1-BÖLÜM: İtabin mukaddimesi

Üçüncü Madde

 

Utarit yıldızının döndürücü feleğini, şekil ve hareketiyle bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar, bu utarit yıldızının dahi

durumlarının tanzimine diğer şaşırmış gezegenler gibi, belirlenen ölçülerle

yetinmeyip; yere şâmil olmayan bir küçük felek dahi tespit edip, ona:

Döndürücü felek demişlerdir. Döndürücü felek, utaritin mümessil feleğinde

yere şâmil olmayan bir küçük felektir ki, utaritin dört feleğinden

dördüncüsüdür. Aynı zamanda yıldızın cisminin taşıyıcısıdır. Merkez dışı

olan üçüncü taşıyıcı feleğin kuşağında, yani iki kutbu arasında çakılmıştır

ki, çapı taşıyıcının kalınlığına eşit olup, yüzeyi, taşyıcı durumdaki

döndürücünün iki yüzeyine yukarıda ve aşağıda birer noktada teğettir.

Döndürücü felek, bir tek yüzeyle kuşatılmıştır, dolu ve küre bir cisimdir.

Taşıyıcı feleğin cisminde, kendi merkezi çevresinde kendine özgü

hareketiyle batıdan doğuya burçlar sırası üzere deveran edip; bir tarafında

çakılı olan utaridi kendisiyle birlik hareket ettirir. Bu felek, utarit

yıldızını bir gün bir gecede, kendi kuşağının üçyüzaltmış derecesinden üç

dereceden fazla mesafeye alıp gider. Yaklaşık, dört ayda bir dönüşünü

tamamlar. Bu harekete: Değişik hareket, özel hareket dahi derler.

Utarit yıldızı dahi tek yüzeyle kuşatılmış dolu, ışıklı ve kürevî bir

cisimdir. Döndürücü feleğini cisminde gömülmüştür ki, döndürücünün yüzeyinin

iki kutbu yarısında, kuşağı yanında, bir tarafta bulunup, ortak bir noktada

döndürücünün yüzeyine temas etmiştir. Yani yıldızın cismi, tamamiyle

döndürücünün cismine dahil bulunmuştur. Taşıyıcı felek, bir tarafında,

döndürücünün dönüşü gibi, utarit yıldızının dahi döndürücüsü tarafında,

kendi merkezi çevresinde, burçlar sırası üzere sürekli dönüş hareketini

incelemeyle; rasatçılar günyarısında bulunan güneş tutulmasında müşahede

etmişlerdir.

 

Dördüncü Madde

 

Utarit yıldızının sürat ve düz gidişini, yavaşlama ve duraklamasını, geri

dönüş ve şaşırmışlığını, güneş ile olan bağlantı ve yaklaşımı bildirir.

 

Ey aziz, astronomlar demişlerdir ki: Bu utarit yıldızına da, kâh sürat, kâh

düz gidiş, kâh yavaşlama, kâh duraklama, kâh geri dönüş ve kâh yürüyüşünde

şaşırmışlık ârız olur. Bu durumların açıklanması budur ki: Yıldız,

döndürücüsünün yukarısında bulundukta; kendi merkezinin hareketi,

döndürücüsünün merkezinin hareketine burçlar sırası üzere uyar ve yıldız

hızlı hareket eder görünür. Ne zaman döndürücü tarafına bir miktar eğilse,

düz hareket eder görünür. Yıldız, döndürücünün aşağısına inişte yavaş

hareket eder görünür. Zira ki, yıldızın kendi merkezi inişte olduğundan,

hareketi görünmez olup, ancak tedvirin merkezinin hareketi görünür. Yıldız,

döndürücünün en aşağısına yakın oldukta; kendi merkezinin burçlar sırasına

uymayan hareketi, döndürücünün merkezinin, taşıyıcının hareketiyle burçlar

sırası üzere olan hareketine eşit olup, hareketler birbirine muarız ve

karşı olmakla; yıldız durur görünür. Yıldızın geri dönüşü tamam olup, iki

hareket birbirine eşit geldikte; yıldız ikinci kez durur görünür. Bundan

sonra yine yavaş hareket eder görünür. Zira ki yıldızın kendi merkezi,

döndürücünün merkezinin hareketi görünür. Yavaşlamadan sonra tekrar hızlı

hareket eder görünür. Halbuki yıldız, kendi döndürücüsünde dönüşünü tek

düze sürdürür. Zira ki feleklerin hareketi, kendi küreleri kuşağına

nispetle basit, benzerli ve düzdür.

Yıldızın, geri dönüşünden önceki duruşuna: Birinci makam, ötekine: İkinci

makam derler. Utarit yıldızının geri dönüş süresi yirmibir gündür. Düz

gidişi üç ay beş gündür. Bu yıldızın, taşıyıcı feleğinin burçlar kuşağından

kuzeye ve güneye üç ve dörtte bir derece eğimli iken; döndürücüsünün dahi

doruğu ve eteği, eğilimli feleğinden kâh kuzeye, kâh güneye eğilimi olup;

yaklaşık altı derece enlem farkı dahi bulunmuştur. bu yıldız dahi

yürüyüşünde şaşırmış gibi görünüp, şaşırmış adıyla isimlendirilmiştir.

Güneşe nispetle bu yıldıza ârız olan bağlantı ve yaklaşımın açıklanması

budur ki: bu yıldızın taşıyıcısının hareketi, güneşin merkez dışı feleğinin

hareketiyle eşit olduğundan, döndürücünün merkezi dahi sürekli güneşin

merkezininkine eşit bulunmuştur. Şu halde utarit yıldızı, güneşin

çevresinde döndürücüsünün hareketiyle deveran eyledikçe, döndürücüsünün

yarıçapı miktarı güneşten uzaklıkta, onu tavaf edip; iki uzaklığın

ortalarına geldikte; kâh sabah, kâh akşam meşale gibi çakıp, kâh güneşle

yakın olur. Zühre gibi güneş kursuna yakın olup, her bir dönüşünde iki kere

güneşle yakın olur. Bir kere süratli gidişinin yarısında yani

döndürücüsünün zirvesinde bulundukta; sürekli çakışması ve yaklaşması olur.

Bir kere dahi geri dönüşünün yarıksında yani döndürücünün eteğinde oldukta;

güneşle sürekli çakışması ve yaklaşımı bulunur. İki yaklaşımı arasında olan

müddet iki aydır.

 

Beşinci Madde

 

Utarit yıldızının ilk doruk ve eteğinin, tepe ve kuyruk düğümlerinin

burçlar feleğindeki yerlerini; kendi tabiat ve vasıflarını; feleğinin

uzaklık mesafesini ve cisminin miktarını bildirir.

 

Ey aziz, malûm olsun ki, astronomlar demişlerdir ki: Utarit yıldızının

doruğu, tepe ile kuyruk düğümleri arasında yani eğilimli feleğinin burçlar

feleğinden kuzeye oldukça eğiliminde vâki olmuştur ki, tepe düğümünden

doksan derece sonradır. Çünkü üst ve aşağı noktalar, yukarıda açıklandığı

üzere, burçlar feleğinin hareketine uygun olan mümessillerin hareketleriyle

hareket ederler. İlk doruk, utaritin burçlar feleğinden eri, rumî tarihin

asiz senesinde terazi burcunun yirmi altı buçuk derecesindeydi. Eteği,

aynı şekilde koç burcunun yirmialtı buçuk derecesindeydi. Şu halde doruk ve

etek, tepe ve kuyruk dahi yukarıda defalarca açıklandığı üzere halen,

yaklaşık sekiz derece mesafe hareket etmişlerdir. Zira ki, rumî tarih halen

ikibin altmışdokuzdur. Hicrî tarih ise binyüzyetmişe, yetmiştir.

Utarit yıldızının tabiat ve vasıflarında müneccimler sözbirliği edip,

demişlerdir ki: Utaritin tabiatı soğukluk ve kuruluk olup, gündüz erkeği

bulunmuştur. Kendinden başka yıldızın tabiatiyle uyuşucu olduğundan; uyuşan

ve münafık nâmıyle isimlendirilmiştir. Bu yıldızın vasıfları: Edeb,

zeyreklik, anlayışlılık, feraset, zihin, dirayet, nutuk, belagat, nakış,

kitabet, hesap, isabet, zekâ, dikkat, sanat, hile ve hıyanet bulunmuştur.

Bu yıldızın tali düştüğü menilerde bu vasıflarıyla etkili olduğu

gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve çarşamba gününe hâkim olduğu

gözlenmiştir. Bu yıldız, pazar gecesi ve çarşamba gününe hâkim bulunmuştur.

O gecenin ve bu gündüzün ilk saatleri, buna nispet kılınmıştır.

Utarit yıldızının ölçü ve cisminde, mümessil feleğinin uzaklığı mesafesinde

rasatçılar, geometriciler ve matematikçiler sözbirliğiyle demişlerdir ki:

Utaritin mümessil feleğinin yumru yüzeyinin, âlemin merkezinden uzaklığı,

yaklaşık ikiyüz yetmişaltıbin altıyüzelliiki fersah hesaplanmıştır. çukur

yüzeyinin uzaklığı ise yaklaşık seksenyedibin beşyüzyirmidört fersah

ölçülmüştür. Bu feleğin kalınlığı yaklaşık yüzseksendokuzbin

altıyüzyirmisekiz fersah ölçülmüştür. Utaritin cismi, yerkürenin cisminin

takriben otuzikidebir miktarı bulunup, delillerle hepsi ispatlanmıştır.

 



17-BÖLÜM: