1. İqtisadi vəziyyətin proqnozlaşdırılması, iqtisadi siyasətin işlənməsi və monitorinqi üçün statistikadan istifadə etməklə iqtisadi modellərin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi Giriş

1.1. Proqnozlaşdırmada statistik göstəricilərdən

istifadə edilməsi
İnkişafın istiqamətlərinin düzgün proqnozlaşdırılması və obyektiv qərarların generasiyası dolğun və hərtərəfli informasiya təminatına əsaslanır və yalnız doğru statistik məlumatları ekonometrik təhlil, modellər vasitəsi ilə proznozlaşdırmaq mümkündür. İqtisadi (maliyyə və qeyri-maliyyə) aktivlərə sərmayə qoyuluşu ekoloji, iqtisadi və insan kapitalınin kəmiyyət və keyfiyyətinin düzgün statistikasını tələb edir. Bu məsələlərin vaxtında həll edilməməsi qoyulmuş sərmayələrin effektivliyini və strukturunu müəyyənləşdirmək üçün çətinlik yaradır. Hətta fəaliyyətin son nəticəsi ilə ilkin xərclərin müqayisəsi belə mümkün olmur. Bütün bu problemləri sistemli araşdırmaq ücün beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən davamlı (iqtisadi effektiv və sosial ədalətli) inkişaf konsepsiyası irəli sürülmüşdür. Həmin konsepsiyaya əsasən sərmayənin optimal qoyuluşu ölkədə iqtisadi inkişafa və sosial ədalətin bərpa olunmasına yönəndilir. Davamlı inkişaf konsepsiyasının əsas modeli aşağıdakı kimidir.
İqtisadi istehsal

Torpaq

İnvestisiya

Enerji ehtiyyatı

Məhsul ehtiyyatı

Kənd təsərrüfatı ehtiyyatı

Ətraf mühit ehtiyyatları

Sosial xidmət

Keyfiyyətli təhsil

Ölum

Doğum

Əhali

İşçi qüvvəsi

Ətraf mühitin mühafizəsi

Gəlir

İxrac

İdxal

Tədiyə balansı

Mübadilə məzənnəsi

Valyuta ehtiyatı

İstehlak

Maddi həyat səviyyəsi

Modeldən göründüyü kimi, iqtisadi fəaliyyət, o cümlədən istehsal prosesi iqtisadi mahiyyət daşımalı, əlavə dəyər yaratmalıdır. Yəni, gəlirlər xərcləri üstələməli və iqtisadi istehsalın nəticəsi ətraf mühitin mühafizəsinə, ixraca, istehlaka və investisiyaya ayrılmalıdır. İnvestisiya bloku öz növbəsində enerji kapitalına, məhsul kapitalına, kənd təsərrüfatı kapitalına, ətraf mühit kapitalına və sosial xidmət kapitalına ayrılır. Ölkənin inkişafı birbaşa sərmayə qoyuluşundan (investisiya) asılıdır. İnvestisiya ümumi və xalis (təmiz) investisiyaya ayrılır və inkişafı xalis investisiya xarakterizə edir. Onu müəyyənləşdirmək üçün ümumi investisiyadan kapitalın (aktivlərin) köhnəlmə dəyərini (amortizasiyası, mənəvi köhnəlməsi, ətraf mühitin komponentlərinin keyfiyyətinin pisləşməsi, erroziyası və s.) çıxmaq lazımdır. Alınan nəticə müsbət olduqda inkişafı, sıfır olduqda durğunluğu, mənfi olduqda tənəzzülü ifadə edir.

Ölkənin iqtisadi inkişafını dünya səviyyəsində mövcud inkişafla müqayisəli öyrənmək üçün nominal və real effektiv valyuta məzənnəsi göstəricilərindən istifadə edilir. Bu göstəricilər ölkənin rəqabət qabiliyyətinin dəyişməsini əks etdirən əsas göstəricidir və beynəlxalq valyuta fondunun metodiki tövsiyyələrinə əsasən hesablanır. Beynəlxalq valyuta fondunun metodiki materiallarında iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətini əks etdirən real effektiv mübadilə məzənnəsi göstəricisini müəyyənləşdirən zaman ekoloji məhsul olan neft-qaz idxalı və ixracı nəzərə alınmır. İqtisadiyyatda rəqabət qabiliyyəti əsasən xarici ölkələrin (tərəf-müqabil ölkələrin) valyuta məzənnəsinə, istehlak qiyməti indekslərinə, idxal və ixracın həcminə görə müəyyən edilir.

Nominal və real effektiv mübadilə məzənnələrinin proqnozu və hesablanması neft ixracatçısı olan ölkələr üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi nəzəriyyədən məlum olduğu kimi, real effektiv mübadilə məzənnəsi (REMM) ölkənin “Holland Sindromu”na yoluxmasının determinantı kimi çıxış edir. Aparıcı ixracat məhsulunun (məsələn, xam neft) ixracatının həcminin və ya qiymətinin kəskin artması nəticəsində REMM-nin yüksəlməsi ölkənin istehsal etdiyi məhsulların digər ölkələrdə istehsal olunan eyni məhsullarla rəqabət aparmaq qabiliyyətinin müvafiq dərəcədə aşağı düşməsi deməkdir.

Aparıcı sahənin üstün inkişafı ölkə iqtisadiyyatının digər sektorlarında-idxalı əvəz edən və ixrac olunan sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən sahələrdə və habelə, xidmət sahələrində istehsal həcminin və onun səmərəliliyinin dəyişməsinə səbəb olur.

Dövlətin iqtisadi və sosial təhlükəsizliyini, maliyyə və təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilməsini təmin etmək üçün müvafiq tədbirlər hazırlanır və bütün bu tədbirlər sistemi dövlətin maliyyə və iqtisadi siyasətinin əsasını təşkil edir. Maliyyə siyasətinin hasırlanması zamanı ticari malların, yəni qiymətləri dünya bazarında müəyyən olunan əmtəələrin konyunkturu haqqında informasiya dəyişdiyi üçün önun dinamik öyrənilməsi və gələcək vəziyyətinin proqnozlaşdırılması tələb olunur. Həmin proqnozlar ölkənin büdcəsinin tərtibində və müvafiq iqtisadi siyasətin hazırlanmasında istifadə edilir.

Ticari malların konyunkturunun təhlili və proqnozu üçün istehlak səviyyəsi və qabiliyyəti, iqtisadi agentlərin (fermerlərin, ev təsərrüfatları və s.) pul və digər gəlirləri, xərcləri, yığımı, investisiyası, idxal və ixracın həcmi, valyutanın mübadilə məzənnəsi, malların rəqabət qabiliyyəti və s. göstəricilərdən istifadə edilir. Konyunktur təhlil zamanı məsələyə sistemli yanaşılır, yəni əvvəlcə xarici (ekzogen) təsirlər (dünya səviyyəsində ümumi təlabat, xammalın qiyməti, əsas valyutanın məzənnəsi) öyrənilir və bu əsasda iqtisadiyyatın daxili istiqaməti müşahidə olunur. İdxal və ixrac konyunkturunun təhlili bir tərəfdən dünya üzrə tələbi (ixracı) və daxili tələbi (idxalı), digər tərəfdən isə milli məhsulun rəqabət qabiliyyəti öyrənməyə imkan verir.

İqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin təhlili statistik və ekonometrik tədqiqatların köməyi ilə aparılır. Rəqabət qabiliyyəti dedikdə ölkə daxili istehsal qiyməti ilə xarici ölkədəki istehsal qiymətinin müqayisəsi başa düşülür. Beləliklə, iqtisadiyyatın (məhsulun) rəqabət qabiliyyəti göstəricisi tapılır. Həmin indeksin köməyi ilə məhsulun dünya ixracatında yeri təyi olunur. İxracat qabiliyyətinə eyni zamanda milli və xarici valyutaların mübadilə məzənnəsi təsir edir. Praktiki olaraq bu göstəricilərin əlaqələndirilməsi mürəkkəb hesablamalar tələb edir. Xarici ölkələrdə məhsulun istehsal qiyməti haqqında informasiya birjalardan əldə edilir. Ölkə daxilində isə məhsulun istehsal qiyməti statistik müşahidələr əsasında müəyyən edilir.

Milli əmtəələrin rəqabət qabiliyyətinin artırılması menecment, texnologiya, iqtisadi, xarici əlaqələr, vergi və s. sistemlərin uzlaşmasını və beynəlxalq bazarlarda konyunktura dəyişikliklərinə çevik uyğunlaşmanı tələb edir. Əmtəələrin rəqabət qabiliyyəti eyni zamanda münasibətlər sistemindən də asılıdır. Əmtəələrin rəqabət qabiliyyəti, digər amillərin təmin edilməsi və sabit qalması şərti ilə iqtisadi amillərdən asılıdır. Başqa sözlə desək, qiymət əsasında rəqabət həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

Əmtəələrin rəqabət qabiliyyətinin artırılması bir tərəfdən yoxsulluğun aradan qaldırılması problemlərinin, digər tərəfdən isə ərzaq təhlükəsizliyi proqramının real təlabat nöqteyi-nəzərindən yerinə yetirilməsi üçün kafi və zəruri şərtdir. Digər tərəfdən ərzaq təhlükəsizliyi proqramının istehsal nöqteyi-nəzərdən yerinə yetirilməsi də kənd təsərrüfatı məhsullarının rəqabət qabiliyyətinin artırılmasını tələb edir. Bu problem kənd təsərrüfatı istehsalının səmərəlilik göstəricisi ilə bağlıdır.

İstehsalın səmərəliliyi isə kənd təsərrüfatı məhsullarının nisbi qiymətlərindən və aralıq istehlak xərclərindən asılıdır. Hər iki göstəricinin səviyyəsinə digər amillər sabit qalmaqla real mübadilə məzənnəsi əsaslı təsir göstərir.

Ərzaq təhlükəsizliyinin təhlili və proqnozlaşdırılması zamanı kənd təsərrüfatı üçün lazım olan sənaye məhsullarının istehsal vəziyyəti və qiymətlərinin dəyişməsi haqqında informasiya nəzərə alınmaqla ərzaq məhsullarının istehsalı üçün aralıq istehlak və əlavə dəyər hesablanır. Belə nəticə çıxarmaq olar ki, istər iqtisadi, istərsə də onun tərkib hissəsi olan ərzaq təhlükəsizliyinə bilavasitə istər ölkədə istehsal olunan, istərsə də başqa ölkələrdən gətirilən sənaye məhsulunun istehsal qiymətləri və sənaye sektorunun inkişaf səviyyəsi də təsir göstərir.

Tələb və təklifin proqnozlaşdırılması üçün balanslar (natural və dəyər) metodundan istifadə edilir. Bu metodun tətbiqi üçün ayrı-ayrı məhsulların istehsalı üzrə aralıq tələb, son tələb, ixrac və idxal, əlavə dəyər, xərclərin (investisiyaların) həcmi proqnozlaşdırılır. Milli hesablar sisteminin xərclər və məhsul buraxılışı (istehsal) cədvəlləri istehlakın proqnozlaşdırılması üçün dünya praktikasında geniş istifadə olunan modellərdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatın inkişafına təsir göstərən aşağıdakı amilləri proqnozlaşdırma zamanı nəzərə almaq lazımdır:

- müxtəlif bazarlarda tələb və təklifin müqayisəli təhlili və istehsal qiymətləri arasında fərqlərin aşkar edilməsi;

- təsərrüfat vahidlərinin istehsal ehtiyyatlarının və maliyyə vəsatlərinin davamlılığının öyrənilməsi;

- istehsal və idxalın dəyişməsi ilə əlaqədar daxili bazarın quruluşu;

- real tələbatın artmasının istehsalın artmasına təsiri və ya ehtiyatların azalmasına görə və idxalın artması;

- iqtisadi aktivliyin, məşğulluğun və gəlirlərin dəyişməsi;

- istehsal və istehlak qiymətlərinin dəyişməsinin əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə təsiri və müvafiq olaraq konyunktur dəyişikliyi (konyunktur dəyişikliyi əvvəl dünya, sonra ölkə və nəhayət təsərrüfat vahidi səviyyəsində baş verir).

İqtisadi inkişafa təsir edən amillərin intensivliyini müəyyənləşdirmək üçün ekonometrik modellərdən istifadə edilir. Ekonometrik modellər vasitəsi ilə iqtisadiyyatın daxili və xarici amillərdən asılılığını əks etdirən göstəricilər qruplaşdırılır. İstehsal və maliyyə göstəricilərinin qarşılıqlı təsirini müəyyənləşdirmək üçün çoxamilli təhlildən istifadə edilir.