1-Cİ MÖvzu sosiologiya elminin meydana gəlməsi, predmeti, metodu, funksiyaları, strukturu

VI I MÖVZU

SOSİAL İNSTİTUTLARIN SOSİOLOGİYASI

Plan : 1. Sosial institut anlayışı.

2. Sosial institutların mahiyyəti.İnstitutlaşma prosesi və onun inkişafı

3. Sosial institutlarin əsas əlamətləri və funksiyalari

4. Ailənin sosiologiyası.

5. Təhsilin sosiologiyası

6. Dinin sosiologiyası.

7. Siyasətin sosiologiyası.

8. Elmin sosiologiyası.

«İnstitut» anlayışı (latınja institutum – müəssisə,qurum, deməkdir) sosiologiyaya

hüquqşunaslıqdan gəlmişdir. Bu elm onu insanların müəyyən sosial qruplarda, birliklərdə

birgəyaşayışı zamanı hüquq normalarının xarakterinin kompleks şəkildə araşdırılması

üçün istifadə edirlər. Hüquq elmində bu qəbildən olan institutlar, məsələn, ailə, nigah,

mülkiyyət və s. ibarətdir. Sosiologiya elmi də «institut» terminini açıqlayan həmin

anlayışların mənasını qoruyub saxlamışdır. Lakin onların mahiyyətinə daha geniş

aspektdən yanaşaraq onu müxtəlif subyektlərin bu və yaxud digər sosial müəssisədə

davranışının sosial tənzimlənməsinin təşkili forması kimi izah edir.

Sosiumun – sosial olanın institutlaşma aspekti sosiologiya elmində maraq doğuran

ənənəvi sahələrdən biridir. O, sosiologiyanın yaranmasında və inkişafında əvəzsiz

xidmətləri olan bir sıra mütəfəkkirlərin diqqətini özünə jəlb etmişdir. Söhbət, hər şeydən

əvvəl, Ogüst Kont və Herbert Spenser, onların ardınja isə Emil Dürkheym və Maks Veber

haqqında gedir.

O. Kontun sosial hadisələrin öyrənilməsinə institutsional yanaşması fəlsəfənin pozitiv

metodunun özündən irəli gəlir. Burada o, sosial institutlaşmaya insanların əlaqə və

münasibətlərindən doğan zəruri həmrəyliyin və razılığın təmin olunması mexanizmi kimi

baxırdı. O.Kont əsas sosial institutlar dedikdə, ailə, dövlət, dini müəssisələri nəzərdə

tuturdu ki, onun fikrinjə, bunlarda insanların sosial inteqrasiyası təbii

qanunauyğunluqlara əsaslanır.

H.Spenserdə ijtimai hadisələrin tədqiqində sosial institut anlayışı daha önəmli yer

tuturdu. İlk dəfə o, sosiologiya elmində sosial institut anlayışını tamamilə başqa bir

formada işlətmişdir. H.Spenser jəmiyyət institutlarının inkişafında müəyyənediji amili

qonşu ijmalarla və insanları əhatə edən ətraf mühitlə yaşamaq uğrunda mübarizədə

görürdü. Spenser sosial institutların aşağıdakı növlərini fərqləndirir:

 Qohumluq institutları (nigah, ailə);

 İqtisadi institutlar (bölgü);

 Tənzimləyiji institutlar (din, siyasi təşkilatlar).

Spenserə görə, hər jür sosial institut özünə xas sosial fəaliyyətin sabit strukturunun

müəyyən funksiyasının yerinə yetirilməsi əsasında formalaşır. Məhz bu jəhət hər bir sosial

institutun öyrənilməsində sosioloci tədqiqatlar üçün ilkin materialı təşkil edir. Bununla

yanaşı sosial institut hər bir konkret jəmiyyətdə özünün əsl mahiyyətini digər institut

növləri ilə qarşılıqlı əlaqədə göstərir. Bu mənada, sosial institutların müxtəlif növlərini

bir-birindən ayrılıqda götürmək düzgün olmazdı.

Sosial institutlara funksional bağlılıqda baxmaq fransız sosioloqu Emil Dürkheym

tərəfindən davam etdirilir. O, keçmiş sosial institutların strukturunun mümkün qədər

gələjək sosial institutların strukturunu müəyyən edə bilməsi variantının təhlili ilə məşğul

olmuşdur. Dürkheym «Dini həyatın elementar formaları» əsərində yazırdı ki, elmi

ədəbiyyatda yayılmış bəzi baxışlardan fərqli olaraq, jəmiyyətdə insan təbiətindən savayı

heç bir özgə şey jəmiyyət institutlarının pozitivliyi haqqında ideyanın həqiqiliyinə əsas

verə bilməz. Bu fakt insanın özünün realizə olunmasında mühüm vasitə kimi çıxış edir.

E.Dürkheymin sosial institutlar konsepsiyasının dərk olunmasında maraqlı jəhət əməyin

bölgüsü şəraitində insanlar arasında həmrəyliyin iki tipinin - mexaniki və üzvi – birinin

digərinə əvəzlənməsi başlıja yer tuturdu.

K.Marks sosial institutları və onların müxtəlif növlərini ayrılıqda tədqiq etmişdi. O,

sosial instituta jəmiyyətin ijtimai münasibətləri çərçivəsində təhlil vermiş və ona konkret

tarixi şəraitin sosial, daha dəqiqi, istehsal münasibətlərinin formaja təşkilinin dəyişməsi

mövqeyindən yanaşmışdır. Ona görə, konkret ijtimai quruluşların dəiyşməsi nətijə

etibarilə sosial institutların da dəyişilməsinə səbəb olur.

Alman sosioloqu Maks Veber də öz sələflərinin ardınja sosial institutların növlərinə

(dövlət, din, hüqüq və i.a.) eyni yanaşırdı. Lakin, bir anlayış baxımından o, sosial

institutlara yenilik gətirir və hesab edirdi ki, sosiologiyada bu anlayış o əsasda

öyrənilməlidir ki, onlar ayrılıqda hər bir fərd üçün nə dərəjədə əhəmiyyətlidir və fərdlər

ona nə dərəjədə təsir göstərməyə malikdir. Bu jəhətdən M.Veber sənaye kapitalizmi

jəmiyyətinin sosial institutlarına üstünlük verir və bunu həmin jəmiyyətin rasionallığı ilə

bilavasitə əlaqələndirirdi.

O.Kontun, H.Spenserin, E.Dürkheymin pozitiv və funksional institutlaşma

anlayışının məntiqi davamı və inkişafı T.Parsons və onun ardıjıllarının struktur-

funksional analiz ideyalarında öz əksini yeni aspektdə tapır. Struktur-funksional analiz

məktəbi sosial institut anlayışının təhlilinə üstünlük verirdi. T.Parsons jəmiyyətin

konseptual modelini qurur, onu sosial münasibətlərin və sosial institutların sistemi kimi

başa düşürdü. Özlüyündə isə sosial institutlar sosial münasibətlərin xüsusi bir növü olaraq

şərh olunurdu.

Ümumi nəzəriyyədə sosial institutların fəaliyyəti həm fərdlərin davranışının

tənzimlənməsi üçün xüsusi normativlər kompleksi kimi, həm də jəmiyyətin status – rolu

strukturunun təşkili formasında çıxış edir. Burada sosiumun institutsional strukturuna

mühüm rol verilir, ona görə ki, məhz o, jəmiyyətdə sosial intizamın, onun stabilliyinin və

inteqrasiyasının təmin olunmasına zəmin yaradır.

Sosial institutların spesifik jəhətlərindən biri də insanların davranışının nəsildən-

nəsilə ötürülməsi məsələsi təşkil edir. Belə bir jəhət insanların keçmiş birlik formalarına

xas olmuşsa da, qeyd edək ki, müasir dövrdə də bu amil öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır.

Burada isə adət-ənənələr, vərdişlər, idarəetmənin mühafizəkar əlamətləri və sairə

insanların davranışında başlıja rol oynayır. Bu kimi sosial institutlaşmada M.Veberin

klassik idarəetmə nəzəriyyəsinin üç məşhur tipinə nəzər yetirmək kifayətdir: ənənəvi,

harizmatik, rasional-leqal. Bunların hər birində bütövlükdə sosial institutlar, ayrılıqda isə

müəyyən sosial struktura daxil olan hər bir institut (ailə, din, nigah, hüqüq və i.a.) bu və

yaxud digər jəmiyyət əhəmiyyətli məqsəd və funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün təşkil

olunurlar.

Elmi ədəbiyyatda «sosial institut» anlayışının struktur-funksional və institutsional

şərhi ilə qarşılaşmaq müasir sosiologiyada onun müəyyənləşməsinə dair digər

yanaşmaların olduğunu istisna etmir. Bu jəhətdən, fenomenoloci və biheviorju

konsepsiyaların özünə məxsus yeri vardır. Belə ki, məsələn, U.Hamilton yazır: «İnstitutlar

–jəmiyyət adətlərini yaşadan qrupların yaxşı təsviri üçün ilahi simvoldur. Onlar müəyyən

qruplar üçün vərdiş yaxud xalq üçün adət olub, daim təfəkkür yaxud fəaliyyət üsulları

deməkdir…».

Müasir sosioloci nəzəriyyələrdə sosial institut anlayışı sahəsində böyük təjrübə əldə

olunmuşdur. Elmi ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, sosial institutların başa düşülməsi üçün

bu və yaxud digər bir yanaşmanın üzərində dayanmaq düzgün olmazdı. Jəmiyyət özü bir

orqanizm olaraq çoxsaylı amillərin kompleksi əsasında təşəkkül tapdığı kimi, eləjə də

80

sosial institut formaja özündə həm iqtisadi, həm mənəvi, həm də əxlaqi-psixoloci amilləri

şərtləndirir. Bu, eyni zamanda dövlətə, dinə, mədəniyyətə, təhsilə və digər sosial

institutlara da xasdır. Lakin, bütövlükdə isə sosial institutlara və onun ayrı-ayrı

komponentlərinə konkret jəmiyyət tipi kimi yanaşmaq daha obyektivdir. Yəni, istər

marksist, istərsə də veberçi nöqteyi-nəzərindən yanaşılsın, həqiqətən də ibtidai jəmiyyət –

ənənəvi, quldarlıq və feodalizm – harizmatik, kapitalizm – rasional-leqal (liberal),

sosializm isə avtoritar xarakterli sosial institutları özlərində təzahür etdirirlər. Konkret

desək, onların hər birinin özünə xas insanların davranışını şərtləndirən sosial instiutlar

formalaşır.

Sosial institutlar insan jəmiyyətinin inkişafı gedişində fəaliyyət növlərinin

differensiasiyası, əməyin bölgüsü, ijtimai münasibətlərin spesifik növlərinin formalaşması

əsasında yaranırlar. Onların formalaşması sosiumun ijtimai əhəmiyyətli fəaliyyət

sferalarının və sosial münasibətlərin tənzimlənməsinin obyektiv tələbatları ilə şərtlənir. Bu

əsasda sosial institutların yaranmasında və formalaşmasında rus sosioloqu N.Korcevskinin

irəli sürdüyü kateqorial sıra daha maraqlıdır: «fəaliyyət –ijtimai münasibətlər –sosial

institut».