkituvchanlik qobiliyati. Pigmentlarning berkituvchanligi
shisha sirtiga ilgari surtilgan bir-biriga zid boyoqlar (chunonchi,
oq fondagi qora yoki qizil ranglar)ni korinmaydigan qilib boyash
uchun ketadigan pigment miqdori bilan xarakterlanadi.
Pigmentlarning berkituvchanligi 1 m
2
yuzaga sarflanadigan
pigmentning grammlaridagi miqdori bilan ifodalanadi. Jumladan,
oxraning berkitish qobiliyati yuqori (6590 g/m
2
), boyash
qobiliyati esa past boladi, lazurda esa, aksincha. Rangli
qorishmalar uchun berkituvchanligi yuqori bolgan pigmentlarni
ishlatish lozim.
Ishqorga chidamlilik. Rangdor qorishmalarda foy-
dalaniladigan pigmentlarning ishqorga chidamliligi yuqori
bolishi, yani ishqorlar tasiriga bardosh bera olishi zarur,
chunki qorishmalar tarkibida ishqoriy reaksiyaga kirishadigan
ohak yoki bazi sementlar bolishi mumkin. Pigmentning
ohakka chidamliligi quyidagicha aniqlanadi.
Ikkita stakan olib, bittasida borli, ikkinchisida ohakli
boyoq namunasi tayyorlanadi. Ikkala stakandagi suyuqliklar-
ning rangi bir xil bolishi lozim. Agar 34 kundan keyin
stakanlardagi suyuqliklarning rangi bir xilligicha saqlansa,
pigment rangdor qorishmalarda ishlash uchun yaroqli hisob-
lanadi.
Kislotaga chidamlilik. Kislolitli aralashmalarga rang berish
uchun qoshiladigan pigmentlar kislotaga, ayniqsa, xlorid
kislotaga, shuningdek, kislolit tarkibiga kiruvchi moddalarga
chidamli bolishi kerak. Pigmentlarda kislotaning tashkil
etuvchilari bilan reaksiyaga kirisha oladigan aralashmalar
bolmasligi lozim. Ohak, gips, har xil oltingugurtli oksidlar,
anilin zararli aralashmalar hisoblanadi. Kislolitli aralashmalarga
moljallangan pigmentlarga ana shunday yuqori talablar qoyilar
ekan, ularni ishlatishdan oldin laboratoriyada yaxshilab tekshirish
zarur.
37
Ganchkorlikda ishlatiladigan pigmentlar
Oq pigmentlar (oqartiruvchilar). Rangli qorishmalarda
ishlatiladigan ohak qorishmani faqat oqartiribgina qolmasdan,
balki uning elastikligini ham oshiradi, shuningdek, tez qovusha-
digan sement va gipsning qovushishini susaytiradi. Ohak-qumli
rangdor qorishmalarda ohak asosiy boglovchi material
vazifasini otaydi. Bunday qorishmalarda 1-sortli ohak
ishlatiladi.
Tabiiy bor oq rangli chokindi tog jinsi hisoblanadi. Uning
kimyoviy tarkibi kalsiy karbonat CaCO
3
dan iborat. Tarkibidagi
kalsiy karbonat miqdoriga kora A, B va V markali borlar
boladi. A markali bor tarkibida kamida 98%, B markalisida
95% va V markalisida 90% CaCO
3
boladi. Qurilishlarga bor
kesak yoki kukun holida keltiriladi. Mozaika aralashmalarida
ohak va bordan foydalaniladi.
Marmar va ohaktosh uni 0,2-nomerli elakdan qoldiqsiz
otadigan mayda kukun. Marmar va ohaktosh unining berkituv-
chanligi past.
Titanli yoki bariyli oqartiruvchilar yuqori sifatli suvoqlar-
da ishlatiladi. Bu oqartiruvchilarning berkituvchanligi va
yoruglikka chidamliligi yuqori boladi. Titanli oqartiruvchilar
asosan, titan(II) oksiddan, bariyli oqartiruvchilar esa bariy
sulfat tuzidan iborat.
Qora pigmentlar. Qora pigmentlardan marganesli qora
pigment, grafit, qurum, kuydirilgan suyak eng kop tarqalgan.
Kislolitli aralashmalarda, kopincha qurum ishlatiladi.
Marganesli qora pigment, asosan marganes peroksididan iborat
bolgan tabiiy marganes rudasidan tarkib topadi. Bu pigmentning
kislotaga turgunligi va boyash qobiliyati past. Uning berkituv-
chanligi 40 g/m
2
. Quruq holdagi marganesli qora pigment boglov-
chi materialga massa boyicha kopi bilan 1012% miqdorda
qoshiladi.
Graft metall kabi yaltiraydigan kulrang-qoramtir tusli
tabiiy mineral. U asosan amorf ugleroddan iborat. Grafit ishqor
va kislotaga chidamliligining yuqoriligi, shuningdek, yoruglikka
yaxshi bardosh berishi bilan ajralib turadi. Uning boyash
qobiliyati ortacha, berkituvchanligi 30 g/m
2
. Boglovchi
materialga grafit massa boyicha 45% qoshiladi.
38
Kuydirilgan suyak moysizlantirilgan suyaklarni havosiz
sharoitda kuydirib olinadi. U ishqor, kislota va yoruglikka
chidamli, boyash qobiliyati yuqori pigment hisoblanadi.
Kuydirilgan suyak boglovchi material massasiga qarab 34%
miqdorda qoshiladi.
Qurum tarkibida uglerod kop bolgan mayda komir
zarrachalari hisoblanadi. U har xil moddalarni chala yondi-
rib olinadi. Smola yogochlarni kuydirish bilan hosil qilina-
digan yogoch qurumi eng arzon hisoblanadi. Yogoch quru-
midan tashqari, lampa qurumi (lampa isi) ham ishlatiladi. U
parafin moylarini maxsus lampalarda yoqib olinadi. Lampa
qurumi yuqori sifatli qora pigment hisoblanadi. Bu pigment,
qurilishdan tashqari, boshqa maqsadlarda (masalan, tush
tayyorlash uchun) ham ishlatiladi. Qurumdan tayyorlangan
barcha pigmentlar yoruglik va ishqorlar tasiriga yaxshi bar-
dosh beradi.
Sariq pigmentlar. Sariq pigmentlardan quruq oxra rangdor
qorishmalarda koproq, tabiiy siyena esa birmuncha kamroq
ishlatiladi. Ikkala pigment temir (III) gidrooksid bilan gil
aralashmasidan tarkib topadi. Ular bir-biridan, asosan,
tarkibidagi gilning miqdori bilan farq qiladi: oxrada gil koproq,
siyenada esa kamroq boladi.
Quruq ohak vazifasi va fizik-mexanikaviy xossalari
korsatkichlariga kora quyidagi markalarda ishlab chiqariladi:
O-1 markali sariq ohakdan badiiy boyoqlar tayyorlanadi; O-
2 markali sariq oxra suyultirib ishlatiladigan va foydalanishga
tayyor boyoqlar, shuningdek, emallar tayyorlashda qollaniladi;
O-3 markali sargish och-jigarrang oxradan suyultirib ishlati-
ladigan boyoqlar tayyorlash uchun foydalaniladi: xuddi shun-
day rangli O-4 oxrasi rangli quruq suvoqlar, yelimli va silikat
boyoqlar ishlab chiqarishda qollaniladi.
Oxra 150250 gacha qizdirilganda uning rangi ozgarib,
sargish-qizil tusga kiradi: temperatura 600700°C ga yetkazilsa,
oxra qizaradi. Bunday oxra kuydirilgan oxra yoki cherlyad deb
ataladi. Siyena qizdirilganda kulrang-sargish rangdagi qizgish-
jigarrang tusga otadi; bunday siyena kuydirilgan siyena deb yuri-
tiladi. Oxra va siyena qorishmalarga boglovchi material massa-
sining 1012% miqdorida qoshiladi.
39
Binoni yuqori sifatli qilib pardozlash uchun bazi rangli
suvoq qorishmalariga yaltiroq va chidamli sariq pigment
sariq ganza (anilin boyogi) qoshiladi. Bu pigmentlar kislolitli
aralashmalarda ham ishlatiladi.
Qizil pigmentlar. Qizil pigmentlardan eng arzoni va eng
kop ishlatiladigani tabiiy momiyo va suniy temir surilganidir.
Bu ikkala pigmentdan kislolitli aralashmalarda ham
foydalaniladi.
Tabiiy quruq momiyo temir (III) oksidlari bilan qizil
rangga boyalgan gildan iborat. U tarkibida 2070% gacha
temir (III) oksid Fe
2
O
3
bolgan rudalarni qizdirish va mayda-
lash bilan hosil qilinadi. Quruq momiyoning oksidli rangi M-
1 va toq rangli M-2 markalari ishlab chiqariladi. Momiyo
kislotalar tasiriga uncha chidamaydi. Qorishmalarga, odatda,
boglovchi material massaga nisbatan 1012% miqdorda
momiyo qoshiladi.
Temir surigi suniy usulda olinadigan temir (III) oksid. U
ingliz qizili (och qizil rangli boyoq hosil qiladi), surik redaksayd
(toq qizil rangli boyoqni yuzaga keltiradi) va kaputomortuum
nomlari bilan ishlab chiqariladi. Kaputomortuum surigi sulfat
kislota ishlab chiqariladigan korxonalarning chiqitlari pirit
kuyindilari kukunlaridan iborat. Bu surik binafsha-jigarrang tusda
tovlanadigan qizil rangli turgun va intensiv boyoq hosil qiladi.
Qorishmalarga boglovchi material massasiga qarab kopi bilan
46% suniy surik quyish tavsiya qilinadi.
Qizil kron ruxning xromli birikmalari bilan sulfat kislota
aralashmasidan tashkil topadi. Qizil kron sariq kronni qizdirib
turib, unga ishqorlar bilan ishlov berish orqali hosil qilinadi.
U surikka qaraganda kamroq ishlatiladi.
Kok pigmentlar. Sovok, mozaika va boyoqchilik qorish-
malarida quruq kok ultramarindan foydalaniladi. Ultramarin
oltingugurtli natriy alumosilikatdan iborat. U kaolin, soda,
oltingugurt va komirdan tashkil topgan shixtani kuydirib
olinadi.
Quruq ultramarin besh markada ishlab chiqariladi; quri-
lishda UM-2 va UM-3 markali ultramarinlar ishlatiladi.
Ultramaringa organik boyoqlar, lazurlar (ishqorga chi-
damsiz kok pigment) va quruq aralashmagan bolishi dar-
kor. Ultramarinda organik aralashmalar bor-yoqligini aniq-
40
lash uchun bir chimdim ultramarin bir osh qoshiq spirtda
yaxshilab aralashtiriladi. Shundan song aralashma tindirib
qoyiladi. Agar ultramaringa boyoqlar aralashgan bolsa, spirt-
ga rang kiradi.
Ultramaringa lazur aralashgan-aralashmaganligini bilish
uchun ozroq ultramarinni kalsiylangan sodaga qoshib (bir
ulush ultramaringa ikki ulush soda aralashtiriladi), kuchsiz
alangada qizdiriladi. Aralashmani qizdirayotgan paytda ajralib
chiqayotgan bugga lakmusli qogoz tutib koriladi. Agar qogoz
kokarsa, demak, ultramarinda lazur bor.
Ultramarindagi qurum ultramarinni xlorid kislotaning
kuchsiz eritmasida qizdirib aniqlanadi. Agar ultramaringa
qurum aralashgan bolsa, parchalangan ultramarinda paga-
paga qora doglar paydo boladi.
Ultramarin kislotalar tasiriga uncha chidamaydigan
pigment hisoblanadi. Ultramarin qorishmalariga boglovchi
material massasiga nisbatan 68% miqdorda qoshiladi.
Ultramarinni rangdor qorishmalarga qoshayotganda uning
ohak bilan kimyoviy reaksiyaga kirishishini hisobga olish kerak
(bunda ultramarindagi erkin kremniy kislota ohakka tasir
etib, kalsiy gidrosilikatini hosil qiladi). Ana shu reaksiya
natijasida suvoq qatlamining puxtaligi ortadi, ammo, shu bilan
birga, suvoqning dastlabki rangi biroz oqaradi. Shu sababli
malum tusli suvoq qatlamini hosil qilish lozim bolgan
hollarda tajriba uchun suvalgan kartalar 28 kun mobaynida
sinab koriladi yoki suvoq qatlami yuqori temperatura sharoit-
larida jadal qotiriladi.
Kok kobalt tiniq tusli, juda chidamli pigment. U, aso-
san, kislolitli aralashmalarda, kamdan-kam rangdor qorishma-
larda ishlatiladi. Kobaltda har xil aralashmalar bolmasligi
zarur. Kobaltda aralashma bor-yoqligini aniqlash uchun ozroq
kobalt kukuniga xlorid kislotaning 10% li eritmasi quyiladi.
Agar kobaltda aralashmalar bolmasa, butun aralashma erib
ketadi, eritma esa pushti rangga kiradi. Mabodo idish tubiga
oq chokindi tushsa, kobaltda shpat aralashmalari borligidan
dalolat beradi.
Jigarrang pigmentlar. Rangdor qorishmalarga jigarrang
pigmentlar sifatida kuydirilgan siyena yoki umbra qoshiladi.
41
Bu pigmentlarni laboratoriyada tekshirgandan song kislolitli
aralashmalarda ham ishlatish mumkin.
Jigarrang umbra oxra tipidagi tuproqdan tayyorlangan
chidamli boyoq. U temir (III)-oksid (Fe
2
O
3
) va marganes
(III)-oksid (Mn
2
O) bilan boyalgan gildan iborat. Jigarrang
umbraning xom, ochiq rangli va kuydirilgan xillari boladi.
Kuydirilgan umbra xom umbrani qizdirib tayyorlanadi.
Umbraning berkituvchanligi taxminan 40 g/m
2
. Rangli
qorishmalarga umbra boglovchi material massasiga qarab 10
12% miqdorda qoshiladi.
Yashil pigmentlar. Xrom (III)-oksid rangdor
qorishmalarga qoshiladigan asosiy yashil pigment. Bu pigmen-
tda oltingugurt borligi tufayli kislolitli aralashmalarda
foydalanib bolmaydi. Sanoatimizda qurilish uchun OXP-1 va
OXP-2 markali xrom (III)-oksidlar ishlab chiqariladi.
Rangdor qorishmalarga pigment sifatida, kopincha, OXP-
2 qoshiladi. Xrom (III)-oksidning berkituvchanligi 1314 g/
m
2
atrofida. Bu pigment rangli qorishmalarga boglovchi
material massasiga nisbatan kopi bilan 56% miqdorida
qoshiladi.
Lazur qoshish yoli bilan hosil qilinadigan har xil yashil
boyoqlardan yashil pigmentlar sifatida foydalanish yaramaydi,
chunki lazur ishqorlar tasiriga chidamaydi. Umuman pigment-
larni laboratoriyalarda tekshirib kormasdan ishlatib bolmaydi.
Yashil rangli terrazit aralashmasini hosil qilish uchun axlkalak
tufi unidan foydalanish mumkin.
Pigmentlar aralashmasi. Kerakli tusdagi rangni hosil qilish
uchun bazan ikki va undan ortiq xil pigmentlarni qoshib
aralashtirishga togri keladi. Bu holda pigmentlar yaxshilab
aralashtiriladi va rang ezgichdan otkaziladi.
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Pigment deb nimaga aytiladi?
2. Pigmentlar mayinligining ahamiyati nimada?
3. Pigmentlarning yoruglikka chidamliligi nima?
4. Pigmentlarning boyash qobiliyatini aniqlash.
5. Pigmentlarning berkituvchanlik qobiliyati nima?
6. Pigmentlarning ishqorga chidamliligi haqida sozlab bering.
7. Pigmentlar alohidaligi va aralashmasi haqida gapirib bering.
42
IX bob. GANCHKORLIKDA ISHLATILADIGAN
QORISHMALAR
Suvoq materiallar
Ganch oymakorlik ishlarining sifatli chiqishi kop jihat-
dan yuzalarni pardozlashga qanday tayyorlanishiga bogliq
boladi. Ganch oymakor ustasi eng avval suvoqchilik ishlari-
ni puxta organishi va suvoqlarni yuqori sifatli qilib bajarishni
uddalay bilishi kerak. Buning uchun esa suvoq qatlamlari,
suvoq turlari, ularni bajarish texnologiyasi haqida malumotga
ega bolishi kerak.
Suvoq materialiga qarab quyidagi turlarga bolinadi:
1. Somon suvoq. Asosan turarjoy, xonadonlarda ishlatiladi.
Bunda asosiy qorishma sifatida tuproq va maydalangan somon
ishlatiladi.
2. Alibasterli suvoq. Nam tegmaydigan, binolarning ichki
tomonida ishlatiladi. Bunda qorishma tayyorlash uchun
alibaster va toldiruvchi qumdan foydalaniladi.
3. Sementli suvoq. Binoning nam tegadigan va mustahkam-
ligiga yuqori talab qoyiladigan joylarida ishlatiladi. Bunda
qorishma tayyorlash uchun sement va toldiruvchi qumdan
foydalaniladi.
4. Ohakli suvoq. Binolarni ichki va tashqi yuzalarini suvoq
qilish uchun ishlatiladi. Bunda qorishma tayyorlash uchun
boglovchi ohak, toldiruvchi qumdan foydalaniladi.
5. Quruq suvoq. Quruq suvoq asosan binoning ichki qis-
mlarida nam tegmaydigan joylarda ishlatiladi. Bunda yuzalar-
ga quruq suvoq listlari yopishtirib chiqiladi.
Suvoq qatlamlari. Suvoq uch qatlamdan iborat bolib, har
bir qatlamning oz vazifasi va oziga xos xususiyatlari bor.
Birinchi qatlam sepma qatlam bolib, uning vazifasi gisht
orasiga kirib, ularni toldirish bolib, suvoqning devor yuzasi bilan
mustahkam boglanishiga yordam beradi. Bu qatlamning
qorishmasi suyuqroq bolib, suvoqchilik chomichi yordamida
yuzaga chaplanadi. Katta yogoch andava bilan ilon izi shaklida
yuzaga suvab chiqiladi. Katta yogoch andavani ilon izi shaklida
harakatlantirilganda suvoq qorishmasi gishtlarning orasiga yaxshi
joylashadi.
43
Ikkinchi qatlam qora suvoq qatlami yuzadagi notekislik-
larni toldirish uchun xizmat qiladi. Gazchop yordamida yuza-
lar rejalanib, kam joylarga qorishma chaplanib, yogoch an-
dava yordamida tekislanib chiqiladi. Bu qatlamning qorishmasi
sepma qatlamning qorishmasiga nisbatan quyuqroq boladi.
Uchinchi qatlam pardoz qatlami bolib, yuzani silliqlash
uchun moljallangan. Agar alibaster yoki gipsli suvoq qilina-
yotgan bolsa, pardozni hol latta yordamida bajariladi. Bunda
lattani hollab, dumaloq shakliga keltirib suvalgan yuza ustidan
soat strelkasiga qarshi yonalishda aylantirib tekislanadi.
Shu orinda Shuhrat Qosimovning «Baxt kaliti» kitobidan
iqtibos keltiramiz:
Usta Shirin Murodovga shogird tushish hammaga ham
nasib qilavermasdi; u kishi bilan birga ishlaganlar hali-haligacha
shundan faxrlanadilar. Usta Abdurahim Qayumov shunday
baxtga muyassar bolgan kishilardan biri. U kishining usta
haqida aytgan bir necha voqeband hikoyasini etiboringizga
havola qilamiz.
Abdurahim aka Qayumovning aytishlariga qaraganda, usta
Shirin Murodov naqshlarni chizishda chizgich ishlatmas ekan.
Uning barmoqlari chizgichdan ham aniqroq olchar ekan.
Shakllarning olchamlarini barmoqlarining boginlari va qarichi
bilan aniqlab, hammasini qol va koz moljali bilan belgilar
ekan; agar shu shakllarni mikrometr bilan tekshirsangiz,
ulardan bir millimetr ham xato topolmaysiz.
Usta Shirin jussasi kichkinagina, ota chayir, serharakat,
baquvvat kishi edi, deydi Abdurahim aka sozida davom etib.
U kishi bilan qol olib korishishga uncha-muncha odamning
yuragi dov bermas, chunki korishganida samimiylikdan qolini
shunday qisar ediki, barmoqlarni bir-biriga yopishtirib yuborishiga
sal qolardi.
Rivoyatga oxshab koringan bu gaplarni uning qolida 5
6 yil shogird bolib ishlagan odam aytmaganda unga ishonish
ham qiyin.
Kunlardan bir kuni Adham ismli shogirdi ganchni sho-
shilmasdan, imillabgina devorga chaplayotgan edi. Buni korib
turgan usta togorani kotarib olib qorishmani devorga shun-
day sochib yubordiki, u devor yuzasiga xuddi andavalangan-
dek tep-tekis yopishdi. «Sen somon suvoq qilayotganing yoq.
44
Bu imillashingda qoling qorishma ichida qotib qolishi ham
hech gap emas. Bu ish yuragida oti, bilagida kuchi bor odam-
larga boysunadi», deb qattiq koyib berdi.
Abdurahim anchadan buyon shogird bolib ishlayotgan
bolsa-da, ishi hech unmadi. Buning ustiga qollari charchadi,
qavarib ketdi. Uning ishiga razm solib turgan usta «bu yerda
kuchni emas, aqlni ishlatish kerak» dedi-da, devorning yuzidan
hol lattani yengilcha surdi. Suvoq ancha silliq chiqdi.
Abdurahim ham usta korsatganidek, lattani ganch suvoq usti-
dan yengilcha yuritgan edi, suvoq silliq chiqa boshladi, qoli
ham charchamadi. Ishimni davom ettirar ekanman, nega usta
shu oddiy sirni ilgariroq aytmadiykin, degan savol miyamga
keldi. Usta konglimdagini tushungandek «joning qiynalmasa,
hunarning qadriga yetmaysan», deb qoydi.
Shu-shu kuchni emas, balki aqlni koproq ishlatadigan
bolib qoldim. Qolim zir-zir ogrimaganda, balki men ham
ustaning maslahatiga quloq qoqmagan bolarmidim.
Usta Shirin suvoqning juda silliq chiqishini talab etar,
noxotdek notekis joyni ham darhol qaytadan suvashga majbur
qilar edi. Tekis suvoq ustiga gul solsang, hashami aniq chiqadi,
derdi u. Ganch qorishdan tortib, unga gul oyishgacha bolgan
ishlardan qittak kamchilik topsa, tana-dashnom qilib otirmas,
bitta qarab qoyar, ana shu qarashning ozi shogirdlarning u
yoq-bu yogidan otib ketardi. Usta ganchga gul oyishda
shunday ish tutardiki, uning pardozi ustiga chang qonmasdi.
Bu ishni u eskiz chizishdan boshlar ekan. Agar devordagi
naqshlarni sinchiklab kozdan kechirsangiz, kesik joylarga
pastga qiyalanib tushganini korasiz. Naqsh rezinka qolip
vositasida quyilgan bolsa ham bu kabi «sir»lar uning har bir
ishga ilmiy va ijodiy yondashganligidan dalolat beradi.
Rangli ganch oymakorligi
Hayotni rangsiz tasavvur etib bolmaydi. Tabiatga nazar
tashlasak uni har xil ranglardan tashkil topganini guvohi
bolamiz. Tabiat shunday gozalki, undagi ranglarning son-
sanogi yoq. Bu tabiatning inomini, gozalligini, nafosatini
yuqori did egalari ozlarining sanat asarlarida korsatib kelganlar
va kelmoqdalar. Ranglarni sezish, ularni sanat asarlarida
45
mohirona korsata bilishning oziga xos qonuniyatlari bor.
Naqqoshlar tabiat gozalligini nafis, rang-barang boyoqlar, jonli
chiziqlar orqali tasvirlar, yogoch oymakorlar oyib, gilamdozlar
toqib, shular qatori ganch oymakorlar ham oyib, ham boyab
tasvirlab kelganlar. Ganch oymakor ustalar tabiatdan, hayotdan
ruhlangan holda oz orzu-istaklarini faqatgina ganchni oyibgina
qolmay, balki rang-barang boyoqlar bilan ham tasvirlab
kelganlar. Bu ranglar oymani yanada tasirchan, jozibali
chiqishiga yordam bergan.
Rangli ganchlar X asrlardan boshlab ishlatila boshlangan.
XVI asrlarga kelib Buxoro ustalari ganch oymakorligida
ranglarni qollashni juda yaxshi bilganlar. Rangli ganchlar
binolarning ichki qismida ayniqsa kop qollaniladi.
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida namoyonlarni boyash
juda kop qollanilgan. Kopgina qizil, yashil, havorang, zargal-
doq, sariq va boshqa ranglarni koproq ishlatishgan.
Jumhuriyatimizdagi oyma ganchni boyash ananasi boshqa
joylardagi oymalardan farq qiladi.
Mashhur ganch oymakor Usta Shirin Murodov oyma
ganchlar zaminini juda nafis qilib boyashga va qirmalarni
bajarishga juda mohir ustasi bolgan.
1945-yili A. Navoiy nomidagi katta opera va balet teatrini
oyma ganchlar bilan bezashga rahbarlik qilgan Usta Shirin
Murodov oyma zaminini yuqori did bilan boyagan ishlaridan
namunalar bor. Bu oymalarda, ayniqsa havorang, yashil va
qizil ranglar kop ishlatilgan. Ranglar bir-biriga monandligi va
juda uygunligi bilan ajralib turadi.
Rangli ganch tayyorlash va ulardan foydalanish
Ganch oymakorligida rangli ganchlardan har xil yollar
bilan foydalanib kelingan.
Relyefli oymalarni yanada badiiy qilish uchun oyma za-
mini har xil rangli qilib boyalgan. Bu oymalarning zaminini
rangli qilish quyidagi texnologiya asosida bajarilgan.
Yuzaga teng ganch suvagandan song kerakli rang tanlab
olingan. Ana shu rang pigmentini avaylab quruq ganchga
qoshilgan. Rangli qorishma tayyorlashda biror idishni olchov
qilib ganchga ozlari xohlaganicha qoshganlar. Bu pigment
46
ganchni quruqligida aralashtirib olinadi. Songra bu quruq
aralashmadan orniga qarab oz-ozdan qorib ishlatiladi. Rangli
ganch va shirachni suvda qorib suvaladigan yuzaga 2 mm dan
5 mm gacha qalinlikda suvaladi. Rangli ganch ustidan gul ganch
beriladi. Naqsh kompozitsiyasi nusxasi axta yordamida yuzaga
tushiriladi. Naqsh zaminini rangli ganch suvogi chiqquncha
oyiladi va naqsh zaminini tozalab chiqiladi. Relefga esa pardoz
berilishi yoki berilmasligi ham mumkin. Oyma zamindagi rangli
ganchning nafisliligi yanada oshadi.
Bunday oymani ustalar «muhabbat rangi» yoki «zaminlash
rangi», yani zamini rangli oyma deyishadi.
Boyoq tayyorlash va undan foydalanish
texnologiyasi
Rangli ganch tayyorlashda qadimda ustalar qolda tayyor-
langan boyoqlardan foydalanib kelishgan. Chunonchi, ganch
oymakorlar rangli ganch tayyorlash uchun qizil kesak, komir
kukuni, qizil gisht kukuni va boshqalardan foydalanib kelgan-
lar. Bundan tashqari boyoqchi ustalar maxsus toshga oxshash
har xil boyoqlar tayyorlaganlar, ularni ganchkorlar maydalab
elakdan otkazib ishlatganlar. Eski ganchkorlar kopincha kok
va havorang boyoqlarni ishlatib kelganlar. Hozir esa davlat
tomonidan har xil kok, havorang, yashil, qirmizi, sariq, qizil
va boshqa xil pigmentlar ishlab chiqarilmoqda. Ganch oyma-
kor ustalar oyib chiqilgan gullarni yanada badiiy chiqishini
kozlab, oyma, zaminining rangli boyoqlarda boyab chiqmoq-
dalar. Bunday oymalar ajoyib korinishga ega. Oymani tashqi
muhitdan saqlash maqsadida moyli boyoqlar ishlatilyapti.
Oyma tayyor bolib, ganch yaxshi qurigandan song naqsh
zaminidagi changlar moyqalamda tozalanib chiqiladi. Oyma
zaminiga ikki marta moyqalamda alif surtib chiqiladi. Albatta
bu alif tabiiy yoki yarim tabiiy bolishi mumkin. Surib chiqilgan
alif yaxshi qurigandan song ikki marta moyli boyoq berib
chiqiladi. Moyli boyoqda kopincha binoning tashqi qismidagi
oymalar boyaladi. Har bir moyli boyoq surtilganida 2030
soat quritib, keyin ikkinchi moyli boyoq berilishi kerak.
Bulardan tashqari moyli boyoq kam ishlatilishining sabablari
shundaki unga, vaqt kop ketadi va kop moy boyoq sarf
47
etiladi. Yutuq tomoni esa boyalgan boyoq tekis, chiroyli
chiqadi, tashqi namgarchilikdan oymani yaxshi saqlaydi.
Bino ichkarisidagi oymalar zaminini shirachli va emulsi-
yali boyoqlarda boyaladi. Avval oyma yaxshi quritilgandan
song ganchdan tozalanadi. Yelimli qorishma bilan bir marta
moyqalamda surtib chiqiladi (gruntovka). Tayyorlangan
boyoqda ikki marta boyaladi, birinchi boyoq yaxshi quri-
gandan songgina ikkinchi marta boyaladi. Rangli koler tay-
yorlashda har xil rangli pigmentlardan foydalaniladi.
Pigment, suv va shirach aralashtirib kerakli koler tayyorlana-
di. Oyma ganch zamini tilla va kumush rangda ham boyaladi.
Bu ranglar kukunsimon, suyuq va qattiq holatda ham boladi.
Lekin ganchkorlikda tilla va kumush ranglarni kukun holatdagisini
kop ishlatiladi. Tilla va kumush rang kukunni alifga yoki lokka
qoriladi. Bu boyoqdan kopincha binoning tashqi qismini
boyashda foydalaniladi.
Tilla va kumush rangli kukunni tayyorlashning boshqacha
yoli ham bor. Suv, orik yelimi va yangi tuxum sarigi qoshib
tilla rang koleri tayyorlanadi. Suv, orik yelimi va yangi
tuxumning oqini qoshib kumush rang koler tayyorlanadi.
Tayyor bolgan boyoqlarni oyma ganch zaminiga moyqalam-
da surkab chiqiladi. Bu boyoqlardan interdagi oymalarni
boyashda foydalaniladi.
Qorishmalar deb, anorganik boglovchi modda, mayda
toldirgich (qum), suv va zarur hollarda maxsus qoshimcha-
lardan (anorganik yoki organik qoshimchalardan) togri tay-
yorlangan aralashmaning qotishi natijasida yuzaga keladigan
materialga aytiladi. Bu aralashma qota boshlamasidan oldin
qorishma aralashmasi deb ataladi.
Qorishmadagi boglovchi toldirgich zarralarini qamrab, ular
orasidagi ishqalanishni kamaytiradi, natijada qorishma aralash-
masi ishlash uchun zarur bolgan siriluvchanlikka ega boladi.
Boglovchi material qotish jarayonida toldirgichning alohida-
alohida zarralarni ozaro mustahkam boglaydi. Boglovchi
modda sifatida sement, gil, gips, ohak yoki ularni aralashmala-
ridan foydalaniladi. Qorishmalarda toldirgich vazifasini otay-
digan qum tabiiy (tog yoki daryo qumi) va suniy bolishi
mumkin. Suniy qum tabiiy tog jinslari yoki suniy materiallar-
ni maydalab tayyorlaydi.
48
Boglovchi modda turiga qarab qurilish qorishmalari
sementli, gilli, ohakli, gipsli, sement-ohakli, ohak-gipsli va
boshqa qorishmalar boladi.
Boglovchi moddaning xossalariga kora havo quruq sha-
roitlarda qotadigan, havoda qotadigan qorishmalar (masalan,
gipsli qorishmalar) va havoda qota boshlab, suvda yoki nam
sharoitlarda qotishda davom etadigan gidravlik qorishmalar
(sementli qorishma) boladi.
Bitta boglovchi material asosida tayyorlangan qorishmalar
oddiy, bir necha boglovchilar zaminida hosil qilingan
qorishmalar esa aralash qorishmalar deb ataladi.
Oddiy qorishmalar tarkibi ikkita son bilan belgilanadi.
Birinchi son (odatda, bir) qorishmaga bir ulush boglovchi
modda qoshilganligini korsatadi. Oxirgi son birinchi son bilan
nisbatan boglovchi materialning bir qismiga toldirgichning
qancha hajmiy qismi togri kelishini bildiradi. Masalan, 1:3
tarkibli ohakli qorishma mazkur qorishmada bir ulush ohakka
uch ulush toldirgich togri kelishini korsatadi.
Aralash qorishmalar nisbati uch sondan iborat bolib,
ulardan birinchi son (bir) asosiy boglovchi materialning hajmiy
qismini ifodalaydi; uchinchi son asosiy boglovchi materialning
bir qismiga togri keladigan toldirgich qismlarining miqdorini
bildiradi, ikkinchi son esa bir ulush boglovchi moddaga qancha
miqdorda qoshimcha boglovchi material qoshish kerakligini
korsatadi. Masalan, 1:0, 15:4 nisbatdagi ohak-gipsli qorishma
quyidagicha oqiladi: qorishmadagi bir ulush ohakka 0,15 ulush
gips va tortta ulush toldirgich togri keladi.
Bazan qorishmaning tarkibi hajmiy qismlar nisbati
korinishida emas, balki massa boyicha qismlar tarzida beri-
ladi. Pardozlash ishlari uchun tayyorlanadigan qorishmalarning
tarkiblarini qurilish laboratoriyalari belgilaydi.
Boglovchi material bilan toldirgich orasidagi nisbatga
binoan shirali, normal, shirasiz qorishmalar va qorishma
aralashmalari boladi.
Boglovchi moddasi ortiqcha bolgan qorishmalari shirali
qorishma deb ataladi. Ularning aralashmalari juda elastik
boladi, biroq qotish paytida anchagina chokadi (kichrayadi);
qalin qatlam qilib surkalgan shirali qorishmalar qotgandan
song yoriladi.
49
Shirasiz qorishmalarda boglovchi material nisbatan kam
boladi. Ularda aralashmalarning elastikligi past boladi, shu
sababli ularni ishlatish ancha qiyin. Ammo ular juda kam cho-
kadi. Bu esa koshinlash ishlarida juda muhimdir.
Vazifasiga kora qorishmalar quyidagi turlarga bolinadi:
Ganch oymakorlik ishlari uchun ishlatiladigan qorishma-
lar: manzarali suvoq qorishmalari, tashqi muhitning korrozi-
on tasiriga bardosh beradigan yoki radiatsiya va rentgen
nurlaridan himoyalangan maxsus suvoq qorishmalari;
koshinlash materiallarini yopishtirish uchun ishlatiladigan
qorishmalar.
Gilli qorishmalarning afzalligi shundaki, ular arzonga
tushadi; mustahkamligining pastligi va suv tasiriga
chidamsizligi ularning kamchiligi hisoblanadi; ular suvda
osongina iviydi. Ana shu xususiyatlari tufayli gilli qorishmalar
quruq sharoitlarda foydalaniladigan yordamchi xonalarni
suvashda ishlatiladi.
Gilli qorishmalarda boglovchi material sifatida qazilma
gillar hamda dagal maydalangan gil kukuni ishlatiladi. Gil
kukuni quruq presslash yoli bilan gisht ishlab chiqaradigan
zavodlarda yoki maxsus qurilmalarda tayyorlanadi.
Gildan qorishma tayyorlashdan oldin u ivitiladi. Gil
zarralarini ajratish va ularning umumiy yuzasini kattalashti-
rish uchun ana shunday qilinadi. Gilni yashik yoki burtga solib,
ustiga anchagina suv quyiladi. Songra u bir necha kun
davomida yetiltiriladi. Bu vaqt ichida u qurib qolmasligi uchun
latta yoki shchitlar bilan yopib qoyiladi va vaqti-vaqti bilan
hollab turiladi.
Gilli qorishmalar uchun toldirgich sifatida qum orniga
maydalangan poxol, somon, qipiq, qirindi, zigir yoki kanop
tuponidan foydalangan maqul. Bu toldirgichlar qorishmaning
mustahkamligi va qovushoqligini oshiradi.
Gilli qorishmalar tarkibi gil xamirining quyuqligiga qarab
belgilanadi. Xamir quyuqligini aniqlash uchun yoyiluvchanligi
standart konusning 1314 sm botishiga mos keladigan xamir
tayyorlanadi. Bu xamir undagi begona aralashmalarni yoqotish
uchun elakdan otkaziladi. Shundan song uning hajmiy massasi
tarozida tortib korib aniqlanadi. Gil xamirning quyuqligi uning
hajmiy massasiga binoan aniqlanadi.
4 N.R. Qayumov
50
Gilli meyorli qorishmalar tarkibi
Hajmiy
massasi,
kg/m
2
Hajmiy
massasi,
kg/m
2
Qorishma-
larning hajm
boyicha
tarkibi
Gilning quyuqlik darajasi
ortacha
eng katta
Tarkibida 5% qum bolgan quyuq
1350
13001400
1:4
Tarkibida 15% gacha qum bolgan
ortacha
1450
14001500
1:3
Tarkibida 30% qum bolgan kuchsiz
1550
15001600
1:2,5
Gilli qorishma beton yoki qorishma aralashtirgichlarda
tayyorlanadi. Dastavval gil suti tayyorlab olinadi. Buning uchun
aralashtirgichga taxminan teng hajmlarda gil kesagi va suv
solinib, 45 min davomida aralashtiriladi. Hosil bolgan xamir
tor orqali tokiladi, barabanda qolgan tuproq ustiga yangi gil
va suv solib, yana aralashtiriladi. Bu ish 1020 marta takror-
langandan song qorgich barabani chiqitlar (shagal, ivimagan
kesaklar va h.k.) dan tozalanadi.
Qorishmalar uchun ishlatiladigan bitumli boglovchi ma-
teriallar qurilishga suyuq yoki qattiq holda olib kelinadi. Suyuq
boglovchi materialli qorishmalar tayyorlashda qorishtirgich-
dan avval suv, songra gil hamda bitumli boglovchi material
solinadi va ular 3045 sekund mobaynida aralashtiriladi.
Shundan song toldirgich solinadi va massa yana 1 min
davomida aralashtiriladi. Agar bitumli boglovchi materiallar
qattiq holda keltirilgan bolsa, ular avval qizdiriladi, songra
tuproq bilan aralashtirilib, emulsiya tayyorlanadi.
Ohak xamiri yaxshilab aralashtirilgan va elakdan otkazil-
gan gil xamiriga qoshiladi va ular obdon aralashtirilgandan
keyin toldirgich qoshiladi.
Gil qorishmalarini hollangan chipta va qopbop material
ostida uzoq vaqt saqlash mumkin. Gil-ohakli qorishmalar ular
tayyorlangandan song 23 kun ichida ishlatib yuborilsa, ular
oz sifatini yoqotmaydi. Gil-sementli qorishmalarni sement
qovusha boshlamasdan burun, yani ularga suvda qorilgandan
kopi bilan 12 soatdan keyin ishlatib yuborish lozim.
Ohakli qorishmalar yuzalarni suvashda ancha qadimdan
ishlatib kelinadi. Ular qishtin, shlak beton va rezgi taxtalar
qoqilgan yuzalarga yaxshi ilashadi. Bu qorishmalar beton yuzalarga
51
yomonroq ilashadi, shu sababli bunday yuzalarga sementli
qorishmalar yoki sement qoshilgan ohakli qorishmalar purkaladi.
Ohakli qorishmalardan quruq sharoitlarda foydalanilganda
ular yetarlicha mustahkam boladi, gidravlik ohakli qorishmalar
esa binolarning fasadlarini va nam tegadigan boshqa yuzalarni
suvash uchun yaraydi. Bu qorishmalar elastik va soriluvchan
bolganligi uchun ular bilan ishlash oson. Ammo ohakli
qorishmalar sust qovushadi va qotadi. Bu hol suvoq ishlari
frontini kengaytirishni talab etadi.
Ohakli qorishmalar tarkibi ohak sortiga va suvoq qatlamining
vazifasiga bogliq. Tarkibida 50% suv bolgan, 1400 kg/m
3
hajmiy
massali, 2-sortli ohakdan tayyorlangan xamirdan foydalanganda
qorishmalarni hajmi boyicha quyidagi tarkibda tayyorlash tavsiya
etiladi: purkama qatlam uchun 1:(2,5...4); grunt qatlami uchun
1:(2...3); pardoz qatlami uchun 1:(1...2). 1-sortli ohakni
ishlatganda xamir miqdori 10% kamaytiriladi. Xamirdagi suv
miqdorini kam yoki kop bolganda ohak xamirining dozalarini
shunday hisob bilan ozgartirish kerakki, qorishmadagi ohakning
miqdori yuqorida korsatilganchalik bolsin.
Sovuq qorishmalari uchun yaxshi yetiltirilgan, tola-tokis
sondirilgan ohak ishlatiladi. Agar ohak yangi sondirilgan
bolsa, u 0355...025-nomerli elaklardan otkaziladi. Qorishmaga
chala songgan zarralar tushib, suvoq qatlamida govaklar
«shishlar» hosil qilmasligi uchun ana shunday qilinadi. Ohak
sarfini kamaytirish maqsadida ohakli qorishmalarga sovun
naft, sovunlangan yogoch peki kabi qoshimchalar qoshiladi.
Qorishmaga ohak sutini qoshgan maqul. Buning uchun
ohakka qorishma tayyorlash uchun yetarli bolgan miqdorda
suv qoshiladi, hosil bolgan suyuqlik ohak suti esa qum
bilan aralashtiriladi.
Ohakli qorishmalar sust qotishi tufayli ularni kop miqdor-
da, 23 kunga yetadigan qilib tayyorlash mumkin.
Quyuqlashib qolgan qorishma unga suv qoshgan va yax-
shilab aralashtirgan holda ishbop quyuq-suyuqlikka yetkaziladi.
Suvoqchilik ishlarini bajarayotganda pardoz qatlam uchun,
kopincha, kuchli qorishmalar ishlatiladi. Ulardan shpatlyovkasiz
suvoq va qumsiz pardoz suvogi hosil qilinadi. Bunday yuzalarni
boyash oldidan shpatlyovkalash va silliqlash shart emas. Shpat-
lyovkasiz suvoq qorishmasi yaxshi yetilgan kuchli ohak xamiri va
donalarning yirikligi kopi bilan 0,5 mm bolgan qum asosida
52
tayyorlanadi. Agar xamir juda kuchli bolsa, 1:0,5 tarkibli qorish-
madan foydalaniladi. Qorishma kopincha 1:1 nisbatda tayyorlanadi.
Qorishma bilan ishlash qulay bolishi uchun unga gips (ohak
massasining 5% gacha miqdorida) qoshiladi. Bunday qorishmani
gips qovusha boshlamasdan avval ishlatib yuborish lozim, aks holda
uning mustahkamligi pasayadi. Qorishmaning soriluvchanligi
standart konusning 67 sm botishiga mos bolishi kerak.
Kuchli qorishmalar chokuvchanligi yuqori bolgani uchun
ular kopi bilan 2 mm qalinlikda chaplanadi. Ana shunday
qorishma bilan suvalgan yuzalarni namat ishqalagichlar bilan
ishqalagandan song ularda yelimlab boyash uchun mayin
fakturali sirt hosil boladi. Moyli buyumlar bilan boyash uchun
bu yuzalar polat yoki plastmassadan yasalgan tekislagichlar
yordamida tekislanadi.
Jamoat binolarining endigina ohakli qorishma bilan suvalgan
yuzalari suv qoshib ishlatiladigan boyoqlar bilan bezaladi. Bunday
bezash freska deb ataladi. Qilingan bezaklar kopga chidashi uchun
suvoq qatlami va qorishma muayyan talablarga javob berishi zarur.
Xususan, suvoq qatlami govakdor bolishi kerak.
Ana shunda boyoq qatlami yuzaga yaxshi ilashadi, shunin-
gdek, qorishmaning qotishi uchun zarur bolgan nam va kar-
bonat angidrid gazi kirishi uchun qulay sharoit yaratiladi.
Qorishmani qorish uchun qoshiladigan suvda mineral tuzlar
bolmasligi lozim, aks holda bezaladigan yuzada doglar paydo
bolishi mumkin. Faqat uzoq vaqt davomida yetiltirilgan 1-sort
ohak xamir ishlatiladi. Juda muhim freskalar uchun marmarni
kuydirish yoli bilan hosil qilingan ohakdan foydalaniladi. Toza,
yaxshilab yuvilgan qum toldirgich vazifasini otaydi.
Qumning granulometrik tarkibi quyidagi chegaralarda
bolishi darkor:
Donalarning yirik-
1,22,5
0,20,6
0,2 dan
ligi, mm
kichik
Miqdori, %
4050
3045
1020
Yuza qatlam uchun donalarning yirikligi 0,150,6 mm bolgan
kvars qumi ishlatiladi. Bunda ohak bilan qum 1:2 nisbatda olinadi.
Yuqorida aytib otilganidek, ohakli qorishmalarning kam-
chiligi ularning sekin qotishidan iborat. Qotishni tezlashtirish
uchun qorishmaga qurilish gipsi qoshiladi, natijada ohak-gipsli
qorishmalar vujudga keladi. Ohak-gipsli qorishmalarning hajm
53
boyicha quyidagi tarkiblari tavsiya qilinadi: purkash uchun
1:(0,3...1); grunt uchun 1:(0,5...1,5):(1,5...2); pardoz qatlami
uchun 1:(1...1,5):0.
Qovushishini sekinlatuvchi qoshimchasiz tayyorlangan gipsli
qorishmalar suvda qorilganidan 45 min dan keyin qota
boshlaydi. Shu sababli suvoqchilik ishlarining kolami katta
bolganda qorishmalarga qovushishni sekinlatuvchilar, asosan,
glutin yelimlarining kuchsiz eritmalari, ohak xamiri yoki
achchiqtosh (kvass) eritmasi qoshiladi. Ohak gipsli qorishma-
lardan foydalanilganda (ayniqsa, pardoz qatlam uchun) gips
qovusha boshlamasdan burun suvoq yuzasiga tola-tokis ishlov
berib bolinishi lozimligini esdan chiqarmaslik kerak.
Qumsiz pardoz qatlam uchun ishlatiladigan qorishma ohak
bilan gips aralashmasidan tayyorlanadi. Ohakni suvda eritib,
ohak suti tayyorlanadi. Bu sutga oz-oz miqdorda gips qoshiladi
(bu vaqtda aralashma uzluksiz aralashtirib turiladi). Qorishma
tarkibi (massa boyicha) hol suvoq uchun 1:3; sal-pal nam
suvoq uchun 1:2; quruq suvoq uchun 1:1. Bunday qorishmalar
515 min dan keyin qovusha boshlaydi. Ular tayyorlangach,
darhol ishlatib yuborilishi zarur. Qorishma qovusha boshla-
gandan song uning yoyiluvchanligini oshirish uchun qorish-
maga suv qoshish mumkin emas, chunki bunda qorishmaning
mustahkamligi pasayadi. Ohak-gipsli qorishmadan qilinadigan
pardoz qatlamining qalinligi 2 mm dan oshmasligi lozim.
Maydalangan ohakning ozidan, hech narsa qoshmasdan
tayyorlangan qorishmalarni ishlatish noqulay. Ular suvda qoril-
ganidan 510 min otgach, yoyiluvchanligini yoqotib, qatlam-
lanadi va 2030 min dan song qovusha boshlaydi. Bundan ta-
shqari, suv qoshilganidan 1520 min dan keyin bu qorishma-
larning temperaturasi 100 gradusgacha yetadi. Gil maydalangan
ohak zaminida yaratilgan qorishmalarning reaksiyaga kirishish
tezligini sekinlatuvchi eng yaxshi qoshimcha hisoblanadi.
Maydalangan ohak massasiga nisbatan 0,31 hissa gil qoshil-
ganda qorishmaning yoyiluvchanligi 3045 min davomida
ozgarmay turadi; qorishmaning qatlamlanishi kamayadi va
temperaturasi 5060 gradusgacha pasayadi. Gips qoshilganda
ham maydalangan ohakning sonish tezligi kamaymaydi.
B, D, E tarkibli qorishmalarni qorishma nasosi yordamida
tortib chiqarish mumkin bolishi uchun ularga 0,5 ulush tuproq
qoshib, elastikligi oshiriladi.
54
Maydalangan ohak asosida tayyorlangan qorishmalarning uzil-
kesil tarkibi laboratoriyada aniqlanadi. Tarkibi notogri olinsa,
suvoq sifati pasayadi. Bundan tashqari, qorishma tarkibining
togriligi tajriba kartalarini suvab aniqlanadi. Agar 5 kun ichida
kartalarda quyidagi kamchiliklar paydo bolsa, qorishma brakka
chiqariladi: suvoq asosga va suvoq qatlamlari ozaro yomon
yopishsa; suvoq qatlami shishsa; hajm notekis ozgarsa (suvoq
sirtida yoriqlar paydo bolsa); suvoq qatlami uvalanib tushsa.
Maydalangan ohak asosida hosil qilingan
suvoq qorishmalarning tarkibi (hajm ulushlarida)
Tartib
belgisi
Maydalan-
gan ohak
Gil
Gips
Sement
Tabiiy
qum
Shlak
qumi
À
1
1
67
Á
1
0,5
3,54
Â
1
0,3
45
Ã
1
1
0,6
810
Ä
1
45
Å
1
0,5
Æ
1
0,52
4
Maydalangan ohakdan qorishma tayyorlashda, odatda,
mexanizatsiyalashtirilgan qurilmalardan foydalaniladi. Quruq
tashkil etuvchilar va maydalangan ohak qorishma aralashtir-
gichga solinib, 11,5 min davomida aralashtiriladi. Songra
suv va gil suti qoshiladi, shundan keyin massa yana 2,53 min
davomida aralashtiriladi. Maydalangan ohakni tayyor qorish-
malarga yoki qorishma uchun avval tayyorlab qoyilgan asosga
qoshishga yol qoyiladi.
Maydalangan ohak yoki gili asosida quruq aralashmalar
tayyorlash uchun quyidagi tarkiblar tavsiya etiladi:
beton devorlar va pardevorlarni ishqalab suvash hamda pardoz
suvoq qatlami uchun maydalangan ohak 1; ohak uni 1,2;
qum 3,3;
beton yuzalarni boyashga moslab tayyorlashda ularni
ishqalab suvash uchun sondirilmagan mayda ohak 1; qum 3;
gishtli va shlak-beton devorlarni purkab suvash hamda
gruntlash uchun ohak guli 1; qum 3;
55
pardoz suvoq qatlami uchun ohak guli 1; qum 3,35;
sementli suvoq ustidan pardozlab suvash uchun: ohak
guli 1; 400 markali portlandsement 0,3, qum 4,3.
Quruq qorishma aralashmalari va qorishmalar usti yopiq
xonada tayyorlanadi. Buning uchun taxta toshamaga 1 m
balandlikka yetguncha navbati bilan 15 sm qalinlikda ohak
hamda gil solinadi. Bunda ohak bilan gil orasidagi zarur had-
miy nisbat saqlanadi. Ohak gildagi suv hisobiga 2430 soat
ichida keskin sonadi. Ana shunda gildan suv miqdori 23%
gacha kamayadi. Gilda suvning kamayishiga ohak sonayot-
gan temperaturaning kotarilishi natijasida suvning buglani-
shi ham sabab boladi. Ohak bilan gilli aralashma jagli
maydalagich va sharaviy tegirmondan otkazib maydalanadi.
Songra aralashma qum bilan aralashtirish uchun qorishma
aralashtirgichga uzatiladi.
Maydalangan ohakli qorishmalar tayyorlash va ularni ishla-
tishda xavfsizlik texnikasi qoidalariga qatiy rioya qilinadi. Mayda-
langan ohakni tashish va ortish-tushirish bilan bogliq bolgan
barcha ishlar mexanizatsiyalashtirilishi kerak. Maydalangan ohakli
qorishmalar ohakning changishiga yol qoymaydigan qurilmalar
bilan jihozlangan mexanizatsiyalashtirilgan qurilmalargina tayyor-
lanadi. Xonalarda ohak changning konsentratsiyasi 2 mg/m
3
dan
oshmasligi zarur.
Maxsus medisina korigidan otgan shaxslar maydalangan
ohak bilan ishlashga qoyiladilar. Mamuriyat maydalangan ohak
bilan ishlaydiganlarni chang otkazmaydigan kozoynak bilan
taminlashi lozim. Har bir ishchi smena tugagandan song dush
qabul qilishi uchun maishiy xonalarda dushxona bolishi kerak.
Sementli qorishmalar. Sementli boglovchi material
(portlandsement, shlak-portlandsement zaminida tayyorlanib)
boshqa boglovchi materiallar asosida yaratilgan qorishmalar-
ga qaraganda qimmatroq turadi. Ularning elastikligi pastroq
boladi, demak, ularni ishlatish ham ancha noqulay. Shu
sababli bunday qorishmalar faqat namligi yuqori (kamida 60%)
bolgan xonalar, shuningdek, ota mustahkam suvoq qatlamini
talab qiladigan konstruksiyalarni suvashda ishlatiladi. Suvoq
ishlari uchun sementli qorishmalarning hajmi boyicha quyidagi
tarkiblarni tavsiya qilinadi: purkash uchun 1: (2,5...4); grunt
uchun 1:(2...3); pardoz qatlami uchun 1:(1...1,5).
56
Pardoz qatlami uchun sementli qorishmadan foydalangan-
da uni sement qovusha boshlamasdan ilgari ishqalab purkash
lozim, chunki qovushib bolgan sementli qorishma, ohakli
qorishmadan farqli ravishda suvda ivimaydi.
Sementli qorishmalarning elastikligi ularga plastifikatlovchi
qoshimchalar qoshib oshiriladi. Qoshimchalar sifatida poliva-
nilasetat dispersi (PVA) va sintetik lateks ishlatiladi. Bu
qoshimchalar qorishma aralashmalariga plastifikatlovchi tasir
korsatishidan tashqari, ularning adgeziyasini yaxshilaydi.
Gidrofiblovchi suyuqliklar (GK J) va sulfat-spirt bardasida ham
qoshimcha sifatida foydalanish mumkin. 500 va undan yuqori
markadagi sementlar asosida tayyorlanadigan qorishmalarga
plastifikator qoshish shart. Ana shunda sement sarfi ancha
kamayadi va suv tutib turish qobiliyati ortadi.
Beton yuzalarni remont qilishda (singan, kovak, yorilgan
joylarni toldirishda) polimersementli qorishmalardan foydalaniladi.
Bunda nuqsonli joylar avval polivinilasetat dispersli qorishmalar
bilan gruntlanadi yoki sementli qorishmaga natriy nitratning 5%
li suvdagi eritmasi (sement massasining 12% miqdorida) qoshiladi.
Bunday qoshimcha ham qorishmaning remont qilinayotgan yuza
bilan yaxshiroq ilashishiga komaklashadi.
Sementli qorishmani hosil qilishdan avval qum-sementli
quruq aralashmani tayyorlab olish va bu aralashmani obyektda
zarur miqdorda suv qoshib qorish maqsadga muvofiqdir.
Sement-ohakli qorishmalar binolarning fasadi va ichki
xonalarni suvashda ishlatiladi. Sement suvoq qatlamiga suv va
suvoq tasiriga chidashiga suvoq qatlamining beton yuzalari bilan
yaxshiroq ilashishiga yordamlashadi. Ohak qorishmaning
elastikligini keskin oshiradi, natijada uni ishlatish osonlashadi.
Bundan tashqari, ohak qoshilgan sement sarfi kamayadi,
binobarin, qorishma arzonlashadi. Beton yuzalarni suvayotganda
sementli qorishmaga (sement massasiga nisbatan) 2030% ohak
butkasi qoshiladi.
Suv-boglovchi nisbatini kamaytirish maqsadida sement-
ohakli qorishmalarga plastifikatlovchi qoshimchalar: sovunlan-
gan pek, sovun-naft va sovunlangan kul suvi qoshiladi.
Sement-ohakli qorishmalar ikki usulda tayyorlanadi: avval
qum-sementli quruq aralashma tayyorlanadi, songra bu ara-
lashma to kerakli yoyiluvchanlikka ega bolguncha ohak suti
va suv bilan namlanadi yoki ohak-qumli qorishmaga sement
57
qoshiladi. Sement-ohakli qorishmalar qorishma nasoslari
vositasida yaxshi haydaladi, bu esa ularni tashishni yengillash-
tiribgina qolmay, balki suvoq qatlamlarini mexanizatsiyalashgan
usulda chaplashga imkon beradi.
Sement-ohakli qorishmalar tarkibi
(hajm boyicha qismlarda)
Suvaladigan yuzalar turi
Qatlamning
vazifasi
Qorishmaning
tarkibi
Muntazam ravishda namlanib
turadigan tashqi devorlar,
sokollar, karnizlar.
Shuningdek, nisbiy namligi
60% dan yuqori bolgan
xonalardagi ichki devorlar
Purkash uchun
Grunt uchun
Pardoz qatlam
uchun
1:(0,30,5): (35)
1:(0,71):(2,54)
1:(11,5):(1,52)
Muntazam ravishda namla-
nishga duchor bolmaydigan
tashqi devorlar va havosining
nisbiy namligi 60% gacha
bolgan xonalarning ichki
devorlari
Purkash uchun
Grunt uchun
Pardoz qatlam
uchun
1:(0,50,7): (46)
1:(0,71):(35)
1:(11,5):(23)
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Qaysi asrda Buxoro ustalari ganch oymakorligida ranglarni qolla-
shgan?
2. 1945-yili A. Navoiy nomidagi katta opera va balet teatrini oyma
ganchlar bilan bezashga rahbarlik qilgan va oyma zaminni did bilan
boyagan ustani aniqlang.
3. Qaysi asrlardan boshlab namoyonni boyash juda kop tarqalgan?
4. Rangli ganch ustidan qanday ganch beriladi?
5. Qanday oymani ustalar «muhabbat rangi» deb ataganlar?
6. Rangli ganch tayyorlang.
7. Quruq qorishma tayyorlang.
8. Quruq qorishma tayyorlashni maxsus daftaringizga yozib boring.
9. Rangli qorishma tayyorlang.
10. Koler qanday tayyorlanadi?
11. Tilla rang kolerini tayyorlang.
12. Kumush rang kolerini tayyorlang.
13. Qorishma deb nimaga aytiladi?
14. Qorishmaning qanday turlari bor?
58
X b o b. QORISHMALAR UCHUN TOLDIRGICHLAR
Yengil toldirgichlar anorganik va organik toldirgichlarga
bolinadi. Anorganik toldirgichlar mayda govakli materiallar-
dan, organik toldirgichlar esa organik materiallar chiqiti yoki
ularni qayta ishlash yoli bilan tayyorlanadi.
Yengil anorganik toldiruvchilar kelib chiqishiga kora
govakli anorganik toldiruvchilar tabiiy va suniy toldiruvchi-
larga bolinadi.
Govakdor tog jinslarini elash yoki qisman maydalash,
songra elash yoli bilan hosil qilinadigan qum govakli tabiiy
toldirgichlardan tayyorlangan qum jumlasiga kiradi. Qanday
tog jinslaridan olinganligiga kora vulkanik va chokindi
jinslaridan hosil qilingan govakli qumlar boladi. Vulkanik
qumlarga pemza, vulkanik shlak va vulkanik tufdan olinadigan
qumlar kiradi.
Pemza govakdor vulkanik shisha. Uning asosiy tashkil
etuvchilari kremniy oksidlari SiO
2
(75% gacha) va aluminiy
oksidlari AI
2
O
3
. Pemza kopincha kulrang tusli sariq rangda
boladi. Uning hajmiy massasi 300600 kg/sm, zichligi 2,4
2,5 g/sm, siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 430 kg/sm.
Pemza sovuqqa chidamli, issiqlikni yaxshi izolatsiyalaydi-
gan material.
Pemzani maydalash qurilmalarida maydalab, taxminan 550 kg/m
hajmiy massali pemza qum hosil qilinadi. Bu qum sharaviy
yoki trubali tegirmonlarda mayinroq maydalangandan song
boglovchi, shuningdek jilvirlash materiallari uchun aktiv
qoshimcha sifatida ishlatiladi.
Chokindi jinslardan olinadigan qumga asosan karbonatli
va qum-tuproqli chokindi jinslarni maydalash natijasida
vujudga kelgan qumlar kiradi.
Karbonatli jinslardan govakdor ohaktoshlar, shu jumladan,
ohaktosh-chiganoqtoshlar, ohakli tuflar va govakli dolomitlar,
qum-tuproqli jinslardan esa diatomitlar, trepel hamda opokalar
ishlatiladi.
Diatomit sochiluvchan jins bolib, asosan diatomitli suv
osimliklarining mikroskopik kosachalari toplamidan iborat-
dir. Ularda balchiq va gil ham boladi. Diatomitlarning zichligi
59
1,84 dan 2,40 g/sm gacha ozgarib turadi. Hajmiy massasi esa
120...1250 kg/m atrofida boladi.
Vaqt otishi bilan diatomitlar zichlasha borgan, kosachalar
qum-tuprogi qum-tuproqning amorf gidratga aylangan va
alohida-alohida donalar kremniy sementi yordamida ozaro
birikkan. Bunday jinslar trepellar deb ataladi. Ularning ortacha
zichligi 2,3 g/sm, holbuki kristallik qum-tuproq (kvars)ning
zichligi 2,5 g/sm ni tashkil etadi. Trepellarning hajmiy massasi
zichlik darajasiga binoan 300900 kg/m atrofida boladi.
Trepel yuqorida yotgan qatlamlar bosimi ostida zichlashish-
da davom etib, opokaga aylanadi. Opoka mayda donali, zich,
mustahkam bolib, deyarli butunlay amorf qum-tuproqdan
tashkil topadi.
Tarkibida amorf qum-tuproq kop bolgani uchun bu jin-
slar boglovchi moddalarda aktiv gidravlik qoshimchalar sifa-
tida kop ishlatiladi.
Govakdor suniy qum silikat xomashyosini termik ishlab
va elab hosil qilinadi. Bazi hollarda hosil bolgan mahsulot
elashdan oldin maxsus mashinalar maydalagichlarda tuyiladi.
Govakdor qum hosil qilishda sanoat chiqindilaridan qum,
asosan, yoqilgi, metallurgiya chiqitlari hamda tashlab yuboril-
gan domna shlaklari ishlatiladi.
Keramzit. Oson eriydigan gillar keramzit hosil qilish uchun
asosiy xomashyo vazifasini otaydi. Bunday gillar kuydirilgan
hajmi 23 barobar kattalashib (shishib), baravar xossasiga ega,
chunki ularning tarkibida qiziganda holatga otadigan moddalar
bor. Kerakli tarkibdagi xomashyo aralashmasidan teshikli valeslar
yordamida sharsimon donalar hosil qilinadi. Songra ular
aylanma pechlarda kuydiriladi. Keramzit jigarrang dumaloq do-
nalardan tarkib topgan. Uning hajmiy massasi 300900 kg/m
3
,
siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 630 kgk/sm
2
. Keramzit
qumining shakli dumaloq qirrali bolishi mumkin. Dumaloq qum
keramzitni elakdan otkazish, qirrali qum esa keramzit shagalini
maydalash va elash yoli bilan hosil qilinadi. Qirrali qumning
rangi toq kulrang boladi.
Govakdor metallurgiya shlagi (shlak pemzasi)dan olinadi-
gan qum yengil va mustahkam toldirgich sifatida xizmat qiladi.
Ular metallurgiya shlaklari qotishmalarini suv, bug yoki suv-
bug aralashmasi yordamida pishirish yoli bilan hosil qilinadi.
60
Shlak bilan qum mexanizatsiyalashtirilgan maxsus qurilmalarda
qayta ishlanadi. Qumning mustahkamlik chegarasi 425 kgk/
sm, qum bolagining hajmiy massasi 400800 kg/m.
Yuqori sifatli govakdor toldirgich agloporitni hosil qilish
uchun yoqilgi kullari, slanes shakllari va kulrang chala kuydi-
rilgan yonish jinslari aglomeratlanadi. Aglomeratlash jarayoni
shundan iboratki, yuqorida aytib otilgan materiallar mayda-
lanib, oz miqdorda gil suti bilan aralashtiriladi, songra aglo-
meratsion turlarda pishiriladi. Aglomerat sovigandan song u
maydalanib, yirik va mayda sortli toldirgichlarga ajraladi
(elanadi).
Toqima hajmiy massaga kora agloporit qumli tort mar-
kaga bolinadi: 500 (toqima hajmiy massasi 561600 kg/m);
700(601800 kg/m
3
) va 1100 (10011200 kg/m
3
).
Agloporitni hosil qilishda, shlag hamda yongan jinslardan
tashqari, komir qazish hamda uni boyitish natijasida vujudga
kelgan chiqitlar oson eriydigan gillar, qumoq tuproqlar,
qumaloq tuproqlar, komirli gil jinslari va boshqa
xomashyolardan foydalanish mumkin.
Donador shlaklar (lotincha «granulum» dona demakdir)
olchami 0,5 dan 1 mm gacha yetadigan govakdor dumaloq
donalar aralashmasidir. Ular metallurgiya shlagini suv bilan
yoki suv va havo yordamida tez sovitib hosil qilinadi. Shlak
tez sovitilgani uchun unda malum miqdorda kimyoviy ener-
giya saqlanib qoladi. Bu energiya kelgusida tegishli sharoit-
larda kimyoviy birikmalarning kristallanishi uchun sarflanadi.
Bu hol donador shlakdan yuqori sifatli boglovchi material
shlakportlandsement hosil qilishga imkon beradi. Donador
domna shlagning zichligi 2,72,9 g/sm
3
.
Shishirilgan perlit qumi. Tarkibida boglangan suv bolgan,
maydalangan vulkanik shishlari termik ishlash natijasida
vujudga keladigan govakdor materiallardir. Perlit qumi yengil
toldirgich sifatida keng qollaniladi. Shishirilgan perlit
qumining hajmiy massasi 77250 kg/m
3
, donalarining olchami
kopi bilan 1,2 mm boladi.
Organik yengil toldirgichlar. Organik yengil toldirgichlarga
qipiqlar, maydalangan somon, mox, torflar kiradi.
Yogoch qipiqlarI. Yogoch ishlash sanoatining chiqitlari-
dir. Qipiqlar quruq va moysiz bolishi kerak. Qipiqlarning
61
hajmiy massasi taxminan 300 kg/m
3
. Ular quruq sharoitlarda
foydalaniladigan issiqlikni izolatsiyalash suvoqlari uchun
toldirgich sifatida va quruq sovuq taxtalarini yopishtirishda
foydalaniladigan gips-qipiqli mastiklarni tayyorlashda ishlatiladi.
Qipiqlarda, ayniqsa, ignabargli qipiqlarida gipsning qovushishini
sekinlatadigan organik moddalar bor. Gips qipiqli mastikalar
tayyorlash uchun foydalaniladigan qipiqlarning namligi 20%
dan oshmasligi lozim.
Maydalangan somon. Suvoq qorishmalarini yaxshi arma-
turalaydi (birlashtiradi). U xonalarni suvash uchun ishla-
tiladigan loy suvoqlarda issiq toldirgich sifatida keng qolla-
niladi. Maydalangan somon va tuproq aralashmasidan somonli
loy (somonli gisht) tayyorlanadi.
Mox. Ayniqsa, motadil va sovuq mintaqalarda keng tar-
qalgan osimlik. Qurigan moxning hajmiy massasi 1 m
3
ga bir
necha yuz kg ni tashkil etadi. Mox juda gigroskopikdir. Undan
suvoq qorishmalarida foydalaniladi.
Torf. Mox va bazi boshqa osimliklarning kolmaklarda
chirishi natijasida yuzaga kelgan mahsulot. Qurigan torfning
hajmiy massasi 75300 kg/m
3
. Gigroskopikligi sigimining
kattaligi, biologik chidamsizligi torfning toldirgich sifatidagi
kamchiliklari hisoblanidi. U osongina chiriydi, har xil popanak
va bakteriyalar uchun oziq manbayi vazifasini otaydi.
Ayrim hollarda yengil toldirgich sifatida yogochni havo
yetishmaydigan sharoitda kuydirish bilan hosil qilingan pista
komirdan foydalaniladi.
Organik yengil toldirgichlarni olis masofalarga tashish
ularning qiymatini oshirib yuboradi. Shu sababli ulardan faqat
mahalliy ishlab chiqarishda foydalangan maqul.
Sinov savollari va topshiriqlar:
1. Qorishmalar uchun toldirgichlarning vazifalari nimadan iborat?
2. Toldiruvchi turlari.
3. Toldiruvchilarning xossalarini gapiring.
4. Toldiruvchilarni tayyorlash.
62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI
1. I. Karimov. «Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati». T.: «Sharq»,
1993-y.
2. I. Karimov. «Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili».
T.: «Ozbekiston», 1995-y.
3. S. Bulatov. «Ozbek xalq amaliy bezak sanati». T.: «Mehnat»,
1991-y.
4. N. Qayumov, S. Bahodirova, A. Qayumov. «Rang, ruhiyat va salomat-
lik». T.: «Af-Meridian», 2006-y.
5. A. V. Aleksandrovskiy. «Materialshunoslik». T.: «Oqituvchi»,
1982-y.
6. E. Qosimov. «Qurilish materiallari». T.: «Oqituvchi», 1982-y.
63
M U N D A R I J A
I b o b. Ashyoshunoslik fani haqida umumiy malumotlar ........................ 3
II b o b. Materiallarning klassifikatsiyasi ..................................................... 8
III b o b. Materiallarning fizik va kimyoviy xossalari ................................ 9
IV b o b. Ganch va uning turlari ................................................................18
V b o b. Qirma usul .....................................................................................22
VI b o b. Shirach ..........................................................................................26
VII b o b. Gips, uning turlari va xususiyatlari ..........................................27
VIII b o b. Ganchkorlikda ishlatiladigan ranglar .......................................31
IX b o b. Ganchkorlikda ishlatiladigan qorishmalar ..................................42
X b o b. Qorishmalar uchun toldirgichlar .................................................58
Foydalanilgan adabiyotlar royxati .............................................................62
Nurxoja Qayumov
ASHYOSHUNOSLIK
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi
Bosh tahririyati Toshkent 2007
Muharrir
Sh. Botayev
Badiiy muharrir
J. Gurova
Texnik muharrir
A. Solihov
Musahhih
A. Zokirov
Kompyuterda sahifalovchi
B. Babaxodjayeva
Bosishga 22.08.07. da ruxsat etildi. Bichimi 60½90
1
/
16
. «Tayms»
garniturasida. ofset bosma usulida bosildi. Shartli 4 b.t. Nashr. t. 4,2.
Adadi 1000 nusxa. 234-raqamli buyurtma.
«ARNAPRINT» MCHJ da sahifalanib, chop etildi.
Toshkent, H. Boyqaro kochasi, 41.
Dostları ilə paylaş: |