1. BÖLÜM: doğa ve insan doğal Unsur
Yüklə 354,99 Kb.
|
A.ATMOSFERTanım: Yerçekiminin etkisiyle, Dünyayı çepeçevre saran gaz örtüsüne denir. Atmosferin etkileri
Atmosferin Özellikleri
Atmosferin Katmanları TROPOSFER: *Gazların %90'ı bu katmanda bulunur. Yeryüzünün hemen üzerindeki ilk kattır. Ekvator üzerindeki kalınlığı 17 km, kutuplarda 8-10 km’dir. Bunun nedeni ise ekvatordaki hava kütlelerinin ısınarak yükselmesi, kutuplarda ise havanın ağırlaşarak inmesidir. Su buharının bulunduğu tek katmandır. Bu yüzden meteorolojik olaylar sadece bu katmandadır. Yatay ve dikey hava hareketleri görülür. STRATOSFER: *Troposferden sonra gelir.16-50 km'ler arası devam eder. *Su buharı olmadığından iklim olayları görülmez. *Yatay hava hareketleri görülür ve bu nedenle sıcaklık her yerde aynıdır.
*Stratosfer üzerinde yer alır. Kalınlığı 50-80 km arasındadır. *Burada hava hareketleri görülmez.
*Mezosferin üstünde.200 km’ye kadar devem eder. *Gazlar ultraviyole ışınların etkisiyle iyonlara ayrılır. İyonlaşma sırasında açığa çıkan enerji sıcaklığı yükselmiştir. *Radyo dalgalarını yansıttığı için haberleşme için önemli katmandır. EKZOSFER *Atmosferin en dış bölümünü oluşturur. B.HAVA DURUMU VE İKLİM İklim: Geniş bir sahada, uzun yıllar devam eden, atmosfer olaylarının ortalamasına denir. İklimi inceleyen bilime klimatoloji denir. Hava Durumu: Dar bir sahada, kısa süre içinde görülen meteorolojik olaylara denir. Hava durumunu inceleyen bilime meteoroloji denir. Not: Ekvator ve kutup kuşağı hariç hiçbir bölgede, hava durumuna bakılarak iklim hakkında fikir yürütülemez. İklim Elemanları: Bir yerin iklimini oluşturan sıcaklık, basınç, rüzgar, nem ve yağış gibi hava olaylarıdır Rasat(Gözlem): Sıcaklık, rüzgar, basınç, yağış..vb gibi hava olaylarının ölçülmesidir. Rasat için kullanılan aletler; Termometre: sıcaklık, Higrometre: nem, Barometre: basınç Anemometre: rüzgâr ,Nefometre: bulutluluk, Plüviyometre: yağış C.İKLİM ELEMANLARI ( SICAKLIK) İklim elemanlarından sadece birinin bilinmesi ile bir bölgenin iklimi hakkında fikir yürütülemez. Başlıca iklim elemanları; Yerin ve atmosferin ısı kaynağı güneştir. Sıcaklık iklim elemanları içinde en fazla etkiye sahiptir. Güneşten yeryüzüne ulaşan enerji bölgeden bölgeye değişikliğe uğrarar. Bazı yeller çok sıcak bazı yerler ise çok soğuktur,bu durumun nedenleri; Sıcaklığın dağılışını etki eden faktörler a. Dünya’nın günlük hareketinin sıcaklığa etkisi: Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak, güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı gün boyunca değişme gösterir. Güneş ışınları sabah ve akşam eğik açıyla, öğle vakti ise gelebileceği en dik açı ile gelir b. Dünya’nın yıllık hareketinin sıcaklığa etkisi: Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketine bağlı olarak güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir. Buna göre, yaz aylarında Kuzey yarım küre, kış aylarında ise Güney yarım küre güneş ışınlarını daha dik açıyla alır. c. Dünyanın Şeklinin sıcaklığa etkisi: Güneş ışınlarının geliş açısı Dünya’nın şekline göre değişir. Ekvator çevresine dik ve dike yakın açıyla, kutuplar çevresine eğik açıyla gelir. Bu nedenle ekvatordan kutuplara doğru sıcaklık azalır. ç.Atmosferin sıcaklığa etkisi: Atmosferin 1cm2 yüzeyine dakikada 2 kalorilik enerji gelir bu değere Güneş sabitesi denir. Ancak Güneşten gelen bu enerjinin bir kısmı yansıma, dağılma ve emilme yoluyla atmosferde kaybolur ve yere ulaşmaz. d-Nemin Sıcaklığa Etkisi: Havadaki nem ısınmayı ve soğumayı azaltır. Günlük sıcaklık farkının fazla olmasının önler. Nemin fazla olduğu bölgelerde ısınma ve soğuma yavaş, az olduğu bölgelerde hızlı olarak gerçekleşir. Kışın bulutsuz günlerde hava çok soğuk olur. Ör. Dünya’nın en sıcak yerinin ekvator olması gerekirken dönenceler çevresi olması nemliliğin sıcaklığa etkisini gösterir. e-Bakı durumunun sıcaklığa etkisi: Cisimlerin Güneş’e göre olan durumlarına bakı denir. Güneş’e dönük olan yamaçlar daha çok ısınır. K.Y.K’da güney yamaçlar; G.Y.K’de kuzey yamaçlar daha fazla ısınır. Güneşe bakılı yamaçlarda;
6.Kalıcı(toktağan)karların başlama sınırı daha yüksektir f-Yükseltinin Sıcaklığa Etkisi: Atmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için alt katları sıcak, üst katları soğuktur. Yükseldik çe sıcaklık 200m’de 1c derece azalır. Çünkü Troposfer yerden yansıyan ışınlarla ısınmaktadır. Ayrıca yükseldikçe nem ve yoğunluk azalmaktadır bunun sonucunda da ışınların tutulması altlarda çok yukarı katlarda az olur. g-Kara ve Denizlerin Dağılışının Sıcaklığa Etkisi: Karalar denizlere göre daha çabuk ve daha çok ısınırlar ve soğurlar. Denizler ise geç ısınıp geç soğurlar. Bundan dolayı karalarda yazın sıcaklık çok yüksek, kışında çok düşüktür. Bu durumun nedenleri; kara ve denizin özgül ısı farklılığı, karaların sabit denizlerin hareketli olmaları, kara ve deniz üzerindeki nemin farklı olması ve ışınların karalarda 40-50cm, denizlerde 200 metreye kadar ulaşmasıdır. Kara ve denizlerin farklı ısınmasının sonuçları:
ğ-Okyanus Akıntılarının Sıcaklığa Etkisi: Ekvator’dan kutuplara giden akıntılar sıcaklığı arttırırken, kutuplardan gelenler sıcaklığı azaltırlar. Başlıca okyanus akıntıları; Sıcaksu akıntıları: Soğuksu akıntıları: --Gulfstream -- Labrador --Alaska -- Kaliforniya --Brezilya -- Humbolt --Kroşivo -- Benguela --D.Avustralya -- Oyoşivo Ör.60° Kuzey enlemlerinde yer alan Kuzeybatı Avrupa kıyılarının Ocak ayı ortalama sıcaklığı +2, +3 °C dir. Bunun nedeni Golf—setream sıcak su akıntısıdır. Aynı enlemdeki Kanada'nın doğu kıyılarının Ocak ayı ortalaması -20°C, -25 °C dir. Bunun nedeni labrador soğuk su, akıntısıdır. h-Rüzgârın Sıcaklığa Etkisi: Rüzgârlar geldikleri yerin sıcaklıklarını ulaştıkları yerlere taşırlar. Enlem faktöründen dolayı K.Y.K’ de güneyden esen, G.Y.K’ de ise kuzeyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını yükseltir. Denizden karaya esen rüzgarlar ise yazın serinletici, kışın ılıtıcı rol oynar. I-Yüzey Örtülerinin Sıcaklığa Etkisi: Bitki örtüsü, güneş ışınlarının bir kısmını emerek gündüz yerin fazla ısınmasını önler. Gece ise, yerden ışıyan sıcaklığın bir bölümünü tutarak fazla soğumayı engeller. Bunun sonucunda, bitki örtüsünün gür olduğu alanlar ile seyrek olduğu alanlar arasında, sıcaklığın dağılışı açısından önemli farklar ortaya çıkar. Bunların dışında kar örtüsü, zeminin özelliği ve toprağın rengide sıcaklığın dağılışı üzerinde etkilidir. İzoterm haritaları Sıcaklığın dağılımını gösteren eğrilere izoterm eğrisi, İzoterm eğrileriyle çizilen haritalara da İzoterm haritası denir. İzoterm haritaları gerçek izoterm ve indirgenmiş izoterm haritaları olarak iki şekilde çizilir.
Formüle edersek; İnd.sıcaklık.= gerçek sıcaklık + ( yükseklik / 200) Not: Gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki fark o yerin yükseltisi hakkında fikir verir. Yeryüzünde Yıllık Sıcaklık Dağılışı -Genel olarak (Dünya’nın şekli sonucu) Ekvator’dan kutuplara gidildikçe sıcaklık azalır. Ancak en yüksek sıcaklıklara dönenceler çevresinde rastlanmaktadır. -Kuzey Yarım Küre, Güney Yarım Küre’den daha sıcaktır. Çünkü, Kuzey Yarım Küre’de karalar, Güney Yarım Küre’de denizler daha fazla yer kaplar.
-Ocak ayında, Kuzey Yarım Küre’de kış mevsimi yaşanır. -Bu ayda Dünya’nın en soğuk yerleri Sibirya, Kanada ve Grönland’ın kuzey bölgeleridir. -Bu ayda Dünya’nın en sıcak yerleri, Oğlak Dönencesi üzerindeki kara içleridir. Dünya Temmuz Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılışı -Temmuz ayında, Kuzey Yarım Küre’de yaz mevsimi yaşanır. -Bu ayda, Dünya’nın en sıcak yerleri Büyük Sahra, Orta Asya, Meksika, Amerika’nın orta kesimleri ve Arizona çevresidir. -Bu ayda Dünya’nın en soğuk yerleri Antarktika Kıtası’ndadır. Ç.İKLİM ELEMANLARI ( BASINÇ ve RÜZGAR ) Hava basıncı: Atmosferdeki gazların ağırlığına denir. Barometre ile ölçülür ve milibar olarak ifade edilir. Üç çeşit basınç vardır. Normal B., Alçak B. Ve Yüksek Basınçtır. Yüksek Basınç (antisiklon) Normal B: 45 enlemde,0ve 0 m’de ölçülen basınç =1013 mb Alçak Basınç (siklon) Basıncın dağılımını gösteren eğrilere izobar eğrisi denir. İzobar eğrileriyle çizilen haritalara İzobar haritası denir. Basınç değerleri bölgeden bölgeye ve zamana göre değişiklik gösterir.
Isınan hava yükselir böylece yeryüzüne uyguladığı basınç azalır.Soğuyan hava ağırlaşır ve alçalır. Yeryüzüne uyguladığı basınç artar. 
2. Yükselti : Yükseldikçe havanın kalınlığı ve gazların miktarı azaldığı için basınç azalır. ( 10,5 metrede1mb düşer ) 3. Yer çekimi : Yerçekimi arttıkça basınçta artar. Buna bağlı olaraktan basınç ekvatorda az, kutuplarda fazladır. 4. Dinamik etmenler : Dünyanın ekseni etrafında dönmesinden ötürü 30enlemlerinde üst üste yığılan hava YB oluştururken, 60 enlemlerde ise yükselerek seyrelen hava AB alanı oluşturur. Yeryüzündeki basınç merkezleri termik ve dinamik olmak üzere ikiye ayrılır.
Ekvatoral üzerinde bütün sürekli bir alçak basınç alanı uzanır. Bunun nedeni buraların devamlı ısınmasıdır. *Kutuplar Yüksek Basınç Alanı (90K-90G) Kutuplar yıl boyunca soğuk olduklarından, buralarda sürekli bir yüksek basınç alanı oluşmuştur. b.Dinamik Kökenli Basınç Alanları *30 K-30G enlemleri Ekvatoral bölgede, ısınarak yükselen hava kütleleri üst alizeler halinde kutuplara doğru eserken, Dünya’nın ekseni etrafında dönmesinden dolayı 30° enlemleri civarında alçalır. Sonuçta, bu enlemlerde yüksek basınç alanı oluşur. *60K-60G enlemleri Batı ve Kutup rüzgârları, 60° enlemleri civarında karşılaştıktan sonar bir birini iterek yükselirler. Sonuçta bu enlemlerde alçak basınç alanı oluşur. Basınç alanlarının özellikleri Siklon (AB)
Antisiklon (YB)
Rüzgârlar: YB’dan AB’a doğru olan yatay yönlü hava hareketlerine rüzgar denir. Rüzgârı oluşturan temel faktör basınç farkıdır. Rüzgarı ölçen alete anemometre denir. Rüzgârın hızı; Hava kütlesinin bir saniyede kaç metre ilerlediğini ifade eder. Anemometre rüzgârın hızını ölçer. Rüzgarın hızını etkileyen faktörler
Rüzgârın yönü; Bulunduğumuz yöne doğru geldiği doğrultuya rüzgâr yönü denir. Rüzgârın yönünü etkileyen faktörler
Rüzgârın(frekansı) esme sıklığı; Rüzgârın belli bir sürede esiş sayısını belirler. Rüzgâr gülü; rüzgar esiş sıklıklarını, hakim rüzgâr yönlerini ve yer şekillerinin genel durumu hakkında bilgi veren şekle denir. 
Yeryüzündeki başlıca rüzgârlar 1.Sürekli rüzgârlar: Alizeler: 30°DYB alanlarından ekvatordaki TAB alanına doğru esen rüzgârlardır.
Batı Rüzgârları:
Kutup Rüzgârları:
2.Musonlar (mevsimlik) rüzgârlar: Kara ve denizlerin mevsimden mevsime farklı ısınıp soğumalarından doğan devirli rüzgârlardır. Altı ayda bir yer değiştirirler. İki çeşidi vardır; a) Yaz Musonu: Yazın karalar çabuk ısınır. Güneydoğu Asya alçak basınç alanı ile kaplanır. Denizler de daha serin olduğu için Hint Okyanusu yüksek basınç alanı durumundadır. Bu nedenle yaz musonu okyanusta karaya doğru eser ve estiği karaya yağış bırakır. b) Kış musonu: Kışın karalar daha soğuk olacağı için Güneydoğu Asya YB alanı, denizler ise ılıman olduğu için AB alanı durumundadır. Bu nedenle rüzgârlar karadan denize doğru eser. Kolay kolay yağış getirmez. Not: Kış musonları kara kaynaklı oldukları için kurudurlar. Bu nedenle başlangıçta yağış getirmezler. Ancak, denizler üzerinden geçtikten sonra bir karaya varırlarsa yamaç yağışlarına yol açarlar. Yaz musonu Kış musonu  
3.Yerel rüzgârlar: Yerel sıcaklık ve basınç farklarından oluşurlar. Bu rüzgarların genel özellikleri şunlardır.-Yerel rüzgârların etki alanı dar, -Esiş süreleri kısa
■ Deniz ve Kara Meltemleri: Gündüz karalar AB alanı, denizler serin YB alanı durumundadırlar. Bu nedenle rüzgâr denizden karaya doğrudur. Gece bu durumun tam tersidir.  
Deniz Meltemi Kara Meltemi ■ Vadi ve Dağ Meltemleri: 
Vadi Meltemi Dağ Meltemi b)Fön Rüzgârı: Bir yamaçta yükselen hava kütlesinin diğer yamaçta alçalmasıyla oluşan rüzgârdır. Yamaçtan inen hava kuru olduğundan 100m’de 1C° sıcaklık artar. İsviçre’de Alplerde, Türkiye’de Karadeniz ve Toroslar’da görülür.
Nemin miktarını etkileyen en önemli faktör sıcaklıktır, çünkü Dünyadaki sular belli bir sıcaklıkta buharlaşarak su zerrecikleri halinde atmosfere geçer. Hava nemliliği üç şekilde ifade edilir;
1m³ hava içindeki su buharının gram cinsinden değeridir. Havadaki mevcut su buharı miktarıdır. ► Denizden uzaklaştıkça, yerden yükseldikçe, kutuplara gidildikçe mutlak nem azalır. ► Mutlak nem; gündüz çok gece azdır. Yazın çok kışın azdır. Ormanda çok stepte azdır. ► Sıcaklık arttıkça havanın su buharı alma yeteneği artar yani mutlak nem artar.
Belirli bir sıcaklıkta havanın alabileceği en fazla nem miktarıdır. Hava ısındıkça hacmi genişler. Hacmi genişlediği için nem alma kabiliyeti artar. Sıcak havanın maksimum nemi daha yüksektir. Maksimum Nem 1m³ Hava -30C° 0,4 gr taşır. 1m³ Hava 0C° 4,8 gr taşır. 1m³ Hava 30C° 29,4 gr taşır. Bağıl (Nisbi, Oransal) Nem : Havada su buharının oranıdır. Yani bir hava içinde bulunan nemin, bu havada bulunabilecek en yüksek neme oranıdır. Mutlak Nem Bağıl nem = ־־־־־־־־־־־־־־־־־־־־־־־־־־ X100 Maksimum Nem ► Bağıl nem sıcaklıkla ters orantılıdır. Bir hava kütlesinin sıcaklığı artınca hacmi genişlediği için bağıl nemi azalır.  
►Bağıl Nem ile mutlak nem doğru orantılıdır. Not: Bağıl nem; ekvatorda, denizlerde fazladır.
Not: Mutlak nem miktarı maksimum nem miktarına eşit olursa, hava doyma noktasına ulaşır ve bağıl nemi %100 olur. Eğer bu sınır aşılırsa yağış başlar. YOĞUNLAŞMA(YOĞUŞMA) Atmosferdeki su buharının su(sıvı) veya buz(katı) haline geçmesine denir. Yoğunlaşmanın temel şartı; Soğumadır. Not; Yoğunlaşmanın olması için Bağıl nemin 100’ü bulması gerekir.
Sıcaklıktan sonra en önemli iklim elemanıdır. Yağış Havadaki su buharının sıvı yada katı hale gelerek yere düşmesine denir. Bunun için de havadaki bağıl nemin doyma noktasına (%100) ulaşması ve aşması gerekir. Yağışı ölçen alete pülüviyometre denir Yağış için aşağıdaki koşullar gerekir ; -Hava kütlesinin yeterli miktarda nem taşıması -Nemli hava kütlesinde sıcaklığın düşmesi
Yüklə 354,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
