1. GİRİŞ Bal arılarından insan sağlığı için çok önemli ürünler üretilmektedir

6.6. Propolisin Farmakolojik Özellikleri

Propolisin vazelin ile hazırlanan “Propolis vasojeni” olarak bilinen antibakteriyel etkili olan bu kremin Güney Afrika savaşında ilaç olarak kullanıldığı bildirilmektedir. Bu krem doku yenilenmesinin sağlayarak iyileştirmeyi hızlandırmaktadır.

Propolis spreylerinin solunum yoluyla alındığında romatizmaya iyi geldiği, gut hastalığının tedavisinde ve sinirleri yatıştırmada kullanıldığı bildirilmektedir. Bunların yanında propolisin beyin cerrahisinde kanamayı engellediği, yine % 2 lik propolisin genel olarak merhemlerin antibakteriyal etkilerini artırdığı bildirmektedir.

6.6.1. Antibakteriyel Ve Antifungal Aktivitesi

Propolisin antibakteriyal aktivitesi konusundaki ilk sistemik çalışmayı Kıvalkina (1969) yapmıştır. Propolisi eriterek, Streptococcus aureus, Bacillus türleri ve diğer bakterilere karşı bu etkiyi tespit etmiştir.

Propolisin, Staphylococcus, Streptococcus ve Salmonella, Bacillus subtilis, Bacillus alevi, Bacillus larvae, Proteus, Proteus vulgaris, Esherichia coli’yi kapsayan bir dizi bakteri üzerinde antibakteriyel özelliğinin bulunduğu bildirilmiştir. Bu özellikten propoliste bulunan benzoik asit, ferulik asit, galangin, penocembrin’nin sorumlu olduğu bildirilmektedir.

Kronik vajinitis, serviks uterinin lezyonları gibi dişi genital sistemin önemli patojenlerinin tedavisinde kullanıldığı bildirilmektedir. Lokal olarak propolis sprey veya merhemleri kullanılmaktadır.

Ayrıca propolisin 39 mantar türünden 20 tanesinin üremesini engelleyici özelliğe sahip olduğu belirtilmiştir. Propolisde bulunan kafeik asit, benzilcumarat, pinobanksin, pinosembrin antimikotinik özellik göstermektedir.

Propolisin alkol ekstratının bal arılarında Amerika Yavru Çürüklüğü hastalığını kontrol ettiği belirlenmiştir. Bu ekstrat direk olarak veya bal ile sulandırılıp karıştırılarak besleme ile verilebildiği gibi sprey olarak peteklere püskürtülebilir. Hastalığın tedavisi süresince 500 µg/ml lik doz ile kontrol altına alındığı, ancak daha yüksek konsantrasyonların sağlıklı larvayı olumsuz yönde etkileyerek deformasyonlara neden olduğu bildirilmektedir.

Propolisin 1.25-5 mg/ml’sinin kronik zatüreli çocukların tükrüğünden izole edilen 20 Staphylococcus, 10 streptococcus ve 10 Esherichia coli’ye karşı bakterisidal etki gösterdiği tespit edilmiştir. Staphylococcus aureus, Esherichia coli bakterilerine karşı tedavi amacıyla kullanılan biyomisin, tetrasiklin, neomisin, polimisin, penisilin ve streptomisin, penisilin ile propolisin kombinasyonun ise propolis ve furagin karışımı olduğu tespit edilmiştir. Propolisin antibakteriyel etkisi oda sıcaklığında azalmakta ve 0-4 ⁰C de 3-47 yıl yapısı bozulmamaktadır.

6.6.2. Propolisin Anastezik Etkisi

Propolisin anaestezik etkisinin içinde bulunan essansiyel yağlardan kaynaklandığı bildirmektedir.

Propolisin anestezik etkisinin Kokain’in anestezik etkisinden 3 kat, Prosaine’in anestezik etkisinden 52 kat daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Propolisin % 50 alkolik ekstratı kronik otitis (kulak iltihabı) tedavisinde kullanılmış ve anestezik etkinin zayıf bir şekilde devam ettiği bildirilmiştir.

6.6.3. Propolisin Dermatoloji Alanda Kullanımı

Propolisin yaralar üzerinde iyileştirici etkiye sahip olduğu ve doku yenileme hızını artırdığı, uzun yıllardan beri bilinmektedir. Son yıllarda propolisin çeşitli dermatolojik problemlerin tedavisinde kullanılmasına dair bir dizi araştırma yapılmıştır.

Propolis ekstraktının 38 devre mantarı üzerine etkili olduğu tespit edilmiş, ayrıca propolisin 2. derece yanıkların tedavisinde, neurodermatitis, mikrobiyal ekzema ve diğer dermatolojik problemlerin tedavisinde kullanılmaktadır.

Dermatolojik hastalıkların tedavisinde propolis, akriflavin hidroklorid, arnica ekstratı (dağ tütünü ekstrati), borik asit karışımından hazırlanan ve peru balsamı olarak bilinen bir pomat kullanılmaktadır.

Herpes deri hastalığının tedavisinde propolis ekstraktını kullanarak 50 hasta üzerinde yaptığı araştırmada, kontrol grubunda toplam 213 günde iyileşen hastalığın, propolis uygulanan grupta hastaların ise 96 günde tedavi edildiğini bildirilmiştir.

6.6.4. Diğer Farmakolojik Özellikleri

Propolisin % 30’luk alkol solusyonundan hazırlanan ekstratı ülser tedavisinde kullanılmıştır. Propolisin tümör hücrelerinin büyümesi üzerine etkili olduğu bildirilmiştir. Propolisin antiviral özelliği de bulunmaktadır. Özellikle nezle, herpes, tütünde mozaik hastalığına karşı etkili olduğu bildirilmiştir.

6.6.5. Propolisin Tıbbi Amaçlarla Kullanımı

Propolisin tibbi amaçlarla kullanımı çok eski çağlara uzanır. Propolisin vazelin ile karıştırılarak hazırlanan merhemlerin Boer savaşları sırasında kullanıldığı, yaraları iyileştirdiği, dokuların yenilenmesine olumlu katkıları olduğu belirtilmektedir. Anadolu’da da geleneksel olarak insanlarda ve çiftlik hayvanlarında ayak ve deri problemlerinde, yaraların iyileştirilmesinde, üst solunum yolları rahatsızlıklarında, çobanların olgunlaştırılması ve temizlenmesinde kullanıldığı bildirilmektedir.

Propolisin dokuları onarıcı, damar büzücü, kanı pıhtılaştırıcı, çok sayıda bakteri, virüs ve mantarlara etkileri nedeniyle, yaraların iyileştirilmesinde, sedef, hemoroid, egzama gibi cilt problemlerinin çözümünde, ergenlik sivilcelerinin iyileştirilmesinde, ikinci derecede yanıkların tedavisinde kullanılabilmektedir.

Propolisin, yukarıda sıraladığımız yararları dışında, merkezi sinir ve iç salgı sistemi üzerinde düzenleyici etkiye sahiptir. Tansiyonu normale döndürmekte ve kan basıncını ayarlamakta, bağışıklık sistemi güçlendirmektedir. Propolis çözeltileri diş macunlarına % 1-2’den % 10’a kadar eklenmekle böylece normal diş macunlarında ağız mikroflorası 2 saatte oluşurken bu süre 6 saatte çıkarılmaktadır.

6.6.6. Diğer Kullanım Alanları

Propolis, Veteriner Hekimlikte de kullanılmaktadır. Evcil hayvanların ayak ve deri problemlerinin çözümünde, ineklerde endometritis’in tedavisinde başarılı sonuçlar verilmiştir.

Propolis kozmetik alanında da gün geçtikçe artan oranlarda kullanılmaktadır. Ayrıca bal ile birlikte kozmetik yapımında, kafatasına yapılan cerrahi müdahalelerde tıbbi mum yerine de kullanılabilmektedir.

Propolisin bitkilerde gelişmeye durdurucu etkisi olduğu bilinmektedir. Kovanda tutulan patateslerin çimlenmediği görülmüştür. Propolisin alkolde çözeltisinin bazı bitki tohumlarının çimlenmesini engellediği bildirilmektedir. Bu etkileri nedeniyle soğan, sarımsak, patates gibi yumru bitkilerin sararmasında kullanılır. Mobilya sanayinde cilalamada kullanılabilir. Örneğin Stradivarius kenarlarının cilalanmasında kullanılmış, bunların 400 yıldan fazla sağlam kalmasını sağlayarak günümüze ulaşmasına olanak vermiştir.

6.7. Propolisin Toksik Özelliği

Propolis konusunda yapılan araştırmalarda propolis ve ekstratların toksik etkilerinin belirlenmesiyle beraber genel anlamda zararsız olduğu bildirilmektedir. Propolisin eter solusyonu 0.35 mg/gr dozda beyaz fareler üzerinde toksik etkisi olmadığı bildirilmiştir. Propolis alkol ve eter ekstraktının her ikisininde 0.7 mg/gr’nın alındıktan 19 saat sonra öldürücü olduğu bildirilmiştir.

Propolis, 2000 kişiden bir kişide kızartı şeklinde allerjiye neden olabilmekte, uygulama kesildiğinde sorun ortadan kalkmaktadır. Proplisin en olumsuz etkisi, uzun süreli kullanımlarda ülser ve solunum sistemleri problemlerine yol açabileceğidir. % 70’lik alkolde eritilen saf propolisin temel bileşikleri toksik değildir. Bununla birlikte çok küçük oranda bulunan bazı bileşikler metabolizma bozukluklarına yol açabilir.

Propolisin kobay’a, ratlara ve köpeklere yüksek dozajda (vücut ağırlığının her kg’na 10-15 mgr) verilebildiğini daha sonraki birkaç ay içinde toksik etkisinin bulunmadığını yüksek dozajın patojenik hastalıkların oluşmasına neden olmadığı bildirilmiştir.

6.8. Kullanım Alanları

1. Vücut direncini arttırmak amacıyla günde 30-60 mg’a kadar alınabilir.

2. Tedavi edici amaçla, Kardiyovasküler sistem ve kan dolaşımı rahatsızlıklarında, kulak, burun, boğaz ve bronşial bölgelerde (boğaz enfeksiyonları, faranjit, rinit, sünizit, kulak iltihabı) kullanılabilir.

3. Genel akciğer hastalıkarının, kısmi olarak tüberlükoz’un tedavisinde kullanılmaktadır.

4. Sindirim sisteminde, (gastirit, duodenol ülser, kolit) rektum hastalıklarında, oral efeksiyonlarla (dental hijyen ve ağız kokusunda, dişeti, dil pamukçuluk) kullanılmaktadır.

5. Üriner sistem (mesane ve böbrek rahatsızlıklarında) ve genital enfeksiyonlarda (erkeklerde prostat problemleri, kadınlar da vajinal trichomoniasis) kullanılmaktadır.

6.Dermatolojide, kesiklerde, yaralarda, soğuk ısırması (parmak, yüz ve kulakta) mayasıl hastalığında, birinci ve ikinci dereceden yanıklarda, nasır, çıban, ekzema da, sedef hastalığında, mantar hastalıklarından, zona hastalığında ve yara izinin tedavisinde, deride renk bozulmasında, kullanılmaktadır.

7. Romatizmal hastalıklarda tedavi amacıyla kullanılmaktadır.

6.9. Dozaj ve Uygulama

Ham propolis doğal formunda, kapsül formunda kullanıbilir, ayrıca % 3-30 alkol konsantrasyonunda sulandırılmış propolis direk yaralar, yanıklar ve bazen kronik egzema üzerinde kullanılabilir. Bazı ekstraktlar oral yoldan da (Örneğin bir kaşık balın üzerine birkaç damla şeklinde) alınabilir. % 1-20 oranları arasında değişen miktarlarda propolis konsantrasyonlarının bulunduğu krem ve merhemler şeklinde kullanılabilir.

Bunların dışında % 50 alkol konsantrasyonunda çözülmüş propolis diş macunu ile karıştırılarak kullanılabilir. Propolis kapsül şeklinde (her kapsülde 0.20 gr propolis) günde 2-6 kapsül alınabilir. Kronik, hastalıklarda, romatizmal ağrılarda, nezlede, sinüzit tedavisinde 3-6 gün 60 mg alınabilir.

6.9.1. Propolis Tabletleri

Bir kutuda % 70 lik alkolde saflaştırılmış % 40 propolisin ekstraktınında 60 mg’lık tabletlerden oluşan 40 tablet bulunmaktadır.

6.9.2. Propolis Merhemleri ve Kremleri

Propolis merhemleri, hafif, orta ve kuvvetli dozda, olmak üzere 3 çeşit kullanılmaktadır. Hafif orta ve kuvvetli merhemler sırasıyla % 7, 12 ve 15 saf propolif içermektedir.

6.9.3. Propolis Kapsülleri

Bir kutuda, pülverize edilmiş ham propolisiten 200 mg olacak şekilde hazırlanan kapsüllerden 30 adet bulunmaktadır.

6.9.4. Propolis Spreyleri

% 10 saflaştırılmış propolis ekstratından 15 cc teneke kutuda ve esas olarak, birinci ve ikinci dereceden yanıkların tedavisinide, ayrıca yaralarda, yara izinin oluşumunu engellemede kullanılmaktadır.

6.9.5. Propolmel

Propolmel, % 70 soğuk bal ekstraktı, % 20 polen ve % 10 propolis’den imal edilmiş çok değerli bir ürün olarak tüketilmektedir. Bu, esas olarak, mide ve barsak kanamalarında tedavi amacıyla kullanılmaktadır. Propolmel plus olarak yeni bir preperasyon geliştirilmiştir. Bu bilinen propolmel’e arısütü, nilüfer çiçeği ve gingseng (Çin’ de ilaç yapımında kullanılan bir çeşit kök) ilave edilmesi ile hazırlanmıştır.

6.9.6. Distile Su Karıştırılmış Propolis

Bu öz propolisin, sakız ve mumsu maddelerin alkolde çözülmesinden yapılmışıtır. Propolisin temel komponenlerinden olan esansiyel yağlar bu özün içinde kalmaktadır. Bu öz % 40’lık alkol solusyonundan alınmış daha sonra distile su ile karıştırılmıştır. Bu berrak sıvı, su ile karıştırıldıktan hemen sonra rengi sonra rengi bulanmış ve süt görünümünü almıştır. Bu alkol solusyonunda gözle görünmeyen mikroskopik parçacıkların bulunmasından oluşmakta, ancak alkol oranı azaldığı zaman görülebilmektedir. Distile su ile karıştırılmış propolis dört değişik şekilde uygulanabilir. 

1. 
   uygulama: Propolisin bu formu, antiviral, antibakteriyel, antimikotinik özelliğine sahiptir ve ağızda bulunan aft gibi hastalıklara karşı kullanılmaktadır. Bu karışımın su ile birlikte birkaç damla alınabilir.
   
2. 
   Uygulama: Göz etrafında oluşan fungus, bakteri ve virüslere karşı etkilidir. Bu amaçla ılık göz banyosuna birkaç damla damlatılarak kullanılması yeterlidir.  
   
3. 
   Uygulama: bu sıvı aynı zamanda barsak, mide, rahatsızlıklarına etkili olmaktadır. Günlük olarak küçük bir fincan suya 10 damla damlatılarak oral olarak kullanılmaktadır.
   
4. 
   Uygulama: 5 kısım su ve 1 kısım solüsyonu kullanılarak, çeşitli deri hastalıklarına karşı kullanılmaktadır.
   

6.10. Propolisin Hasadı

Arılar propolisi kovanda yoğun olarak dip tahtasına, uçuş deliği arkasına ve örtü tahtaları arasına biriktirirler. Ancak dip tahtası ve uçuş deliği arkasına biriktirilen propolis, içerisine mum kırıntısı ve artık maddelerin karışması nedeniyle saf değildir. Örtü tahtalarına biriktirilen propolis daha temiz ve saftır. Arıcı, koloni yönetimi içerisinde bal ve polen gibi diğer ürünlerin etkilemeden balmumu ile karışmamış, kirlenmemiş propolis üretebilir. Bu amaçla hazırlanmış plastik, naylon ya da metalden yapılmış, üzerinde arının geçemeyeceği (3 mm) genişlikte yarıklar bulunan ve örtü tahtası yerine konulan iç kapaklar kullanılır. Macaristan’da bu amaçla plastik kapakların yaygın olarak kullanıldığı bildirmektedir.

Kovanın üst kısmına monte edilen üretim kapakları, yarıkları yeterince propolis ile dolduğunda alınıp dip-frizde dondurulur. Sertleşerek kırılgan bir yapı kazanan propolis, kapağa uygulanan basit bükme hareketleri ile ayrılır.

Koloni başına propolis veriminin 50 ile 250 gr arasında olduğu bildirmekte ancak bunun 600 gr ’a kadar çıkarabileceği ileri sürülmektedir. Üretilen propolisin temizliğini kontrol etmek için basit bir test yapılabilir. Sert ve katı haldeki propolis iyice ezildikten sonra bir miktar ılık su ile birlikte cam bir kavanozda iyice çalkalanır yabancı maddelerin dibe birikmesi sağlanır. Günümüzde propolis dünya ticaretinde düzenli olarak alınıp satılan bir ürün haline gelmiştir.

7. SONUÇ

21.yy.da olmamıza rağmen halen arının çalışma sistemi tam anlamıyla çözülmüş değildir. Günümüz toplumu arının üretmiş olduğu ürünlerin insanoğluna sağladığı faydaları yeni anlamaya başlamışlardır.

Teknolojisinin ilerlemesiyle arı ürünleri çeşitli şekillerde işlenerek insanoğlunun faydasına sunulmuştur. Arı ürünü olarak başta bal gelmektedir. Balın sadece lezzet ve besin maddesi olarak kullanılan bal, fiziksel, kimyasal ve biyolojik anlamda tüm besin maddelerini içeren bir üründür.

İnsanlık tarihinin en eski gıdalarından biri olan bal, günümüzde de önemini hala sürdürmektedir. Bal; yemeklik olarak kullanılmasının yanısıra bebek gıdalarında, kahvaltılık hububatlarda, tütüncülükte, kozmatik sanayinde, ilaç sektöründe ve daha bir çok alanda değerlendirilebilen çok yönlü bir gıdadır. Doğal olarak tatlı bir ürün olan balın fiziksel yapısının viskoz ve higroskopik olması, gıda sektöründe balın uygulama alanlarını gittikçe genişletmektedir.

Bal mumu sadece petek yapımında kullanıldığı sanılan bu ürün aslında birçok sanayi dalında yardımcı madde olarak kullanılmaktadır. En önemli kullanım alanı ise kozmetik sanayidir (güzellik kremleri, dudak boyaları, losyonlar vb.). Ham madde olarak kullanımı, en fazla şekerleme endüstrisinde yaygındır. Ayrıca ecza ve diş endüstrilerinde, boya yapımında ve denizcilikte (su geçirmez malzeme yapımında) de balmumunda faydalanılmaktadır.

Arı zehirin arının savunma sistemi olduğu bilinen ancak insan sağlığına olumlu faydaları bulunan bir ürün olarak karşımıza çıkar.

Arı zehiri ilthaplı eklemlerin tedavisi romatizmal hastalıklarda tedaviye yardımcı olmak amacıyla uzun zamandan beri kullanılmaktadır. Aynı zamanda hipertansiyona iyi geldiği de bilinmektedir.

Polen arılar için larva beslenmesinde kullandıkları önemli bir protein kaynağıdır. Aynı zamanda işçi arıları ve yaşlı larvalar polenle beslenirler. Polenin insan beslenmesindeki kullanımı Avrupa’da doğal besin kaynağı olması nedeniyle önem kazanır.

Polenin tıbbi etkileri konusunda Avrupa’da yapılan bilimsel çalışmalar ve klinik test çalışmaları, prostat, alerji ve kanser türü problemler üzerinde yoğunlaşmıştır.

Polenin bakterilerin üremesini engellenmesi antibakteriyel etkileri sinerjist etkisi, anabolitik etkisi kan yapması, trigliserit düzeyini düşürücü vücut direncini artırıcı, sinir sistemindeki olumlu etkileri ve trambosit metobalizmasındaki olumlu etkileri olduğu bilinmektedir.

Polen sağlıklı bir gıda olarak veya bir gıdaya katılan bir ürün olarak halk arasında ilgi görmektedir.

Arı sütü insanoğluna sunulan besin unsurlarından biridir. Arı lerva üreten kraliçe arılar için gıda olarak sunulan bez salgısıdır.

Avrupa ve Amerika’da son 25-30 yıldan beri insan beslenmesi ve tedavisi için araştırmacıların dikkatini çeken arı sütü, içerdiği (vital) maddeler nedeniyle insan ömrünü uzatan sağlıklı ve dinç yaşam sağlayan bir özel gıda olarak kabul edilmiştir.

Arı sütü dokulara fazla oksijen girmesini, sağlamasından başlayarak insan sağlığınada birçok fizyolojik ve terapatik etkisi bulunan son derece faydalı bir üründür.

Propolis arı tarafından kendi sağlığını koruması için üretilen kovandaki zararlı mikroorganizmaların yaşamasını durduran bir özelliği sahip olan propolis sarı açık kahve renkte kendisine özgü tad ve kosusu olan bir üründür.

İnsan sağlığında kullanımında, krem, merhem, tablet kapsül sprey olmak üzere çok değişik şekillerde kullanılmaktadır. Vücut direncini artırdığı, kulak, burun, boğaz enfeksiyonlarında, akciğer hastalıklarında, gastirit, ülser, kolit gibi sindirim sistemi hastalıklarında, üriner sistem ve genital enfeksiyonlarda, romatizmal hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır.

Arıdan elde edilen bu ürünlerin gelişen teknoloji ile birlikte insan sağlığı üzerindeki önemi ortaya çıkmış ve böylece arıcılığın önemi bir kat daha artmıştır. Çeşitli bitki kaynaklarından bal arıları tarafından toplanan reçinemsi maddeler olarak bilinen propolisin, yapılan araştırmalar sonucunda antibakteriyel, antimikotinik, antiviral ve anaestezik özelliğe sahip olduğu bildirilmektedir.

Sonuç olarak arı ürünleri olan bal, propolis, arı zehiri, polen ve bal mumu bundan önce olduğu gibi bundan sonraki yüzyıllarda da insanlığın arıcılığa vereceği önemli daha gelişip içeriklerinin faydalılığı daha geniş anlamda araştırılacak olan mükemmel ürünlerdir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KAYNAKLAR

1- TUTKUN E. 2000., Arıcılığın Tarihçesi ve Gelişimi T.K.V. Teknik Arıcılık Yayın, No:2 s. 1.4, Ankara

2- DOĞAROĞLU M., 1999., Arı ürünleri ve insan yaşamındaki önemi Modern Arıcılık, s.271.276, Tekirdağ.

3- ŞENOCAK K.1969., Arıcılığın Tarihi değeri Modern Arıcılık, s. 13.158. İstanbul.

4- ŞAHİNLER. N.1997., Propdisin Ferman kolojik Özellikleri ve kullanılma olanakları, Doktora Semineri Ç.Ü. Zir. Fak., Zootekniği Bölümü s. 1.13. Adana.

5- TETKİK. İ. 1995., Bal Arısı ve Balın Tarihçesi T.K.V. Eylül. 1995 sayı 49., s. 22. 23, Ankara.

6- TUTKUN E. 2000., Arı Ürünleri ve Özellikleri T.K.V. Teknik Arıcılık Yayın No:2 s. 94-219 Ankara.

7- GENÇ. F. 1994., Arıcılıkta sağlanan ürünler. Arıcılığın temel esasları 1994 s. 212. 229. Erzurum.

8- GÜLŞAHİN. H., 1979. Arının faydalandığı kaynaklar. Gıda-Tarım ve Hayvan Bak. Zir. İşl. Genel. Müd. Yay. R: 117. s.18.25 Ankara.

9- GENÇ F., 1994. Bal Arılarının Yaralandıkları Doğal Yiyecek Kaynakları Arıcılığın temel esasları 1994. s. 131.141 Erzurum. İstanbul.

10- ŞENOCAK. K., 1969. Arının Faydalandığı madde ve Bitkiler. Modern Arıcılık s.128.133 İstanbul.