1. İqtisadi vəziyyətin proqnozlaşdırılması, iqtisadi siyasətin işlənməsi və monitorinqi üçün statistikadan istifadə etməklə iqtisadi modellərin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi Giriş

Cədvəl 1

Məhsuldarlığın hesablanması üçün MHS-nin zəruri göstəriciləri

	Fiziki həcm indeksi (%-lə)	Mütləq rəqəmlər, cari qiymətlərdə	Xərc maddələrinin xüsusi çəkisi (cari qiymətlərlə; %-lə)
			məhsul buraxılı-şında	aralıq istehlak-da	ümumi əlavə dəyərdə
Məhsul buraxılışı, əsas qiymətlərdə
Aralıq istehlak, alış qiymətində
o cümlədən:
yanacaq-enerji məhsulları
xammal və material
Xidmətlər
Ümumi əlavə dəyər, əsas qiymətlərdə
o cümlədən:
əmək xidməti haqqı
kapital xidməti haqqı

Məhsul buraxılışı, aralıq istehlak və ümumi əlavə dəyər haqqında məlumatların ehtiyatlar və istifadə cədvəllərindən götürülməsi məsləhət görülür. Məhsuldarlığın hesablanması üçün cədvəlin aralıq istehlak və əlavə dəyər məlumatlarından istifadə edilir. Bu məlumatlar cari və müqayisə dövrünün qiymətlərində hesablanır və aşağıdakı cədvəllərin hazırlanmasında istifadə edilir;

• 
  ehtiyatlar cədvəlləri, əsas qiymətlərdə;
  
• 
  ticarət əlavəsi cədvəlləri (pərakəndə və topdan ticarət üçün ayrılıqda);
  
• 
  nəqliyyat əlavəsi cədvəlləri (nəqliyyat növləri üzrə);
  
• 
  əlavə dəyərdə nəzərdə tutulmayan vergi cədvəlləri;
  
• 
  məhsula digər vergilər cədvəlləri (məhsula subsidiyalar çıxılmaqla);
  
• 
  ehtiyatlardan istifadə cədvəlləri, əsas qiymətlərlə.
  

Bu cədvəllərdə məlumatlar yerli və idxal olunan məhsullar üzrə ayrılıqda göstərilir.

2.13. İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə məlumatlar olmadıqda, məhsuldarlıq aşağıdakı üsullarla şərti hesablanır:

1) yüksək səviyyəli sahənin məlumatları əlavə mənbələrdən istifadə etməklə sahənin xüsusi çəkisinə vurulur.

2) sahə üzrə çatışmayan məlumatlar ekstrapolyasiya, retropolyasiya və ya interpolyasiya üsulu ilə hesablanır. Bu zaman dəyər indekslərinin (cari qiymətlərdə), fiziki həcm indeksinin (sabit qiymətdə), daha yüksək səviyyənin (qrup sahə) məlumatlarından istifadə edilir. Əgər şərti hesablanmış göstəricilərdə statistik kənarlaşma yaranarsa, onda bu kənarlaşma mütənasib olaraq həmin sahə daxilində bölünür.

2.14. Ayrı-ayrı sahələrin fiziki həcm indeksi Laspeyresin zəncirvari indeksi kimi təyin edilir. Paaşenin zəncirvari indeksi defilyatora müvafiq olur. Fiziki həcm indeksinin hesablanmasında Laspeyresin düsturuna Fişer və Tornkvist düsturuna nisbətən daha çox üstünlük verilir. Çünki bu düstur additivlik prinsipinə cavab verir, ehtiyatlar və istifadə cədvəllərinin tərtibində istifadə edilir. Fiziki həcm indeksinin daha yüksək səviyyədə aqreqasiyası üçün Tornkvist düsturundan istifadə edilir.

T_q = П {(q_t/q₀)^1/2(s₀+^s_t)} (14)

Burada,1/2 (s₀+s_t)-fiziki həcm indeksində çəkilərin orta hesabi qiymətidir (dəyər ifadəsində). Bu düstur Laspeyresin indeksi üçün xarakterik olan artma meylini nəzərə alır.

2.15. Məhsul buraxılışında və ümumi əlavə dəyərdə xərc maddələrinin payı cari qiymətlərdə məlumatlara əsasən hesablanır. Onlardan məhsul buraxılışının və ümumi əlavə dəyərin müvafiq artımında xərc maddələrinin fiziki həcm indeksini tapmaq üçün istifadə edilir.

Çəkilərdən istifadə edərkən onların uyğunlaşdırılması tələblərinə riayət etmək lazımdır. Məhsul buraxılışı və aralıq istehlak çəkiləri ümumi əlavə dəyər çəkiləri ilə uyğunlaşmalı, ümumi əlavə dəyərin payı, öz növbəsində, əməyə və kapital haqqı payına uyğunlaşdırılmalıdır.

2.16. Aralıq istehlakın məhsul növləri üzrə qruplaşdırılması ehtiyatlar və istifadə cədvəlinin məlumatları əsasında aşağıdakı şəkildə yerinə yetirilir:

Yanacaq-enerji məhsullarına yanacaq-enerji hasilatı (10-12 növlü iqtisadi fəaliyyət), neft emalı sənayesi (23), elektrik enerjisi və qaz istehsalı (40) sahələrinin məhsulları aid edilir. Xidmətə İFNT-in 50-99 kodlu fəaliyyətin məhsulları aid edilir. Digər sahələrin məhsulları xammal və yanacağa aid edilir.

2.17. Əmək (xidmətlərinin) ödənilməsinə aiddir:

- muzdlu işçilərin əməyinin ödənilməsi;

- müstəqil məşğul şəxslərin ümumi qarışıq gəlirinin bir hissəsi;

- istehsala digər vergilərin bir hissəsi.

Müstəqil məşğul şəxslərin ümumi qarışıq gəlirinin bir hissəsi hesablama yolu ilə tapılır. Bu zaman işləyənlərin sayı, muzdlu işçilərin fəaliyyət növü üzrə orta əmək haqqı əsas götürülür. Fəaliyyət sahəsi üzrə müzdlu işçılərin əmək haqqı ilə müstəqil məşğul şəxslərin əmək haqqı müqayisə olunur.

İstehsala digər vergilərin bir hissəsi, yəni əmək xidməti haqqına daxil olan vergilərə, həmçinin hər hansı bir mütəxəssis fəaliyyətinin, yaxud fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün ödədiyi lisenziya aiddir. Fəaliyyət növü üzrə belə məlumatlar olmadıqda, istehsala digər vergilər kapital xidməti xərclərinə aid edilir.

Kapital xidməti xərclərini tapmaq üçün ümumi əlavə dəyərdən əmək xidməti dəyərini çıxmaq lazımdır.