1. Ayrı-ayrı enerji məhsullarının (əmtəələrin) balanslarının tərtibinə dair Müqəddimə

Hazır məhsul təchizatı

Təchizat mərhələlərinin (şəbəkəsinin) neft emalı zavodlarından başlayaraq son istehlakçıya qədər sadələşdirilmiş sxemi aşağıdakı kimidir.
Hazır məhsul təchizatı

Beynəlxalq dəniz bunkeri

İxrac

Ötürülmüşməhsullar

Ehtiyatların yığılması

Neft emalı zavodları üçün yanacaq

Ümumi

istehsal

Daxili tədarük

Neft emalı zavodu

Xam neft

İlkin məhsulların daxil olmaları

Təkrar istifadə olunmuş məhsullar

İdxal

Məhsul-arası yer-dəyişmə

Ehtiyatların sərfi

Baxmayaraq ki, xam neft (yanar) yanacaq kimi istifadə oluna bilər, yerin altından (təkindən) çıxarılan xam neft ilkin vəziyyətdə xammal olur. Onun real imkanları emal edilməklə son istehlakçı üçün yararlı (faydalı) olan konkret xüsusiyyətlərə malik bir sıra məhsulların (məsələn, nəqliyyat üçün benzin) alınması prosesində aşkar olunur.

Xam neftin emalının müxtəlif prosesləri movcuddur. Lakin neft emalının ilk əsas mərhələsi destillə (ayrılma) prosesidir. Xam neft qızdırılır və atmosfer təzyiqi altında saflaşdırılma (təmizləmə) qurğularına ötürülür. Bu da xam neftin geniş fraksiyalara (4-6) bölünməsinə gətirib çıxarır. Atmosfer təzyiqi altında işləyən destillə (ayırma) qurğularından başqa daha mürəkkəb qurğular mövcuddur. Bu qurğularda daha yüksək məhsul buraxılışı və hazır məhsulun fraksiyalara daha dəqiq bölünməsi üçün hər məhsul axını təkrar destilləyə (ayrılmaya) məruz qalır.

“Birbaşa istifadə” maddəsi kimi istehlakı göstərilən xam neft və təbii qaz kondensatı “İlkin məhsulların daxil olması“ maddəsində qeyd edilir. Təbii qaz kondensatı olduğu kimi istehlak edilərsə, onda o “Təbii qaz kondensatı” kimi qeyd olunmalıdır. İstehlak olunmamışdan əvvəl təbii qaz kondensatı etana və qaz kondensatının özünə bölünə bilər. Bu halda, qazlar ilkin məhsulların daxil olması kimi müvafiq maddələrdə göstərilməlidir, onların istehlakı isə neft emalı zavodlarında istehsal olunan qazların istehlakı ilə birləşdirilməlidir.

Neft emalı zavodlarının ümumi istehsal həcminə neft emalı zavodunda istifadə edilən yanacaqlar da daxil olmalıdır. Əgər neft emalı üçün yanacaq üzrə və neft emalı zavodlarının xalis istehsal həcmi üzrə ayrı-ayrı məlumatlar göstərilirsə, onda ümumi istehsal həcminin qiymətinin alınması üçün yanacaqla xalis istehsalı cəmləmək lazımdır. Əksər hallarda yalnız istehsal həcmi göstərilir, yanacaq üzrə məlumatlar isə göstərilmir. Bu halda daha çox ehtimal olunur ki, xalis istehsal həcmi göstərilir. Bu vəziyyətdə statistik bütün neft məhsullarının göstərildiyini yoxlamalıdır, göstərilməmiş məhsulların neft emalı zavodunun işinin təmin edilməsi üçün yanacaq kimi istifadə olunub-olunmadığı yoxlanılmalıdır və bundan sonra müvafiq neft məhsullarının miqdarlarının müəyyənləşdirilməsi üsulunu tapmaq lazımdır. Buraxılmış (göstərilməmiş) məhsulların və (və ya) neft emalı zavodlarında olan yanacağın həcmlərinin müəyyənləşdirilməsi “Neft emalı zavodlarının yüklənməsi (faktiki)” ilə hesabatda göstərilən ümumi istehsalın müqayisəsi yolu ilə yerinə yetirilə bilər.

Təkrar istifadə olunan məhsullar – istifadədən sonra neft emalı zavodlarına təmizlənmə və emal üçün qaytarılmış məhsullardır. Onlardan ən vacibi işlənmiş sürtgü yağıdır, bu məhsul təkrar istifadə üçün təmizlənir.

Neft emalı zavodlarının yanacağı – neft emalı zavodlarının işinin təmin edilməsi üçün istifadə olunan yanacaqdır. Bura məhsulun istehlakçıya çatdırılması üçün istifadə olunan yanacaq daxil deyil. Satış üçün elektrik enerjisi və istiliyin istehsalında istifadə olunan yanacaq neft emalı zavodlarının yanacağı üzrə məlumatlara daxil edilməlidir, həmçinin, ayrıca sətirlərdə göstərilməlidir.

Məhsullararası yerdəyişmə məhsulların keyfiyyətinin və xüsusiyyətlərinin dəyişdirilməsi ilə bağlı onların yenidən təsnifləşdirilməsini əks etdirən müxtəlif məhsullar arasındakı yerdəyişməni əhatə edir. Məsələn, xüsusiyyətləri pisləşmiş və ya yararsız hala düşmüş aviasiya qaz-turbin mühərriklərinin yanacağı ağ neft kimi yenidən təsnifləşdirilə bilər. Yerdəyişməyə məruz qalmış məhsulların həcmləri bu məhsulların haradan daxil olduqlarını göstərən sütunda mənfi ədədlərlə, hara yerlərini dəyişdiklərini göstərən sütunlarda isə müsbət ədədlərlə göstərilməlidir.

Beynəlxalq dəniz bunkeri beynəlxalq dəniz gəmiçiliyində istehlak üçün gəmilərə neft məhsullarının tədarük edilməsidir (donanma mazutu) və ölkədən neft məhsullarının axınının xüsusi variantıdır. Gəmilərdə neft məhsulları yanacaq kimi istifadə olunur və yük kimi sayılmır. Bura qeydiyyat ölkəsindən asılı olmayaraq bütün gəmilər daxil edilməlidir, amma bu halda onlar beynəlxalq reyslər etməlidirlər, yəni, onların ilk daxilolma limanı (portu) digər ölkədə yerləşməlidir. Beynəlxalq dəniz bunkeri üzrə statistikaya beynəlxalq reyslər edən dəniz gəmilərinə tədarük olunmuş yanacaq daxil edilməlidir. Beynəlxalq dəniz bunkeri üçün neft məhsullarının tədarükü haqqında məlumatların burada müəyyən edilmiş qaydalara uyğunluğuna və xüsusilə, balıq ovu ilə məşğul olan gəmilərdə istifadə olunan donanma mazutunun istisna edildiyinə diqqət etmək lazımdır.

Neft emalı zavodunun istehsal həcmi zavodun işinin təmin edilməsi üçün istifadə olunan yanacaq da daxil olmaqla ümumi istehsal kimi göstərilir.

Neft-kimya sənayesində olan neft məhsullarının hərəkəti

Ümumi məlumatlar

Neft məhsullarının əsas istifadəsi onların enerji xüsusiyyətləri ilə şərtləndirilir, lakin neftin müəyyən qeyri-enerji istifadəsi (tətbiqi) də var, onlardan ən əhəmiyyətlisi neftin neft-kimya sənayesində istifadəsidir. Neft-kimya məhsulları – neftdən alınan və bir çox kommersiya məhsulları üçün əsas kimyəvi tikinti elementləri kimi istifadə olunan məhsullardır.

Hal-hazırda neft-kimya sənayesi çoxprofilli bir sənayedir. Bu sənaye plastik kütlələrin (plastmass), sintetik lif və kauçukların, gübrə və pestisidlərin, yuyucu vasitələr və əridicilərin istehsalı üçün ilkin xammal tədarük edir. Neft-kimya məhsulları toxuculuq, yeyinti, əczaçılıq, avtomobil, lak və boya materialları sənayesi kimi müxtəlif sənaye sahələrində istifadə olunur. Neft məhsullarının çoxu, əsasən, nafta, mayeləşdirilmiş neft qazı və etan neft-kimya sənayesi üçün xammal kimi istifadə olunur. Bununla belə, neft-kimya sənayesi neft məhsullarının nəinki iri istehlakçısı, həm də istehsalçısıdır, neft-kimya məhsullarının istehsalı üçün lazımı maddələr alındıqdan sonra əlavə məhsullar neft emalı səna