1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

2. MARKSİZMİN SOSİOLOCİ NƏZƏRİYYƏSİNİN MAHİYYƏTİ VƏ MƏZMUNU

XIX əsrin ikinji yarısında Avropada təşəkkül tapmış olan bir sıra sosioloci

nəzəriyyələr içərisində marksist sosioloci nəzəriyyə öz radikallığı ilə fərqlənirdi. Bu

nəzəriyyənin səjiyyəvi jəhəti tarix, iqtisadiyyat və s. elmlərin obyektiv məlumatlarına

əsaslanmaqla tarixi prosesə elmi qiymət verilməsindən ibarətdir. Əsası Karl Marks (1818 -

1883) və Fridrix Engels (1820-1895) tərəfindən qoyulmuş bu nəzəriyyə sonralar

G.P.Plexanov, A.Labriola, A.Qramşi və b. tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu nəzəriyyə

yarandığı vaxtdan müxtəlif mövqelərdən tənqidə məruz qalsa da, o muasir sosioloci fikrin

11

əsas jərəyanlarından biri olub bu gün də dünyanın müxtəlif ölkələrində öz tərəfdarlarına

malikdir.

Marksistlərin fikrinjə, bütün sosial subyektlərin ijtimai əlaqə və münasibətlərinin

məjmusu bu və ya digər jəmiyyəti yaradır. Jəmiyyət özünə xas olan ijtimai

münasibətlərin, istehsal üsulunun, siyasi və digər sosial institutların köməyi ilə insanların

fəaliyyətinin məzmunu və istiqamətini müəyyən edir, hər bir insanın inkişafına və

formalaşmasına təsir göstərir. Marksizmə görə insanların məqsədləri, daxili motivlər

sistemi, siyasi, iqtisadi və digər sahələrdə fəaliyyəti son nətijədə tarixi prosesin obyektiv

amilləri ilə şərtlənir.

Başqa sözlə, jəmiyyətin maddi həyat şəraiti və ondan irəli gələn mənafelər və

tələbatlar sosial subyektlərin fəaliyyətini müəyyən edir. Beləliklə, ijtimai varlıq insanların

real həyat prosesi, onların ijtimai praktikası kimi şərh olunur.

Tarixin materialistjəsinə anlaşılması nəzəriyyəsinə görə adamların ijtimai

varlıqlarının məzmununu onların müxtəlif tələbatlarının ödənilməsinə kömək edən maddi

nemətlər istehsalı təşkil edir. Son nətijədə «maddi həyatın istehsalı üsulu» ümumiyyətlə

həyatın sosial, siyasi və mənəvi proseslərini müəyyən edir.

Marksist sosiologiya istehsal üsulu ilə istehsal münasibətləri arasındakı qarşılıqlı

təsirin dialektikasını da açıb göstərir. Jəmiyyət iqtisadi, siyasi, hüquqi, əxlaqi, dini və s.

ijtimai münasibətlər sistemindən ibarətdir. Bütün ijtimai münasibətlərin əsasında onların

sosial məzmunu dayanır. Maddi münasibətlər insanların şüur və iradələrindən asılı

olmayaraq təşəkkül tapır. İdeoloci münasibətlər isə şüurla əlaqədar formalaşır. Bunlara

misal olaraq insanlar arasında mövjud olan əxlaqi, hüquqi, siyasi, estetik, dini

münasibətləri göstərmək olar. Bu tip münasibətlərin qarşılıqlı əlaqəsi öz əksini bazis və

üstqurum anlayışlarında tapır.

Marksist sosiologiyasında mərkəzi yerlərdən birini jəmiyyətin elmi surətdə idarə

oluna bilməsi ideyası tutur. Lakin real həyatda bu ideyanın həlli müxtəlif problemlərlə

qarşılaşır. 1917-ji ildən başlayaraq bu günə kimi dünyanın müxtəlif ölkələrində (keçmiş

SSRİ, Bolqarıstan, Majarıstan, Rumıniya və s.) marksist ideologiyası üzərində qurulmuş

sosialist dövlətlərində idarəetmə işi səmərəli qaydada qurula bilmədi. Həmin ölkələrin

çoxunda sosialist dövlət qurujuluğundan imtina edilməsi məhz idarəetmə işində yol

verilmiş səhvlərlə bağlıdır.

Marksizmin jəmiyyətə bütöv sosial orqanizm kimi baxışı öz əksini ijtimai-iqtisadi

formasiya anlayışında daha parlaq surətdə göstərir. İjtimai-iqtisadi formasiya konkret-

tarixi jəmiyyət tipi olub özünəməxsus istehsal üsuluna, sosial struktura, siyasi sistemə və

mənəvi həyata malik olur.

Marksist sosiologiya yuxarıda göstərilən arqumentlərə əsaslanaraq jəmiyyətin

obyektiv inkişafı qanunlarını irəli sürmüşdür. Bunlar aşağıdakılardır:

1. Jəmiyyətin inkişafında istehsal üsulunun müəyyənediji rolu;

2. İstehsal üsulunun məhsuldar qüvvələrin xarakterinə və səviyyəsinə uyğun

olması;

3. Üstquruma münasibətdə bazisin müəyyənediji rolu;

4. İjtimai varlığın ijtimai şüura nisbətən birinji olması.

Marksizmə görə bəşəriyyətin inkişafı obyektiv və qanunauyğun proses olub, bir

ijtimai-iqtisadi formasiyanın digəri, daha mütərəqqisi ilə əvəz olunmasını əks etdirir. Bu

formasiyalar isə aşağıdakılardır: ibtidai ijma quruluşu, quldarlıq, feodalizm, kapitalizm,

kommunizm.

Yuxarıda göstərilən ideyalar K.Marksın «Fəlsəfə yoxsulluğu», «Alman ideologiyası»,

«Lui Bonapartın on səkkiz brumeri», «Fransada vətəndaş müharibəsi» və nəhayət

«Kapital» kimi əsərlərində, həmçinin F.Engelsin «Lüdviq Feyerbax və klassik alman

fəlsəfəsinin sonu», «Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi», «Təbiətin

dialektikası», «Anti-Dyürinq» və s. əsərlərində öz əksini tapmışdır.

Jəmiyyət haqqında marksist təlimi alman alimi Maks Veber, amerikalı alimlər Rayt

Mills və Jon Helbreyt yüksək qiymətləndirmişlər. Amerika alimləri Marksı sosiologiyanın

banilərindən biri hesab edirlər. Amerika alimi J.Dobb 1985-ji ildə nəşr olunmuş

«Sosiologiya» adlı dərslikdə yazır: «Əvvəla Marksın əsərlərində sosial həyatı müəyyən edən

iqtisadi amillərin əhəmiyyəti xüsusi qeyd olunur, ikinjisi, inamlar və ideallar sistemi öz

dövrünün məhsulu kimi jıxış edir, üçünjüsü, əsas ideya əməyin özgələşməsi

konsepsiyasıdır. Marks bu barədə yazandan yüz il sonra da sosioloqlar onun

konsepsiyasından istifadə edirlər».

Bəzi alimlərin fikrinjə, Markssız nə Veber, nə Dyürkheym, nə də onların ardıjılları

mövjud ola bilməzdilər.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, marksist sosiologiyasının bəzi müddəaları real

praktikada özünü tam doğrultmadı. Məsələn, ijtimai-iqtisadi formasiya anlayışı tam

formada yalnız bəzi Avropa ölkələrində özünü büruzə verdi. Bəzi xalqlar quldarlıqdan

(Rusiya), bəziləri isə kapitalizmdən (Çin) yan keçməyə müvəffəq olmuşlar. Bundan əlavə,

bəzi sosialist ölkələrinin sosializmdən geriyə – kapitalizmə qayıtması da suallar doğurur.

Bu təlim yalnız bəşər tarixinə ümumiyyətlə tətbiq olunarkən doğru ola bilər. Marksizmin

əsas xidməti jəmiyyət həyatına dair doqmalardan tam imtina olunmasından, ona dialektik

inkişaf nöqteyi-nəzərindən qiymət verilməsindən ibarətdir.