«1» kurs studenti Filosofiya páninen

Biliwlik iskerliktin' strukturası

Du'nyanı biliw probleması biliw subektinin' biliwlik uqıplhlıg'ı haqqındag'ı ma'seleni ko'teriwge alıp keledi. Subekt ne menen qurallang'an? Ol qanday usillardın' ja'rdeminde haqıyqatlıq haqqında duris ko'zqarastı payda etedi? Adam biliwdin' gnoseologiyalıq subekti sıpatında qorshag'an du'nyanı sananın' ja'rdeminde biledi. Bul jerde bizlerdi sananın' sotsialliq ha'm biologiyalıq tiykarları, onın' kelip shig'iwi ha'm ma'nisi qızıqtırmaydı. Bul problemalar aldın'g'ı bapta so'z etildi. Gnoseologiyalıq aspektte adamnın' sanası realliqtı aktiv sa'wlelendiriwdin' en' joqarg'ı forması sıpatında alıp qaraladı. Sol sebepli sananın' ha'm ulıwma adam psixikasının' biliwlik mu'mkinshiligin anıqlawimız tiyis. Adamnın' psixikası (subektivlik reallıq) sanag'a ten' kelmeydi. Ol sanadan ha'm sanasızlıqtan ibarat. Sananı sistema sıpatında izertlegenimizde, onın' u'sh - biliwlik, emotsionalliq, motivatsiyalıq-erklik - podsistemasın, yamasa tarawin bo'lip ko'rsetiwge boladı.

Biliwlik taraw seziwlik, yamasa sensitivlik ha'm ratsionalliq biliwden turadı. Seziwlik biliw sırtqı seziwlerge tiykarlang'an bolıp, sezim, qabıl etiw, eleslew uqıplılıg'ı menen belgilenedi. Al ratsionallıq biliw bolsa tu'sinikler menen anıqlanatug'ın abstraktlik-oylaw iskerligin an'latadı. Seziwlik ha'm ratsionalliq biliwge tiykarlang'an halda biliw obektlerinin' ideallıq obrazları qa'li plesedi.

Biliwlik uqıplılıqqa dıqqat, yad ha'm qıyal, bug'an qosımsha sanasızlıq da'rejede tamırları en jayg'an intuitsiya da kiredi. Diqqat biliwlik iskerliktin' tan'lawshilıg'ı, onın' belgilengen obektke bag'darlanıwshilig'ı menen xarakterlenedi. Diqqat biliwdi sho'lkemlestiredi, oni aktiv, maqsetke bag'darlang'an protseske aylandıradı. Yad obekt haqqındag'ı informatsiyanı saqlawshi ha'm qayta tiklewshi uqıplılıq sipatında bar bolg'an ha'm erisiletug'ın bilimlerdi ja'mlewge mu'mkinshilik beredi ha'm usi tiykarda olardı tolıqtırıp ha'm teren'lestirip otıradı. Qıyal etiw uqiplılıg'ına baylanıslı adam eleslerdi ha'm burin hesh qashan qabıl etilmegen oylaw da'rejesindegi jag'daylardı qa'liplestiredi.qıyal menen fantaziyalardı (arzıwlardı) du'ziw uqıplılıg'ı boljawlardı alg'a su'riw, jan'alıqlardı ashıw menen baylanıslı.

Biliwlik iskerliktin' tilsiz bolıwi mu'mkin emes, sebebi tildin' formalarının ja'rdeminde biliwdin' na'tiyjeleri o'z ko'rinisin tabadı ha'm bekkemlenedi.

Emotsionalliq taraw sırtqı, sensitivlik seziwlerden parıqlanıwshi adamnın' ishki seziwlerinen turadı. Og'an quwanish, qayg'ı, muhabbat, jek ko'riwshilik, qıynalıw ha'm basqa da seziwler kiredi. Bularg'a qosımsha affektler de (latın tilinen alınıp ruwxıy qa'weterleniw, qumar, inta degendi an'latadı), (yag'nıy ashiw, qa'ha'r, qorqw), emotsionalliq jag'day da (keypiyat, ol quwanishli yamasa qayg'ılı boliwi mu'mkin), a'piwayı elementar emotsiyalar da (sho'llew, ash boliw h.t.b.) emotsionalliq tarawg'a kiredi. Subekttin' emotsionalliq jag'dayı biliwlik protseske, onin' obektke qatnasına ta'sir etedi ha'm usig'an baylanıslı biliwdin' na'tiyjelerinde de o'z sa'wlesin tabadı. Emotsiyalar biliw menen baylanıslı, onı «gu'zeti p» ju'redi ha'm onnan g'a'rezli boladı. O'z gezeginde biliw de emotsiyalardın' unamlı yamasa unamsız (keri) ta'sirin o'zinde sa'wlelendiredi. Motivatsiyalıq-erklik tarawg'a biliwlik iskerlikte subektti bag'darlawshi subekttin' motivleri, ma'pleri, talapları ha'm bularg'a qosımsha maqsetti tan'law uqiplılıg'ın ha'm og'an erisiw za'ru'rligin belgilewshi ishki umtılıwshiliqtı an'latiwshi erk kiredi. Erk biliwlik ha'm emotsionalliq tarawlardı baylanıstıradı, biliwdin' aktiv xarakterin anıqlaydı, onı jan'a bilimlerdi toplawg'a bag'darlaydı. Sananın' barlıq tarawları o'z ara baylanısqan bolıp, biliwlik iskerlikte tiykarg'ı roldi ratsionalliq biliw, oylaw atqaradı. Ol seziwlik biliwdi bag'darlaydı, emotsionalliq ha'm motivatsiyalıq-erklik tarawlardı basqaradı.

Psixikalıq iskerlikke adam sanası ta'repinen tu'sinilmegen psixikalıq qubilislardın' jıynag'ı kiredi.Olarg'a tu's ko'riwler, gipnozlıq jag'daylar, belgili bir is-ha'rekettin' tipin an'latiwshi, biologiyalıq na'sillikte bekitilgen (misalı, o'zin saqlap qalıw instinkti) instinktler kiredi. Sanasızlıqqa avtomatlastınlg'an is-ha'reketlerdin' stereoti pleri de (olar da'slebinde sananın' basqarıwında bolip, keyin ala sanasızlıq xarakterine iye boladı) kiredi. Misalı, pianinoda oynaw, jazıw mashinkasında jumis islew h.t.b. Biliw teoriyası ushin, a'sirese, sanasızlıqtag'ı intuitsiya ma'selesi u'lken qızıg'ıwshiliqtı tuwdıradı. İntuitsiya ratsionalliq da'lillewsiz tikkeley qaraw usılında shinlıqqa erisiw uqıplılıg'ın an'latadı.