1-Dars. Mehnat qonunchiligida mavjud qonun va qoidalar majmui sifatida

Mehnat shartnomasi

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga asosan, har kim o‘z qobiliyatiga ko'ra mehnat qilishi uchun ish beruvchi bilan mehnat shartnomasini tuzgan holda u yoki bu faoliyat turini erkin tanlash huquqiga ega ekanligi belgilangan. Mehnat shartnomasi, Mehnat kodeksiga asosan, xodim bilan ish beruvchi o‘rtasida muayyan mutaxassislik, malaka, lavozim bo‘yicha ishni ichki mehnat tartibiga bo‘ysungan holda taraflar kelishuvi, shuningdek, mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar, shu jumladan, jamoa shartnomalari va kelishuvlari bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir.

Mehnal shartnomasi (kontrakt)ning taraflarini bir tomondan xodim, ikkinchi tomondan esa ish beruvchi tashkil etadi. Ular- ning xususiyatlari ko‘p jihatdan xo‘jalik faoliyati sohasiga hamda bir qator boshqa holatlarga bog‘liq bo'ladi. Ish beruvchi, mulkchilik shaklidan qat’i nazar, yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan barcha tashkilotlar va 18 yoshga to‘lgan ayrim shaxslardir.

Qonunda mehnat shartnomasining yozma shaklda tuzilishi belgilangan. Mehnat shartnomasini yozma ravishda tuzish zaruratini ishga qabul qilish tartibidan farqlash lozim. Ishga qabul qilish ish beruvchining buyrug‘i bilan rasmiylashtiriladi.

Mehnat kodeksiga binoan, ishga qabul qilish tegishlicha rasmiylashtirilgan yoki rasmiylashtirilmaganligidan qat’i nazar, ish boshlangan kundan e'tiboran mehnat shartnomasi tuzilgan deb hisoblanadi.

Mehnat shartnomasining mazmunini taraflarning huquq va burchlarini belgilovchi shartlar tashkil qiladi. Bu shartlar taraf- larning bevosita kelishuvi, shuningdek, mehnat to‘g‘risidagi qonunlar bilan belgilanadi.

Mehnat shartnomasining shartlari ikki xil bo‘ladi: mehnat shartnomasining tuzilmagan deb hisoblanishiga olib keladigan majburiy (zaruriy) shartlar (ish joyi, mehnat vazifasi, mehnatga haq to'lash tartibi va h.k.) hamda bo‘lishi majburiy bo‘lmagan fakultativ (qo‘shimcha) shartlar (bu haqda taraflar o‘zaro keli- shadilar) — bunga sinov muddati, tijorat sirlarini oshkor et- maslik, ijtimoiy ta’minot bo'yicha imtiyozlar va boshqalar kiradi.

Fakultativ (qo‘shimcha) shartlar mehnat shartnomasi (kontrakt)ga kiritilgan bo‘lsa, taraflarning ulami bajarishi majburiy hisoblanadi (agar shartnoma shartlarini taraflardan biri buzsa, u muddatidan oldin bekor qilinishi mumkin).

Mehnat kodeksiga ko‘ra, mehnat shartnomasi quyidagi muddatlarga tuziladi:

1) nomuayyan muddatga;

2) besh yildan ortiq bo'lmagan muayyan muddatga;

3) muayyan ishni bajarish muddatiga.

Ishga qabul qilishda taraflarning kelishuviga ko‘ra, xodim- ning topshirilayotgan ishga layoqatliligini tekshirib ko‘rish maqsadida dastlabki sinov muddati belgilanadi. Dastlabki sinov muddati uch oydan oshib ketishi mumkin emas.

Dastlabki sinov muddati tugaguniga qadar har bir taraf ikkinchi tarafni uch kun oldin yozma ravishda ogohlantirib, mehnat shartnomasini bekor qilishga haqlidir. Agar dastlabki sinov muddati tugab, xodim ishni davom ettirayotgan bo‘lsa, u sinovdan o‘tgan hisoblanadi.

Xodimning mehnat faoliyatini tasdiqlovchi asosiy hujjat mehnat daftarchasidir. Amaldagi Mehnat kodeksiga binoan, ish beruvchi korxona besh kundan ortiq ishlagan barcha xodimlarga mehnat daftarchasini yuritishi shart (o‘rindoshlik asosida ishlovchilar bundan mustasno). Mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari (sabablari) mehnat daftarchasiga yozilmaydi. Boshqa doimiy ishga o‘tkazishga (xodimning mehnat vazifalarini o‘zgartirishga), unga boshqa mutaxassislik, malaka, lavozimga oid ishni topshirishga faqat uning roziligi bilan yo‘l qo‘yilishi mumkin.

Ish beruvchining tashabbusi bilan vaqtincha boshqa ishga o‘tkazishga ishlab chiqarish zarurati yoki bekor turib qolinishi munosabati bilan yo‘l qo‘yiladi. Xodimning tashabbusi bilan boshqa ishga o'tkazish ham Mehnat kodeksida nazarda tutilgan bo‘lib, agar bu xodimning sog‘lig‘i yomonlashganligi bilan bog‘liq bo‘lsa, uning iltimosiga ko‘ra yengilroq ish berilishi lozim.

Mehnat shartnomasining bekor qilinishi deganda, xodimni korxona, muassasa va tashkilotdagi mehnat vazifalaridan mehnat qonunlarida nazarda tutilgan asoslar va sabablarga ko‘ra ozod qilish tushuniladi.

Mehnat kodeksining 97-moddasiga asosan, mehnat shartnomasi quyidagi asoslarga ko‘ra bekor qilinishi mumkin:

1) taraflarning kelishuviga ko‘ra (ushbu asosga binoan mehnat shartnomasining barcha turlari istalgan vaqtda bekor qilinishi mumkin);

2) taraflardan birining tashabbusi bilan;

3) muddatning tugashi bilan;

4) taraflar ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra;

5) mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra;

6) yangi muddatga saylanmaganligi (tanlov bo‘yicha o‘tmaganligi) yoxud saylanishda (tanlovda) qatnashishni rad etganligi munosabati bilan.

Mehnat kodeksiga ko‘ra, mehnat shartnomasini bekor qilish uchun yana bir asos bo'lishi mumkin. Chunonchi, dastlabki sinov natijasi qoniqarsiz bo‘lsa (ishga qabul qilishda dastlabki sinov muddati belgilangan hollarda), ish beruvchi xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini xodimlarning korxonadagi vakillik organlarining roziligini olmasdan va ishdan bo'shatish nafaqasini to‘lamasdan turib ham bekor qilishga haqli bo‘ladi.