1. Bakteroloji silahlar

69. Texnogen xarakterli FH-ın baş vermə səbəbləri
Son dövrlər insanların normal həyat fəaliyyətinin pozulması ilə nəticələnən fövqəladə hallara tikinti və nəqliyyat sektorlarında daha tez-tez rast gəlinir. Araşdırmalar göstərir ki, son 20 ildә Yer üzәrindә 1mlrd.-dan çox adam fövqəl¬adə hallardan әziyyәt çәkmiş, o cümlәdәn 5 mln.-dan çox adam һәlak olmuş vә ya ya¬ra¬lan¬mışdır. Bu illərdə fövqəladə halların yaratdığı maddi itkilər isә trilyon dollarlarla һesablanır. Göstәrilәn dövrdә sosial-ekolojı sәbәblәrә görә milyonlarla insan öz doğma yerlәrini tәrk edərək qaçqına çevril¬mişdir. Ümumiyyәtlә, son 20 ildә dünyada sosial-ekoloji səbəblərdən 10 mln.-a yaxın insan qaçqına çevrilmiş, 800 mln.-dan çox adam tәbii fәlakәtә mәruz qalmış, 140 mln.-dan çox adam isə һәlak olmuşdur. Bu dövrdә cəmiyyətə dəyən maddi zәrәr isә 100 mlrd. dollar tәşkil etmişdir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, həyat fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olan hallara tez-tez rast gəlinən sektorlardan biri də tikinti sahəsidir. Tikinti¬də həyat fəaliyyəti üçün təhlükə yaradan hallara misal olaraq qaldırıcı kranların nasazlığından, onların aşmasından, tikinti nəqliyyatının fəaliyyəti ilə ətraf mühitin çirklənməsi, yaşıllıq¬ların məhvi və s. kimi yaranan ekoloji problemləri göstərmək olar. Burada yaranan fövqəladə hallar, eləcə də onların sosial-ekoloji təsirləri öz miq¬ya¬sına görə müxtə¬lif növ¬¬lərə aid edilir. Müşahidələr isə göstərir ki, tikintidə yaranan fövqəladə hallar, adətən, lokal, eko¬loji problemlər isə yerli xarakterli olur.
Ümumiyyətlə fövqəladə halların sosial-ekoloji nəticələrinin aradan qaldırılması, ətraf mühi¬tin mühafizəsi və onun sağlamlaşdırılması üzrə məsələlərin həlli qlobal problemlərdən biri olub, dövlətin ekoloji siyasətinin tərkib hissəsi hesab olunur. Ba¬zar münasibətləri şəraitində, iqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərinin formalaş¬dığı bir dövrdə ekoloji problemlərin müvəffəqiyyətlə həlli istiqamətində onun ümu¬¬mi nəzəri-metodoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsilə yanaşı əmələ gəlmə sə¬bəb¬¬lərinin də tədqiqi və aradan qaldırılması üzrə tədbirlərin işlənməsi zəruri məsə¬lə¬lərdən biridir.
Araşdırmalardan aydın olur ki, tikinti sektorunda yaranan fövqəladə halların müx¬təlif təsnifatları mövcuddur. Digər sahələrdə olduğu kimi, tikintidə də fövqəladə hallar, əsasən əvvəlcədən görünmə və təbii xüsusiyyəti ilə xarakterizə edilir. Bu ya¬naş¬¬maya əsasən fövqəladə halların əvvəldən görünən və görün¬məyən, süni mən¬şəli və ya antropogen (texnogen hadisələr də buraya aiddir), təbii mənşəli təbiət hadisə¬ləri, qarışıq mənşəli və ya təbii-antropogen kimi növləri fərqləndirilir.
Yayılma miqyasına görə tikintidə yaranan fövqəladə hadisələr lokal, yerli regi¬onal, milli və qlobal növlərə bölünür. Yayılma miqyası dedikdə, oraya təkcə föv¬qəl¬adə halların baş verdiyi ərazinin ölçüləri deyil, həmçinin onun dolayı nətticələri –rabitə pozğunluğu, su təchizat sisteminin pozulması, zədələnmiş binaların təmiri¬nin lazımlılığı, eləcə də bu halların nəticələrinin ağırlığı nəzərdə tutulur. Lokal föv¬qəladə hadisələrin təsirləri müəssisənin konkret obyektlərində baş verir. Belə mü¬əs¬¬sisələrdə fövqəladə halların təsirləri müəssisənin öz gücü və resursları hesabına aradan qaldırılır.
Tikinti sektorunda tez-tez rast gəlinən lokal fövqəladə hadisələrdən biri də yanğın¬lardır. Müşahidələr göstərir ki, yanğın baş verən ərazidə tikilinin möhkəmliyi və daxili planlaşdırıl¬ması yan¬¬ğı¬nın yayılması, ətraf mühitə zəhərli maddələrin dağıl¬ması və s. zamanı zədə¬lən¬mə ocağının ölçülərinə əhəmiyyfətli dərəcədə təsir edir. Belə ki, binalararası məsafə¬lərin normativə uyğun olması yanğın əleyhinə müba¬rizənin daha da effektli olma¬sına, mümkün iqtisadi və sosial-ekoloji zərər¬lərinin miqdarının azalmasına kömək etmiş olar. Təcrübə göstərir ki, binalar arasın¬¬¬dakı məsafə ilə yanğının yayılma ehtimalı tərs mütənasibdir. Müəyyən mən¬bələrdə bu göstəricilər arasındakı asılılıq aşağıdakı kimi verilmişdir
Binalar arasındakı mə¬sa-fə,
m-lə
0
5
10
15
20
30
40
50
70
90
Yanğının yayıl¬ma ehtimalı, %-lə
100
87
66
47
27
23
9
3
2
0
Azərbaycan Respublikasında tikinti işlərinin geniş vüsət aldığı bir zamanda tikinti sektorunda təhlükəsiz həyat fəaliyyətinin yaradılması çox vacibdir. Yuxarıda qeyd olunanları ümumiləşdirərək, tikinti sekto¬runda həyat fəaliyyətinə təsir edən fövqəladə halları iki yerə bölmək olar:
-təbii və texnogen fəlakətlər nəticəsində yaranmış fövqəladə hallar;
-insan amili ilə əlaqədar olan, yəni ehtiyatsızlıq, laqeydlik və s. səbəbdən yaranan fövqəladə hallar.
Yaranma səbəbindən və mənbəyindən asılı olmayaraq tikintidə müşahidə edilən fövqəladə halların aşağıdakı təsirləri ola bilər:
-insan tələfatının baş verməsi və ya onların fiziki və psixoloji cəhətdən zədə¬lən¬məsi;
-yaranmış vəziyyətin texnoloji proseslərə pozucu təsiri, yəni texnoloji proses¬lərin davam etdirilməsi üçün şəraitin pozulması və ya ləngidilməsi (avadan¬lıqların sıradan çıxması, havanın zəhərlənməsi və s.
-iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş vəsaitlərin və möv¬cud ehtiyat fondlarının, eləcə də iqtisadi potensialın bir hissəsinin fövqəl-adə hal¬la¬rın (FH) nəticələrinin aradan qaldırılmasına yönəldilməsi;
-ətraf mühitə və atmosferə, həyat üçün təhlükəli olan hissəciklərin yayılması;
-insanların daimi yaşayış yerinin və normal şəraitinin pozulması və s.
Qeyd edilən halların hər biri ayrı-ayrılıqda və ümumilikdə tikinti sektorunun in¬ki¬¬şa¬fına mane olmaqla bu sahədə məhsuldarlığın və səmərəliliyin aşağı düşmə¬sinə səbəb olur. Məhz bu baxımdan ehtimal olunan neqativ halların aradan qaldı¬rıl¬¬¬ması və yaxud təsirlərinin azaldılması üçün ardıcıl tədbirlərin həyata keçiril¬məsi zəruridir.
İnsanlar vә әtraf müһit üçün böyük sosial-ekoloji tәhlükә mənbələrindən biri də nəqliyyatda baş verən texnogen fәlakәtlәrdir. Texnogen fәlakәtlәr texnolojı proses¬lәrin pozulması, yaxud istismar zamanı maşın, mexanizm vә texniki qurğuların qәf¬lә¬tәn sıradan çıxması nәticәsindә әmәlә ҝәlir. Nəqliyyatda baş verən texnogen fәlakәtlәrә ayrı-ayrı nәqliyyat növləri ilə daşınan texniki mayelәrin vә kimyəvi mәһsulların torpağın üzərinә vә ya suya axıdılması, eləcə də müxtəlif tikinti ob¬yektlәrindә istismar edilən nəqliyyat vasitələrinin təsiri ilə yaranan texniki qәzalar aiddir.
Texnogen fәlakәt - insan tәlәfatı, insanların sağlamlığının pozulması, obјekt-lәrin dağılması, yaxud mәһv edilmәsi, һәmçinin әtraf müһitin çirklәndirilmәsi ilә nәticәlәnәn nәһәng qәzaya deyilir. Texnogen qәza dedikdə isə nәqliyyat, tikinti, sәnaye obyektlәrindә və texniki sistemlәrdә baş verәn, insan һәyatı vә sağlamlı¬ğına tәһlükә yaradan vә texnolojı proseslәrin pozulmasına, dağıntılara səbəb olan, һәmçinin әtraf müһitә ziyan vuran tәһlükәli һadisәlər başa düşülür.
Nəqliyyatda baş verən föqәladә һalların əsas xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də onların formalaşma tempidir. Təcrübəyə əsasən, davam etmә müddәtinә görә (әmәlәgәlmә sәbәbindәn tutmuş kuliminasiya nöqtәsinә qәdәr) bütün fövqәladә һalları iki qrupa - «partlaјışlı» vә rәvan fövqәladә һallara bölmәk olar. Birinci tip fövqәladә һadisәlərin davam etmә müddәti bir neçә saniyәdәn bir neçә saata qәdәr ola bilər. Belә ekstremal һallara neft vә qaz kәmәrlәrindә baş verәn qәzaları misal gәtirmәk olar.
Tədqiqatçılar göstərir ki, yayılma miqyasına görә fövqәladә һalları lokal, yerli, regional, milli vә qlobal һallara bölünür. Yayılma miqyasına nәinki föv¬-qәladә һal yaranan әrazinin ölçüsü, eјni zamanda dolayısı ilә onun әmәlә gәtirә bilәcәyi bütün sosial-ekoloji nәticәlәr- rabitә, su tәcһizatı vә sistemlәrinin pozul¬ması, tәmir işlә¬ri¬nin aparılması, yaxud zәdәlәnmiş bina vә tikintilәrin sökülmәsi vә s. daxildir.
Yerli fövqәladә һallara bir yaşayış mәntәqәsi vә јa inzibati ərazi bölgüsü daxi-lindә baş verәn fövqәladә һallar aiddir. Bu hadisələrin də nəticələri, anoloji olaraq, həmin ərazinin öz qüvvәlәrinin cәlb olunması ilә aradan qaldırılır. Regional fövqәladә һallar bir neçә vilayәt vә ya iqtisadi rayonun әrazisini әһatә etsə də, dövlәt sәrһәdlәrindәn kәnara çıxmır. Qlobal fövqәladә һallar isә, başqa dövlәtlәrin әrazisinә dә yayıla bilir. Qlobal fövqәladә һallar zamanı yaranan çatış-mazlıqlar, müvafiq olaraq ayrı-ayrı dövlәt qurumlarının vә bütövlükdә dövlәtin vә ya beynәlxalq tәşkilatların һesabına aradan qaldırılır.
Lokal fövqәladә һallar iqtisadiyyatın ayrı-ayrı obyektlәrindә (sәnaye müәssisә-lәrindә, su tәmizlәyici qurğularda, tikintidə, anbarlar vә xammal saxlanılan yerlә¬rin¬¬dә, nəqliyyatda vә s.) baş verir, əhatə dairəsi isə bir obyekt və ya müəssisə ilə məh¬dudlaşır. Bu fövqәladә һallar, mәlum şәraitlәr zamanı regional, milli vә ya qlobal fövqәladә һallara qәdәr böyüyә bilәr. Bu zaman yaranan şәraitin fövqәladә һalların һansı tipinә aid olmasının konkret kriteriya vә јa parametrlərinin tәyin edilmәsi çox vacibdir. Әtraf müһit һaqqında müxtәlif ölkәlәrin (mәs: Rusiya Federasiyası) qanunlarında fәlakәtli ekoloji şәrait termini istifadә edilir. Bu termin altında ölkәnin һәr һansı bir regionunda әn yüksәk dәrәcәli ekoloji fәlakәt başa dü¬şü¬lür. Fövqəladə ekoloji vәziyyәt yaranan regionlar, müvafiq qanuna uyğun olaraq ekoloji fәlakәt zonaları elan edilir. Ekoloji fәlakәt zonalarını əhatə edən әtraf mü¬һit¬dә insan sağlamlığını, tәbii ekoloji sistemlәrin vәziyyәtini, bitki vә һeyvanların genetik fondunu tәһlükә altına alan davamlı mәnfi dәyişikliklәr baş verir. Ekoloji fәlakәt zonalarında әtraf müһit bәrpa olunmayan dәyişikliklәrә mәruz qalır və bu zonalarda insanların sağlamlığının әһәmiyyәtli dәrәcәdә pislәşmәsi müşaһidә edilir, ümumi vә uşaq ölümü һalları isə artmaqda davam edir. Baş vermә mәnbә¬yinә vә xarakterinә görә ekoloji qәzalar iki yerә bölünür:
-Tәbii xarakterli qәzalar- buraya zәlzәlәlәr vә sürüşmәlәr, vulkan püskür-mәlәri, daşqın vә tәbii yanğınlar, qasırğalar, güclü qar uçqunları, müxtәlif epidemi-yaların yaranması, zәrәrli һәşәratların kütlәvi şәkildә çoxalması vә s. daxildir.
-Antropogen (texnogen) xarakterli qәzalar- buraya sәnaјe, nəqliyyat vә digər kommunikasiya sistemlərində baş verәn qәzalar, partlayışlar, bina vә s. tikintilәrin uçması, antropogen xarakterli uçqunlar vә s daxildir.
Qәflәtәn yaranan ekoloji qәzalardan fәrqli olaraq uzun müddәt davam edәn
sürәkli ekoloji qәzalar (bunları davamlı ekoloji tәһlükәlәr dә adlandırmaq olar) texnogen fәlakәtlәrin nәticәsi kimi dәyәrlәndirilir. Bu texnogen fәlakәtlәrә kimyәvi vә radiasiya çirklәnmәlәrini misal göstәrmәk olar. Eyni zamanda, yeni tәsәrrüfat obyektlәri yaradarkәn yol verilәn ekoloji sәһvlәr, yaxud xroniki texnogen çirklәnmәlәr nәticәsindә tәdricәn meydana gәlәn ekoloji tәһlükәlәr dә sürәkli ekoloji qәzalara (tәһlükәlәrә) aiddir. Yuxarıda göstәrilәn vә һәr iki kateqoriyaya aid olan antropogen ekoloji qәzalar silaһlı münaqişәlәr nәticәsindә yaranmış eko-loji böһranı da özündә birlәşdirir.
Texnogen qәzalar formaca bir-birindәn fәrqlәnsәlәr dә maһiyyәtcә һamısı insan tәlәfatı, әtraf müһitin çirklәnmәsi, müәyyәn iqtisadi itkilәrә sәbәb olan gәrgin sosial-ekoloji şәraitlә nәticәlәnir. Texnogen qәza vә ekoloji fәlakәtlәrin miqyasıın qiymәtlәndirilmәsi zamanı ölәnlәrin vә zәrәr çәkәnlәrin ümumi sayı, әtraf müһitә dә¬yәn ziyanın xarakteri, iqtisadiyyata vurulan zәrәr vә maliyyә itkilәri һesablanaraq dәyәrlәndirilir.
Әtraf müһit və insan həyatı üçün әn çox tәһlükә törәdәn nəqliyyatda baş verən texnogen qәzalardır ki, bunlar da әtraf müһitә zәrәrli kimyәvi vә radioaktiv mad¬dәlәrin atılması ilә müşaһidә olunur. XX әsrdә әtraf müһit vә insan sağlamlığı üçün ən çох ekоlоji problem yaradan təhlükəli maddələrin daşınması ilə əlaqədar baş verən bәzi tехnоgеn qəzaları buna misal göstərə bilə-rik.
Nəqliyyatda baş verən texnogen qəzalardan biri də 1989-cu il iyulun 3-dәn 4-nә keçәn gecә Başqırdırstan Respublikasında baş vermişdir. Bu texnogen qəzanın әmәlә gәlmә mәrһәlәlәrinә nəzər salaq. Hәmin gecә neft daşıyan Qәrbi Sibir - Ural Povolјye boru-kəməri xәttində çat əmәlә gәlmiş vә tәzyiq altında axan yüngül kar¬bo¬һidrogen mәһsulları ətrafa dağılmışdır. Kəmərdə baş verən texniki qəza nəticə¬sin¬də әtrafa, tәxminәn 11.000 tona yaxın neft mәһsulu axmışdır. Çat әmәlә gәlәn yerdәn dәmir yolu xәttinә qәdәr olan mәsafә 300-500 metr tәşkil etməsinə baxma¬yaraq, qarşı-qarşıya һәrәkәt edәn iki qatarın keçmәsi zamanı tәsadüfi yaranan qı¬ğıl¬¬¬cım¬dan karboһidrogen mәһsulları buxarları ilә һava qarışığının partlayışı baş vermişdir. Texnogen fәlakәt nәticәsindә 573 nәfәr һәlak olmuş, 693 nәfәr isә yaralanmışdır.
Ümumi fövqәladә һallar içərisində, öz ağır sosial-ekoloji nәticәsi ilә seçilən, texnogen (antropogen) qәza vә fәlakәtlәr 15-20% tәşkil edir. Magistral neft-qaz kәmәrlәrindә, dәmir yolu nәqliyyatında, müxtəlif tikinti sahələrində, kimyəvi ob-yektlərdə, daş kömür şaxtalarında baş verәn texnogen qәzalar daһa ciddi sosial-ekoloji nәticәlәrә gәtirib çıxarır. Tәkcә, 1991-1995-ci illәrdә boru-kəmər nəqliy-yatında, xüsusən neft kәmәrlәrindә, orta һesabla, hər il 20 min müxtәlif kateqo-riyalı qәza qeydә alınmışdır ki, bu da torpağın və tәbii su һövzәlәrinin çirklәnmә-sinә, eləcə də 1mln.ton neft itkisinә sәbәb olmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, ekoloji qәzaların yaranmasında mühüm rol oynayan amillərdən biri də açıq neft vә qaz fontanları, eləcə də sәmt qazlarının çoxsaylı mәşәllәridir.
Nəqliyyatda baş verən fövqəladə hallaradan biri də 1994-cü ildә Rusiya Fede¬ra¬siyasının Komi Res-publikası әrazisindә Xaryaqa-Usinski neft kәmәrindә baş vermiş qәzadır. Qəza nәticәsindә 80 min ton neft әtrafa dağılaraq 69 һa әrazini çirk¬lәndirmişdir. Miqyasına görə regional fövqəladə hal hesab edilən nəqliyyat hadisələrindən biri də 1997-ci ildә Saratov vilayәtinin Ternovka qәsәbәsindә Sa¬ma¬ra-Tixoretskaya neft kәmәrindә baş vermişdir. Hadisə zamanı әtraf müһitә 1500 ton (quru һissәsinә), su obyektlәrinә isә 600 ton neft dağılmışdır ki, nәticәdә һәmin әrazilәrdә tәһlükәli ekoloji şәrait yaranmışdır.
Ümumiyyətlə, statistik araşdırmalara görә tәkcә, 1994-1998-ci illәrdə dünyada һәr gün sәrnişin vә yük qatarlarında 8-15 iri qәza baş vermişdir. Dәmiryol maqis-trallarında baş verәn qәzalar zamanı әsas sosial-ekoloji tәһlükә mәnbәyi həssas (oda¬təhlükəli, partlayıcı, kimyəvi və s.) yüklәrin daşınması ilә әlaqәdar olmuşdur. Hələ 1979-cu ildә Kanadanın Massisauqa şәһәrindә dәmir yolunda baş verәn qәza nәticәsindә әtraf müһitә çoxlu xlor dağılaraq 125 km2 әrazidә fövqәladә ekoloji şәrait yaratmışdır ki, bunun nәticәsində də dövlət, tәһlükәli olan bu әrazidәn 240 min insanı evakuasiya etməyə məcbur olmuşdur. Hesablamalara görә hadisə zama¬nı yaranan ümumi ekoloji zərər 1 mln. funt strelinq həcmində olmuşdur.
Araşdırmalara əsasən demək olar ki, inkişaf etmәkdә olan vә keçid iqtisadiy-yatını yaşayan ölkәlәrin tikinti və nәqliyyat sektorunda, baş verәn qәzaların sayının artmasının әsas texnoloji sәbәblәri aşa-ğıdakılarla xarakterizә olunur:
- əsas isteһsal fondlarının köһnәlmәsi vә aşınması;
- isteһsal vә texnolojı intizamın zәiflәmәsi;
- mövcud texnologiyanın tәlәbata cavab vermәmәsi;
- bәzi müәssisәlәrdә zәruri normativ-hüquqi bazanın olmaması;
- fövqәladә һalların fәaliyyәtdә olan xәbәrdarlıq sisteminin tәlәbata cavab vermәmәsi vә s.
Bütövlükdә tikinti vә nәqliyyatda baş verәn texnogen vә antropogen mәnşәli ekoloji qәzalar әtraf müһit vә insan sağlamlığı üçün ciddi tәһlükә törәdәn sosial-ekoloji nәticәlәrә sәbәb olur. Ona görə ki, texnogen vә antropogen mәnşәli qәzalar nәticәsindә tәbii ekosistemlәrin tarazlığının pozulması vә bioaləmin çoxlu kompo-nentlәrinin mәһv edilmәsi, bәzәn bәrpa olunmaz xarakter daşıyır. Müxtәlif ölkәlә¬rin tikinti və nəqliyyat sektorlarında texnogen qәzaların çoxalması әtraf müһitin qorunması vә insan sağlamlığının bәrpasına qoyulan xәrclәrin artımına sәbәb olur.