1. Ildiz mevali ekinlar vakillari, axamiyati, tarqalishi. Qand lavlagi biologiyasi, ishlatilishi, navlari va yetishtirish texnologiyasi

Mahsulot tavsifi
Shakar mohiyatan sof uglevod (saxaroza) boʻlib, taʼmi shirin va yoqimli. U yaxshi so'riladi va tananing normal ishlashini ta'minlaydi (ko'rish va eshitish keskinligi, miya hujayralari uchun muhim oziq moddalar, yog'larning shakllanishida ishtirok etadi). Mahsulotni suiiste'mol qilish kasalliklarning rivojlanishiga olib keladi (karies, ortiqcha vazn va boshqalar).
Yuvilgan qand lavlagi
Ishlab chiqarish uchun xom ashyo
M amlakatimizda an'anaviy tarzda bu mahsulot qand lavlagidan tayyorlanadi. Shakar ishlab chiqarish katta miqdordagi xom ashyoni talab qiladi.
Beetroot tumanlar oilasining vakili. Ikki yil davomida o'sadi, madaniyat qurg'oqchilikka chidamli. Birinchi yilda ildiz o'sadi, keyin ikkinchi yilda u rivojlanadipoyasi, gullari va urug'lari paydo bo'ladi. Ildiz hosilining massasi 200-500 g. Qattiq to'qimalarning massa ulushi 75% ni tashkil qiladi. Qolganlari shakar va boshqa organik birikmalar.
Lavlagi yigʻishtirib olish 50 kun davom etadi. Shu bilan birga, zavodlar yiliga o'rtacha 150 kun ishlaydi. Qand sanoatini xom ashyo bilan ta'minlash uchun lavlagi kagat (katta qoziq) deb ataladigan joyda saqlanadi.
Qand lavlagi saqlash
Qand lavlagini saqlash texnologiyasi
Lavlagi avvaldan tayyorlangan maydonlarga qoziq qilib qatlamlab yotqiziladi. Saqlash texnologiyasi buzilsa, lavlagi unib, chiriydi. Axir, ildizlar tirik organizmlardir. Niholning o'ziga xos xususiyati nihollarning butun meva massasiga nisbati indeksidir. Yuqori harorat va yuqori namlik sharoitida lavlagi saqlashning beshinchi kunidayoq unib chiqa boshlaydi. Shu bilan birga, qoziqning yuqori qismida joylashgan lavlagi eng intensiv unib chiqadi. Bu shakar ishlab chiqarish samaradorligini pasayishiga olib keladigan juda salbiy hodisa. Niholdan yo'qotishlarni kamaytirish uchun o'rim-yig'im paytida mevalarning tepalari kesiladi va qoziqdagi hosilning o'zi maxsus eritma bilan ishlov beriladi.
Mevalarni zarar bermaslikka harakat qilib, qoziqlarda ehtiyotkorlik bilan saqlash kerak. Axir, homilaning shikastlangan joylari zaif nuqta bo'lib, u birinchi navbatda, keyin esa sog'lom to'qimalarga ta'sir qiladi.
Bakteriyalarning rivojlanishiga harorat va namlik darajasi sezilarli darajada ta'sir qiladi. Tavsiya etilgan havo tarkibi va haroratini saqlasangiz1-2 °C, keyin parchalanish jarayonlari sekinlashadi (ba'zan rivojlanmaydi).
Saqlashda saqlanayotgan lavlagi nihoyatda ifloslangan (tuproq, oʻt). Axloqsizlik qoziqdagi havo aylanishini buzadi, chirish jarayonlarini qo'zg'atadi.
Shuning uchun lavlagi yuvish va yuvilgan holda saqlash tavsiya etiladi. So'nggi yillarda begona o'tlar, somon va kirlarni puflash uchun maxsus qurilmalar keng qo'llanilmoqda.Eng muhim vazifalardan biri qand lavlagi hosildorligini oshirishdir. Bu ko'plab omillarga bog'liq. Shakar ishlab chiqarish to'g'ridan-to'g'ri yig'ish hajmiga, shuningdek, xom ashyoning texnologik sifatiga bog'liq.

Birinchidan, yetishtiriladigan lavlagining texnologik sifatlari ishlatiladigan urug’larga bog’liq. Zamonaviy texnologiyalar biologik va boshqa xususiyatlarni nazorat qilish imkonini beradi. Urug‘lik sifatini nazorat qilish har gektar ekin maydonidan olinadigan hosilni sezilarli darajada oshirishi mumkin.

Lavlagi yetishtirish usuli ham muhim ahamiyatga ega. Hosildorlikning sezilarli o'sishi tizma etishtirish deb ataladigan usulda kuzatiladi (hosildorlikning o'sishi mintaqaning iqlimiy xususiyatlariga qarab 15 dan 45% gacha). Usulning mohiyati quyidagicha. Kuzda maxsus mashinalar tizmalari quyiladi, buning natijasida er namlikni faol ravishda o'zlashtiradi va to'playdi. Shuning uchun bahorda er etarlicha tez pishib, meva ekish, o'sishi va rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bundan tashqari, lavlagi yig'ib olish ancha oson: tizmalarning tuproq zichligi nisbatan past.
Bu texnologiya oʻtgan asrning uzoq 20-yillarida sovet olimi Gluxovskiy tomonidan taklif qilingani.
3. Sabzi biologiyasi, ishlatilishi, navlari va yetishtirish texnologiyasi.
Sabzi. Shirali oziqlardan biri bo’lib, deyarli hamma turdagi parrandalar va ayniqsa, yosh mollar uchun bebaho sersuv hamda servitamin oziq hisoblanadi. Oziqlik qimmati jihatidan lavlagidan qolishmaydi. Har 100 kg sabzidan 14 oziq birligi, qariyb 1 kg hazm bo’ladigan oqsil, 0, 6 kg kalsiy, 0, 5 kg fosfor, 3 kg karotin saqlanadi. Sabzidan 88 % suv bor, 12% esa quruq modda. Quruq moddaning tarkibida 9 % protein, 2% yog, 10% kletchatka, 71% azotsiz ekstraktiv moddalar, 8% kul qoldiq bo’ladi. Sabzi proteinining tarkibida almashtirib bo’lamydigan (sintezlanmaydigan) aminokislotalardan lizin, metionin, tiriptofan; kulida mineral elementlardan kalsiy, fosfor; mikroelementlardan marganes, mis, rux, kobalt bor. Bulardan tashqari, karotin, tiamin, ribaflavin, nikotin kislotasi, holin kabi vitaminlar ham bor. Parrandaga oziq sifatida jamg’arilayotgan sabzi boshqa bir oziq massasi bilan aralashtirib siloslanishi, tuzlanib qo’yilishi, quritib olinishi yoki natural holda saqlanishi va yedirilishi mumkin. Oziqlantirilganda katta yoshdagi parrandaga uning rasionidagi quruq oziqlarning 20-30%, tovuq- jo’jalariga 15-20%, kurka jo’jalariga, o’rdak va g’oz bolalariga 25- 30 % miqdorida berish tavsiya etiladi. Sabzini natural holda yedirish yaxshi natija beradi. Ammo uni saqlash muddatining uzunligiga qarab oziqlik qimmati pasayishi mumkin. Chunki oddiy holda saqlanayotgan sabzining tarkibida karotin kundankunga parchalanib yo’qola borib, bahor fasliga kelib ikki baravar kamayib ketadi, ya’ni uning servitaminlik xususiyati pasayadi . Agar sabzi siloslansa, tuzlansa yoki quritib olinsa, tarkibidagi karotin to’liq saqlanadi va kelgusi yilgi sabzi hosiliga qadar saqlanishi mumkin. Oziq uchun tuzlanayotgan sabziga uning umumiy og’irligiga nisbatan 4% miqdorida tuz sepish kerak. Bunday tuzlangan sabzi yosh jo’jalarga berilmaydi. Katta yoshdagi parrandalarga kuniga 15 g. dan beriladi. Quritilgan sabzi vitaminlarga boy oziq ingrediyentlaridan bo’lib, uning har 1 grammida 200mkg karotin saqlanadi. Parrandalarga berishdan oldin quritilgan sabzi un qilib maydalanadi va rasionning quruq qismiga nisbatan 3-5% miqdorida qo’shib beriladi. Navlari. O’zbekistonda Davlat reyestriga Ziynatli, Nantskaya-4, Nurli-70, Mirzoi jyoltaya-304, Mirzoi krasnaya-228, Mishak-195, Shantane-2461, Sirano-Berlikumer, Kaskade F1 navlari kiritilgan. Topshiriq. 1. Xashaki ildizmevalarni morfologiyasini bilish , ildizmeva, urug’lari, maysalari va barglariga qarab aniqlashni o’rganish. 2. Dars mazmunini daftarga qayd etish. Idizmevalar tuzilishining rasmini chizing.