«1» kurs studenti Filosofiya páninen

O’zbekstan ma’mleketlik ko'rkem-o'ner ha’m Ma’deniyat instituti Nokis filiali



Kitapxana xabar iskerligi qa’nigeligi

«1» kurs studenti

Filosofiya páninen

Ȏz betinshe jumɪsı

Tema: Du’niyani biliw problemasi

Qabıllawshı: ______________ Nizamatdinov M

Orınlawshı: ______________ _______________

Reje:

• 
  Du’niyani biliw
  

• 
  Biliw obekti ha'm subekti
  

• 
  Biliwlik iskerliktin' strukturası
  

Du'nyanı biliw probleması

Adamnın' du'nyag'a ko'p qurlı qatnası biliwlik qatnastı da, bilimlerge erisiwge bag'darlang'an adamlardın' aktiv iskerligin an'latiwshi biliwdi de o'z ishine qamtıydı. Bilim degenimiz ideallıq obrazlarda sa'wlelengen, ta'biyiy ha'm jasalma tillerdin' belgilerinde bekitilgen biliwlik iskerliktin' na'tiyjesi. Biliwdin' ku'ndelikli, ko'rkem, ilimiy sıyaqlı ha'r qıylı tu'rleri bar. Biliwdin' basqa da tu'rlerin ha'm olarg'a sa'ykes keletug'ın bilimlerdi bo'lip ko'rsetiwge boladı. Olardın' ha'r biri o'zine ta'n o'zgeshelikke iye. Biraq ta bul o'zgeshelikler olardın' ha'r birine ta'n uliwma niızamlardı ha'm ulıwmalıq xarakterge iye problemalardı biykarlamaydı. Biliwdin' ulıwmalıq problemaları retinde alıp qaralatug'ın biliwdin' ta'biyatı, bilim menen realliqtın' qatnası, onın' shinlıq jag'dayları filosofiyada o'z aldına qa'liplesken tarawlardın' biri biliw teoriyasının', yamasa gnoseologiyanın' izertlew predmetine kiredi. Gnoseologiya ontologiya menen tıg'ız baylanısta bolıp, bul tarawda ontologiyalıq kategoriyalar biliwlik protseste qollanıladı ha'm sol sebepli gnoseologiyalıq ta'repke iye boladı. Gnoseologiyalıq kategoriyalar ha'm printsipler ontologiyalıq jaqtan tiykarlanıwshılıqqa iye. Adamnın' biliwlik iskerligin tek g'ana gnoseologiya izertlep qoymay, al oni basqa da arnawlı ilimler izertleydi. Mısalı, ha'zirgi da'wir psixologiyasının' ayırım tarawları (qabıl etiw psixologiyası, oylaw psixologiyası, kognitivlik psixologiya), lingvistikanın' ayırım bag'darları h.t.b. Bul ilimler biliwdin' tek belgili ta'replerin izertleydi, olar ta'repinen alıng'an na'tiyjeler gnoseologiyanın' ulıwma problemaların sheshiwde og'ada u'lken a'hmiyetke iye bolip, onin' aldına jan'a problemalardı qoyıp, olardın' sheshiliwinin' jan'asha usılların ko'rsetedi. Biraq bul ilimlerdin' hesh qaysısı gnoseologiyanın' filosofiyanın' bir tarawı sıpatındag'ı a'hmiyetin biykarlay almaydı. Sebebi olar biliwdin' tiykarlıq problemaların, sonın' ishinde du'nyanı biliwdi talqılaw ma'selesin ko'termeydi ha'm sheshpeydi.

Du'nyanı biliwge bola ma? Adam haqıyqatlıqtın' shın ko'rinisin o'zinin' eleslerinde ha'm ko'zqaraslarında payda etiw uqıplılıg'ına iye me? Bul berilgen sorawlarg'a ko'pshilik filosoflar maqullaw formasında juwap qaytaradı. Olardın' pikirinshe, adam o'zin qorshag'an du'nyanı tu'sindiriwge ja'rdem beretug'ın jetkilikli usıllar menen qurallang'an. Maqullaw tu'rinde bul sorawlarg'a juwaptın' beriliwi ha'r qıylı ko'zqarastan Berkli, Gegel, XVIII a'sir frantsuz materialistleri, Feyerbax, arab oyshillan, filosof-materialistler ta'repinen sheshildi. Olardın' tan'lag'an jolin gnoseologiyalıq optimizm dep atawg'a boladi. Bular menen birlikte jetkilikli da'rejedegi biliwdin' mu'mkinshiligin biykarlaytug'ın da filosoflar bar. Bul bag'dar agnostitsizm dep ataladı. Ko'pshilik jag'daylarda agnostitsizmdi du'nyanı biliwdi biykarlaytug'ın ta'limat dep tu'sindiredi. Biraq bunday mazmun jeterli da'rejede anıqlıqqa iye emes, sebebi du'nyanı biliwdi tolıg'ı menen biykarlaytug'ın filosoflardı tabıw qıyın. Usıg'an baylanıslı agnostitsizm dep materialliq sistemalardın', ta'biyat ha'm ja'miyet nızamlarının' tiykarların jetkilikli tu'rde biliw mu'mkinshiligin biykarlaytug'ın ta'limattı aytsaq boladı. Agnostitsizmnin' elementleri a'yyemgi grek sofistlerinin' relyativizminde o'z sa'wlesin tapqan. Geraklittin' barlıq zatlardın', na'rselerdin' o'zgermeli xarakterge iye bolıwiı haqqındag'ı ideyasın basshilıqqa alıp, Protagor na'rseler haqqındag'ı bilimlerimiz o'zgermeli ha'm ag'ıslı, sol sebepli ha'r qanday na'rse haqqında eki ma'nide (dvoyako) ha'm qarama-qarsılıqlı tu'rde aytıwg'a boladı degen. Usig'an baylanıslı shın yamasa jalg'an bolatug'ın hesh qanday tiykar joq. Bir na'rseni qansha adam qabiıl alsa, sol na'rse haqqındag'ı ko'zqaraslar da sonshelli boladt. Ha'r bir adam na'rseni qalay qabıl alsa onın' reallıg'ı da sonday boladi, bir na'rse haqqındag'ı qa'legen pikirimiz basqa qa'legen pikir menen ten' ma'niles boladı. Usınday mazmundag'ı sofistlerdin' relyativizmi antikalıq skeptitsizmnin' tikkeley deregi xızmetin atqardı. Skeptitsizmnin' iri wa'kili Pirronnın' pikirinshe, na'rselerdi seziwler ja'rdeminde de, aqıl ja'rdeminde de bilip bolmaydı, sonın' ushin bizler olar haqqındag'ı bilimlerdin' birewin ta'n alıp, olardı ulg'lay almaymız. Pirronnın' oqwshisı Timon «Men zattın' mazalı ekenin sezemen, biraq onın' shin ma'niste mazalı ekenin bilmeymen» degen pikirdi aytqan. Tek g'ana seziwler jalg'an bolıp qoymastan, olardın' pikirinshe, aqıl da jalg'anlıqqa iye. Eger logikalıq biliw da'lillewge tiykarlansa, onda onın' tiykarı retinde alıp qaralatug'ın shinliqtın' ta'n alınıwı za'ru'r, biraq bul shinliqtın' o'zi o'z gezeginde basqa shinlıqtın' ja'rdeminde da'lilleniwi sha'rt. Usig'an baylanıslı, hesh bir pikirdi shin pikir dep alıp qarawg'a bolmaydı.


Solay etip, sofistler de, skeptikler de biliwdi tolig'ı menen biykarlamag'an, olar tek g'ana haqıyqat, shin biliw mu'mkinshiligin, onn' ulıwmalıq a'hmiyetliligin biykarlag'an. Biliwdin' subektivlik ta'repin, na'rselerdin' o'zgermeliligi menen anıqlanatug'ın bilimlerdin' salıstırmalı xarakterin bo'lip ko'rsetiw. menen birlikte, olar bilimlerdin' salıstırmalı turaqlılıg'ın, seziwler ha'm qabıllawlardın' obektivlik mazmunın esapqa almag'an.

Usig'an qaramastan, skeptitsizm menen relyativizmnin' filosofiya ha'm ilimdegi unamlı a'hmiyeti olardın' ratsionalliq da'lillewsiz isenimge tiykarlang'an barlıq na'rseni gu'man astına qoyıwı menen belgilenedi. Skeptitsizm filosofiyanın' za'ru'rli elementi bolıp tabıladı, sebebi gu'manlanıw, sin, biykarg'a shig'arıw shiınlıqtın' absolyutlestiriliwin, dogmalastırılıwin saplastırıwg'a qarsı bag'darlang'an. Gegeldin' pikirinshe, «unamlı filosofiya o'zi o'zinde haqıyqatında da skeptitsizmnin' unamsız ta'repine iye ekenligin tu'sine aladı, ha'm, sol sebepli skeptitsizm og'an qarsı qaratılmag'an ha'm onnan tisqarıda jaylaspag'an, al onin' tek qanday da bir momenti bolip tabıladı». Biraq ta asa ketken (krayniy) skeptitsizm filosofiyalıq kontseptsiya sıpatında agnostitsizm menen betlesedi. Agnostitsizm izbe-izlik formasında Yumnın' skeptitsizminde o'z sa'wlesin taptı. Egerde a'yyemgi skeptikler obektivlik du'nyanın' o'mir su'riwine gu'manlanbay, olar tek g'ana bilimlerdin' shinlig'ın gu'man astına qoyg'an bolsa, al Yum bolsa haqıyqatlıqtın' o'zinin' o'mir su'riwine gu'manlanadı. Onn' pikirinshe, bizlerdin' ha'mme bilimlerimiz seziwlik qabıl etiwler bolip, bizler olardın' sheginen shig'iw mu'mkinshiligine iye emespiz. Sol sebepli, bizler ta'jiriybe menen realliq arasındag'ı qatnastın' qanday ekenligi haqqında da, haqıyqıy realliqtın' o'mir su'riwi haqqında da pikir ju'rgize almaymız. Agnostitsizmnin' en' iri wa'killerinin' biri Kanttın' Yumnan parqı sonda, ol obektivlik du'nyanın' o'zlik zat (vesh v sebe) o'mir su'riwin ta'n aladı, biraq olardı biliwge bolmaytug'ınlıg'ın moyınlaydı. Onın' pikirinshe, na'rseler bizlerge bizlerden tisqanda jasaw arqalı berilgen, olardın' o'z betinshe qalay jasaytug'ınlıg'ın bizler bile almaymız, bizler tek g'ana olardın' qubilısların, yag'nıy bizlerdin' seziwlerimizge ta'sir etiw arqalı bizlerde payda etetug'ın eleslerin g'ana bile alamız.

Ko'rip turg'anımızday, Yum da, Kant ta biliwdin' mu'mkinshiligin tolig'ı menen biykarlamag'an, olar tek g'ana biliwdi seziwlik qabillaw menen sheklegen. XIX a'sirdin' ekinshi yarımında ha'm XX a'sirde agnostitsizmnin' ideyaları ha'r qıylı filosofiyalıq ag'ımlarda, solardın' ishinde «fiziologiyalıq idealizm», «ieroglifler teoriyası» bag'darlarında o'z sa'wlesin taptı. Solay etip,«shinlıqtı biliw mu'mkin be?» degen sorawg'a juwap beriwimiz ushin, ba'rinen burın biz biliw obekti ha'm subektinen, biliwlik protsestin' o'zinen turatug'ın biliwlik iskerlikti analizlewimiz kerek.