1. Firma tushunchasi va uning turkumlanish

Berilgan narxlarda oziq-ovqatga boʻlgan talab

Iste’molchilar, Oziq-ovqat birlikda narxi, R soʻm	A	B	V	Umumiy bozor talabi, birlikda
1	4	6	8	18
2	3	5	7	15
3	2	4	6	12
4	1	3	5	9
5	0	2	4	6

Faraz qilaylik, oziq-ovqat bozorida (masalani soddalashtirish uchun) uchta A, B va V iste’molchilar harakat qiladi deylik.

quyidagi jadvalda (8.1-jadval) har bir iste’molchining berilgan narxlarda oziq-ovqatga boʻlgan talabi keltirilgan.
_{Oxirgi ustunda umumiy bozor talabi keltirilgan va ular iste’molchilarning individual talablarini qoʻshish orqali aniqlangan. Masalan, oziq-ovqat narxi 1 soʻm boʻlganda, umumiy bozor talabi quyidagicha hisoblanadi:}
Iste’molchilar talab chiziqlari va bozor talabi chizigʻi.

Quyidagi rasmda ushbu iste’molchilarning talab chiziqlari va bozor talab chizigʻi keltirilgan. Bozor talabi chizigʻi har bir iste’molchining berilgan narxlardagi talablarini qoʻshish orqali hosil qilingan.

Bozor talabi chizigʻining har bir nuqtasi berilgan narxda uchta iste’molchi uchun qancha oziq-ovqat birligi kerakligini koʻrsatadi. Masalan, narx 3 soʻm boʻlganda, bozor talabi 12 birlik boʻlib, u A, B va V iste’molchilarning narxi 3 soʻm boʻlgandagi talablari yigʻindisiga teng
Iste’molchilarning individual talablari chiziqlari toʻgʻri chiziqlardan iborat boʻlgani bilan bozor talab chizigʻi ham toʻgʻri chiziqdan iborat boʻlishi shart emas. Nima uchun deganda, yuqori narxlarda ba’zi bir iste’molchilar tovarni sotib olmasligi ham mumkin yoki ular har xil miqdorda sotib olishi mumkin.
Yana shuni ta’kidlash lozimki, iste’molchilar talablariga ta’sir qiluvchi barcha omillar bozor talabiga ham ta’sir qiladi. Masalan, iste’molchilar sonining oshib borishi bozor talab chizigʻini oʻngga, tepaga siljitadi yoki boʻlmasa, iste’molchilar daromadlarini ortishi, ularning oziq-ovqatga boʻlgan talabini oshiradi. Bu oʻz navbatida bozor talab chizigʻini oʻngga-tepaga siljishiga olib keladi.
Umuman olganda, bozor talabini aniqlashda har xil demografik guruhlarga qarashli iste’molchilar talablarini yigʻishga, har xil hududlarda yashovchi iste’molchilar talablarini yigʻishga toʻgʻri keladi. Masalan, muzqaymoqqa boʻlgan bozor talabi oʻrganilganda yosh bolalar talabi, oʻsmirlar talabi, ayollar talabi, nafaqaxoʻrlar talabi toʻgʻrisidagi axborotlarni olishga va ularni jamlashga toʻgʻri keladi. Xuddi shu masalani hududlar boʻyicha aniqlash ham mumkin.
Bozor talabi chizigʻini va shu bilan birga individual talab chizigʻini ifodalashda tovarlarning narx boʻyicha elastiklik koeffitsiyentidan foydalanish mumkin. Biz yuqorida koʻrgan edikki, agar talab narx boʻyicha elastik boʻlsa, narxning pasayishi iste’molchini tovardan koʻproq sotib olishga undaydi. Natijada iste’molchining tovar sotib olishga sarfi oʻsadi, narx oshganda iste’molchi sarfi kamayadi.
Agar talab elastik boʻlmasa, narx oshganda iste’molchi sarfi ham oshadi, narx pasayganda kamayadi. Bordi-yu talab birlik elastiklikka ega boʻlsa, narx oshganda ham, oshmaganda ham iste’molchining tovar sotib olishga sarfi oʻzgarmaydi.
Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan biri. F. pulda ifodalanadi. F. bozor daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. F. kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. F. topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi, unga intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi. Amaliyotda F. (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (F=D—W). F. 3 omilga bogʻliq: a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat i sh , natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi koʻpayadi, buning tarkibidagi F. ham ortadi; b)daromadlar — tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi F.ni koʻpaytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali F.ni koʻpaytiradi. Shu sababli F.ni koʻp olish sharti — mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda F.ning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir boʻlib, ularning bozor narxi oshsa, oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, F. ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi F. koʻrish mumkin emas. Har qanday firma F.ni eng koʻp olishga, yaʼni uni maksimumlashtirishga intiladi, F. miqdoriga taʼsir etuvchi omillarni ishga soladi.
F.ning oʻz oʻlchami bor. Bu uning normasi va massasidir. F. normasi (Gʻ") nisbiy koʻrsatkich boʻlib, kapital qanday ishlatilib, qanday F. koʻrilganini bildiradi va u orqali F. (F) kapitalning (K) ning qanday qismiga tengligi aniqlanadi.
F. koʻrilgan. F. normasi kapitalining naqadar samarali ishlatilishini bildiradi. F. koʻrish tadbirkorlikning maqsadi boʻlganidan har doim F. normasini oshirishga intilish saklanib qoladi.
F. massasi — bu foydaning mutlaq miqdoridir. F. massasi qanchalik koʻp boʻlsa, F. shunchalik maksimumlashgan hisoblanadi. Agar F. normasi goqori boʻlsa, oz kapital bilan ham koʻp F. olish mumkin, bordiyu F. normasi past boʻlsa, kapitalni koʻpaytirib F.ni koʻpaytirish mumkin. F. maksimumlashtirish uchun ham F. normasi, ham kapital summasi katta boʻlishi zarur. F. normasini pasayishi hisobidan F. massasi qisqargan chogʻda, bu yoʻqotishni bartaraf etish uchun investitsiyapar hisobidan kapital koʻpaytiriladi. Olingan F.ning bir qismi investitsiyaga aylanadi, bu bilan u kapitallashadi. Amortizatsiya va kredit hisobidan ham pul investitsiyalanganda kapital koʻpayadi. Natijada F. normasi pasaygan chogʻda ham olinadigan F. miqdori qisqarmaydi. Agar F. normasi pasayishiga nisbatan kapital tezroq koʻpaysa F. massasining ortishi yuz beradi.
Qayerda hosil boʻlishiga qarab sanoat, tijorat, bank, servis, agrobiznes va boshqa F. turlari mavjud. Qanday usul bilan hosil boʻlishiga qarab oddiy va ustama F.ga boʻlinadi. Oddiy F. erkin — mukammal raqobat sharoitida koʻpchilik tadbirkorlar oladigan F.dir. Us t am a F.ni firmaning monopol mavqei, yaʼni tovarlar taklifining tanho yoki ozchilik firmalar qoʻlida toʻplanishi yuzaga keltiradi. Monopol mavqe bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama F. oladi. F. nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad F.dan iborat boʻladi. Normal F.ni tadbirkorlik qobiliyati yaratadi. Bu ishbilarmonlik uchun mukofot tarzida eng kam deganda malakali ishchi yoki mutaxassisning ish haqiga teng boʻlishi kerak, aks holda tadbirkorlik bilan mashgʻul boʻlish oʻrniga yollanib ishlash maʼqul boʻladi. Bundam F. xarajatlar tarkibiga kiradi, chunki tovarlar xarajatlarga teng narx bilan sotilganda ham tadbirkor daromad topadi va biznesni tashlab ketmaydi. Biznesni boshqarish kapital sohibidan menejerlarga oʻtgan taqdirda normal F. ularga mukofot shaklida tegadi. Iqtisodiy F. xarajatlar bilan daromad oʻrtasidagi farkdan iborat, uni kapital yaratgani sababli bu F. kapital egasiga tegadi. Omad F.si — bu F.ni bozor konyuʼyunkturasidagi juzʼiy oʻzgarishlar yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad F.si hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik F.si ham bor. Bu tavakkaliga ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi.
F. ishlatilishidan oldin taqsimlanadi, undan soliklar toʻlanadi. Kapital qarzga olinganda F.ning bir qismi foiz qarzlarini toʻlashga ajratiladi. F.ning firmada qolgan qismidan ishchi va xizmatchilarga mukofot beriladi, agar firma aksiyadorlik jamiyati boʻlsa, F.dan dividend toʻlanadi, xayrehson ishlariga pul ajratiladi. Barcha chegirilishdan soʻng qolgan foyda taqsimlanmagan yoki tutib qolingan F. hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda qanchalik koʻp boʻlsa, firmaning oʻz mablagʻi hisobidan investitsiyalash imkoni shunchalik katta boʻladi. Firmaning oʻzida qolgan foyda investitsiya orqali kapitallashadi, yaʼni asosiy va aylanma kapitalga kelib qoʻshiladi. Bu firmalarning iqtisodiy salohiyatini oshiradi.