1. Əmtəə və xidmətlər bazarında rəqabətin vəziyyətinin, təmərküzləşmə səviyyəsinin, qiymətin formalaşmasında inhisarçılığın təsirinin statistik tədqiqinin yekunları

1.4. Təmərküzləşmə səviyyəsinin tədqiqinin statistik üsulları

İnhisar və inhisarçılıq çoxlu istehsal vasitələrinin və insan qüvvəsinin bir əldə birləşməsidir. Onların yaranmasının əsas səbəbi istehsalın iri müəssisələrdə cəmləşməsi, yəni istehsalın təmərküzləşməsidir. Təmərküzləşmə zamanı təsərrüfat subyektləri (sahibkar) əldə etdiyi mənfəətin bir hissəsi hesabına elm və texnikanı inkişaf etdirərək istehsalı genişləndirir. Təmərküzləşmə müasir texnikadan daha dolğun istifadə etməyə və əmək məhsuldarlığını artırmağa imkan verir.

Adətən, bir iri müəssisənin tikintisinə sərf edilən vəsait onlarca xırda müəssisələrin tikintisinə sərf edilən vəsaitdən az olur. Lakin başlıca cəhət odur ki, iri müəssisədə hər bir məmulat daha ucuz başa gəlir, yəni məhsul vahidinin buraxılışına müəssisənin pul formasında məsrəflərinin maya dəyəri aşağı olur.

Müxtəlif sahələrdə müəssisələrin böyüklüyü müxtəlifdir. Böyüklüyünə görə müəssisələri ayırmaq üçün onları müəyyən meyarlarla fərqləndirmək lazımdır. Çünki, müəssisələr qurulduğu yerin böyüklüyü, çalışan işçilərin sayı, istehsal və satış xərcləri, sərmayə qoyuluşundakı paylar, ilkin qazancın miqdarı və s. bu kimi göstəricilərə görə fərqlənirlər.

Müəssisələr kiçik və kiçik olmayan müəssisələr kimi qruplara bölünürlər. Bu bölgü istehsal etdikləri məhsulun işlənilmə yerinə görə müxtəlif anlamlarda ola bilir.

Kiçik sahibkarlıq subyektlərinin müəyyənləşdirilməsi onlarda çalışan işçilərin sayı və illik dövriyyəsi göstəriciləri əsasında aparılır. “İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin müəyyənləşdirilməsi meyarlarının hədləri” haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cü il 20 aprel tarixli 57 nömrəli qərarında kiçik sahibkarlıq subyektləri aşağıdakı meyar hədləri üzrə müəyyənləşdirilir.

Cədvəl 4

İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin

müəyyənləşdirilməsi meyarlarının hədləri*

İqtisadi fəaliyyət növləri	İşçilərin sayı	İllik dövriyyə
Kənd təsərrüfatı (İFNT üzrə A və B seksiyaları)	15 nəfərdən az	100 min manatdan az
Sənaye (İFNT üzrə C, D və E seksiyaları)	40 nəfərdən az	200 min manatdan az
Tikinti (İFNT üzrə F seksiyası)	40 nəfərdən az	200 min manatdan az
Topdansatış ticarət (İFNT üzrə 50 və 51-ci bölmələr)	10 nəfərdən az	300 min manatdan az
Pərakəndə satış ticarəti (İFNT üzrə 52-ci bölmə )	5 nəfərdən az	100 min manatdan az
Mehmanxana və restoranlarla xidmət göstərilməsi (İFNT üzrə H seksiyası)	5 nəfərdən az	100 min manatdan az
Nəqliyyat, anbar təsərrüfatı və rabitə (İFNT üzrə İ seksiyası)	5 nəfərdən az	100 min manatdan az
Maliyyə (İFNT üzrə J seksiyası)	5 nəfərdən az	100 min manatdan az
Daşınmaz əmlakla əlaqədar əməliyyatlar, icarə və istehlakçılara xidmət (İFNT üzrə K seksiyası)	5 nəfərdən az	100 min manatdan az
Təhsil (İFNT üzrə M seksiyası)	20 nəfərdən az	150 min manatdan az
Səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi (İFNT üzrə N seksiyası)	5 nəfərdən az	100 min manatdan az
Digər kommunal, sosial və şəxsi xidmətlərin göstərilməsi (İFNT üzrə O seksiyası)	5 nəfərdən az	100 min manatdan az

*) cədvəl qərar əsasında, iqtisadi fəaliyyət növlərinin təsnifatına uyğun tərtib edilmişdir.

Qərara müvafiq olaraq sahibkarlıq subyektlərinin kiçik sahibkarlıq sektoruna aid edilməsi üçün hər iki göstərici – işçilərin sayı və illik dövriyyə göstəriciləri bu sektor üçün müəyyənləşdirilmiş hədlər daxilində olmalıdır. Yeni fəaliyyətə başlayan sahibkarlıq subyektləri üçün 1 il müddətində bu hədlərlə müəyyən edilmiş işçilərin sayı meyarı əsas götürülür.

Hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər üçün bu hədlərlə müəyyən edilmiş illik dövriyyə meyarı əsas götürülür.

Bütün ölkələrdə iqtisadiyyatın formalaşmasının amillərindən biri kiçik, orta və iri müəssisələrin kooperasiyasının və inteqrasiyasının təmin olunmasıdır. Bu halda da variantlar olduqca müxtəlifdir. Eyni zamanda, bu müəssisə tiplərinin daxili bazarda rəqabətin vəziyyətinə təsiri müxtəlifdir.

Təcrübə göstərir ki, keçid iqtisadiyyatı və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kiçik müəssisələrin daxili bazarda rəqabət mühitini formalaşdırması potensialı daha genişdir. Bu, respublikamızın təcrübəsindən də aydın hiss olunur. Lakin, buna əsaslanaraq kiçik müəssisələri iri müəssisələrlə qarşı-qarşıya qoymaq yanlış olardı. Rəqabətin güclənməsi ilə yanaşı iqtisadi təmərküzləşmənin güclənməsi iqtisadi inkişaf amilidir.

İqtisadi təmərküzləşmə göstəricisinə görə Cənubi Koreya sənayesi ən təmərküzləşmiş sənaye sistemlərindən biri hesab olunur və bu həmin ölkənin iqtisadi nəticələrini şərtləndirən amillərin tərkibinə daxildir.

Rəqabətin inkişafı baxımından kiçik müəssisələr bilavasitə daxili bazarda rəqabət mexanizminin formalaşmasını sürətləndirərək iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirirsə, iri müəssisələr xarici bazarlarda rəqabət subyektinə çevrilməklə iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətini gücləndirir. Xüsusi halda isə, respublikamızda iqtisadi təmərküzləşmə prosesi də, stimullaşdırma predmeti ola bilər və bu halda təsərrüfat subyektlərinin xarici bazarlarda rəqabət etmək qabiliyyətinin formalaşdırılması ilkin tələblərdən biri kimi götürülməlidir.