«1» kurs studenti Filosofiya páninen

Biliw obekti ha'm subekti

Adamnın' du'nyag'a aktiv qatnasın ko'rsetiwshi qa'legen iskerlik subekt ha'm obekttin' o'z ara ta'sirinen turadı. Subekt degenimiz materialliq ha'm ruwxıy iskerliktin' iyesin (nositel), obektke bag'darlang'an aktivlilik deregin an'latadı. Obekt degenimiz subektke qarsı qaratılg'an tiykardı, onın' iskerligi bag'darlang'an ta'repti an'latadı. Obekttin' obektivlik reallhqtan parqı sonda, obekt retinde tek g'ana subekttin' iskerligine kirgizilgen obektivlik realliqtın' bo'legi alıp qaraladı. Ja'miyetlik qatnasıqlardın' rawajlanıw protsesinde biliwlik iskerlikmaterialliq, a'meliy iskerlikten bo'lip alınıp, ol o'z betinshe salıstırmalı jasaw uqıbına iye boladı. Subekt-obekt qatnası biliw subekti ha'm obekti qatnası retinde belgilenedi. Solay etip biliw subekti degenimiz obektke bag'darlang'an aktivlilik deregin, biliw iskerliginin' iyesin an'latadı. Biliw obekti degenimiz biliw subektinin' biliwlik iskerligi bag'darlang'an tiykardı beredi. Mısalı, quyash sisteması payda bolg'annan baslap obektivlik reallq retinde o'mir su'rip kelgen Neptun planetası bul planetanın' ashılg'anınan baslap (1846 j.) biliwdin' obektine aylanadı: onın' quyashtan qashiqlıg'ı, aylanıs periodi, ekvatoriallıq diametri, awirlig'ı, Jerden qashıqlıg'ı ha'm basqa da sıpatlamaları anıqlandı.

K.Popper ta'repinen alg'a su'rilgen subektsiz (bessubektnıy) biliw teoriyası dep atalatug'ın da teoriya bar.
Ha'r qıylı filosofiyalıq ta'limatlarda biliw subekti ha'm obekti ha'r tu'rli mazmunda tu'sindiriledi. XVII-XVIII a'sirlerdegi materializmde obekt subektten g'a'rezsiz jasaytug'ın na'rse retinde, al subekt bolsa obektti passiv tu'rde qabıllawshiı individ retinde alıp qaraladı. Bunday ko'zqaras baqlawshilıq penen xarakterlenedi. İdealistlik sistemalarda subekt aktiv, do'retiwshi baslama retinde alıp qaraladı. Subekt sezimlerdin' kombinatsiyası tu'rinde obektti do'retiwshi individualliq sana retinde (Berkli, Yum, empiriokrititsizm ta'limatları) yamasa adamnan tısqarıda jasawshi subekt, yag'nıy haqıyqatlıqtı jaratiwshi ha'm biliwshi quday, du'nya ju'zlik aqıl retinde tu'sinildi. Mısalı ushın, en' tiykarg'ı jag'day retinde bolmis penen oylawdın' birdeyligi alıp qaralatug'ın Gegeldin' sistemasında absolyutlik ideya (obektivlik oylaw) biliwdin' ha'm subekti, ha'm obekti retinde alıp qaraladı.

Popperdin' teoriyasında og'ada a'hmiyetlilikke iye problema qoyılg'an' egerde bilim subektten g'a'rezli bolsa, onda ol obektivlik bolıwı mu'mkin emes, al egerde ol obektivlikke iye bolsa, onda subektten bas tartıwımız kerek. Bul problemanı individuallıq ha'm ja'miyetlik subekttin' o'z ara ta'sir etiw probleması dep qarawg'a boladı. İdeyalar ha'm teoriyalar olardı alg'a su'rgen adamlarg'a tiyisli bolmay qalıwına baylanıslı o'z aldına o'mir su'riw xarakterine iye dep aytıwg'a boladı. Olar ja'miyettin' jetiskenligine (baylıg'ına) aylanadı (Darvin, Eynshteyn ha'm t.b. teoriyaları). Biraq bul tastıyıqlaw biliwden subektti alıp taslawg'a tiykar bola ala ma degen sorawdi payda etedi.

Bilim ja'miyetten bo'lek jasaytug'ın individualliq subekttin' iskerliginin' na'tiyjesi bola almaydı. Biliwdin' ja'miyetlik baylıq retinde ta'n alıng'an bilimlersiz alıp qaralıwı mu'mkin emes. Biraqta, basqa ta'repten qarag'anda, biliwdin' subektsiz alıp qaralıwı mu'mkin emes, ha'm bul subekt retinde biliw uqiplılıg'ına, sana ha'm erkke iye, sonin' menen birge tu'sinikler, kategoriyalar, teoriyalarda o'z sa'wlesin tapqan, tilde bekkemlengen, a'wladtan a wladqa o'tip otiratug'ın (Popperdin' «U'shinshi du'nyası») bilim ha'm ta'jiriybeler menen qurallang'an adam, individ bola aladı. Gnoseologiyalıq subekt sotsialliq ta'biyatqa iye boladı, yag'nıy ol materialliq ha'm ruwxıy ma'deniyat jetiskenliklerin o'zine sin'dirgen ja'miyetlik adam. Usı, yag'nıy ken' ma'nide, biliw subekti retinde ja'ma'a't, sotsialliq topar, ja'miyet alıp qaraladı. Ja'miyet universallıq gnoseologiyalıq subekt retinde barlıq da'rejedegi, barlıq a'wladlardag'ı subektlerdi biriktiredi. Biraq ol (ja'miyet) biliwdi individual subektlerdin' biliwlik iskerligi arqalı a'melge asıradı.

Biliw bul subekt ha'm obekttin' o'z ara ta'sir etisiwi. Sol sebepli ha'm biliwlik protses ha'm onın' na'tiyjesi o'zlerinde subektivlilikti-subektten g'a'rezli tiykardı, ha'm obektivlilikti-subektten g'a'rezsiz tek obekttin' o'zi menen anıqlanatug'ın mazmundı ja'mlegen. Biliwdin' subektivlik ta'repi biliwlik subekttin', yag'nıy abstraktlik emes adamnın', al iskerligi belgili bir sotsiallıq qatnaslar ha'm ma'deniyattın' da'rejesi menen baylanıslı bolg'an anıq subekt penen anıqlanadı. Du'nyag'a ko'zqaraslıq, metodologiyalıq sha'rtler, a'dep- ikramlılıq normalar ha'm bahalaw o'lshemleri biliwlik protsesine jeterli da'rejede ta'sir ko'rsetedi. Bilimler, ta'jiriybeler, sha'rtler subektti «toltırıwshi» mazmun bolıp, olar da'slepki (predposıloshnoe) bilimdi quraydı, ol biliwden aldın berilip, onın' tiykarg'ı sha'rti boladı. Da'slepki bilim, anıq-logikalıq jaqtan tu'sinilgen (bezelgen) ha'm tilde bekitilgen boliwi da, aniq emes- tu'sinilmegen ha'm tilde bekitilmegen de boliwi mu'mkin. Bunday bilim emotsionalliq bahalarda, intuitivlik-ko'rkem obrazlarda h.t.b. o'z sa'wlesin tabıwı mu'mkin. Anglishan filosofi ha'm ilimpazı M.Polani jekke insanlıq (lishnostnıy) bilim kontseptsiyasın qa'liplestiredi. Ol a'meliy is-ha'reket, o'z ara birgelikli miynet etiw, tikkeley jekke kontaktler (baylanıslar, mısalı, ilimiy ja'ma'a't) ja'rdeminde erisilgen anıq ha'm anıq emes komponentlerden quralg'an individuallıq subekttin' bilimin an'latadı. İlimiy iskerlikte anıq emes jekke insanlıq bilim ilimpazdın' teoriyalıq iskerligine kirgiziledi ha'm onın' ta'jiriybesinde, eksperiment qoyıw ko'rkem o'nerinde ko'rinedi. Biliwlik protseske da'slepki (predposıloshnoe) bilimdi kirgiziw subektti anıq sotsioma'deniy jag'daylardan, erisilgen bilimlerden ha'm basqa da sha'rtlerden g'a'rezsiz o'mir su'riwshi gnoseologiyalıq abstraktsiya retinde tu'siniwden qutqaradı. Biraqta bul bilimnin' rolin ha'dden tis asırıp jiberiwge bolmaydı.

Ja'miyet universallıq subekt sıpatında biliwdi iskerliktin' bir forması retinde alıp qarawshi iskerliktin' barlıq tu'rlerin alıp qaraydı. Biliw materialliq, a'meliy iskerlikke kirgiziledi ha'm onın' tiykarında qa'liplesedi. Usı menen bir qatarda iskerliktin' ha'r qıylı tu'rlerinin' birligi olardın' bir birinen pariqlanıwin biykarlamaydı. A'meliy iskerlik dep realliq obektler menen ju'rgiziletug'ın materiallıq-qayta o'zgertiwshi iskerlikti belgileymiz. Biliw dep idealliq obrazlar menen ju'rgiziletug'ın ruwxıy iskerlikti alıp qaraymız. Solay etip, biliwlik qatnaslar salıstırmalı tu'rde o'z aldına o'mir su'riwshi ruwxıy iskerliktin' bir tu'rin an'latadı. Olar rawajlanıwdın' ishki logikasına iye boladı. O'z gezeginde aytılg'an mazmun biliwdi iskerliktin' o'zgeshe tu'ri sipatında bo'lip qarawg'a, onın' strukturasın ha'm spetsifikasın anıqlawg'a ja'rdem beredi.