1. Kursun öyrənilməsinin əhəmiyyəti və məqsədi

                 11-12..Azərbaycan ailəsi. Ailənin funksiyaları, tipləri və quruluşu. 

 

          Gec -tez oğlanlar evlənməli, qızlar ərə getməlidirlər. Bu çox mühüm həyati 

zərurətdir. Ona görədə onlar özlərini ailə həyatına hazırlamalıdırlar. Siz artıq 

bilirsiniz ki, nigaha daxil olmaq üçün yetkinlik yaşına çatmaq, müəyyən 

ümumtəhsil və peşə səviyyəsi, seçdiyiniz şəxslə özünüz arasında ər-arvadləq və 

ailə borcu kimi məsələlərdə yekdil fikrin mövcudluğu, etik-psixoloji mədəniyyətə 

yiyələnmə, evdarlıq qabliyyətinin, ailənin müstəqil maddi həyatını qurmaq üçün 

kifayət qədər hazırlığın olması, tərbiyə etməyi bacarmaq və s. lazımdır. 

         Ailə - nigah, yaxud qan qohumluğna əsaslanan kiçik qrupdur. Ailə üzvləri bir-

birinə məişət birliyi, mənəvi cavabdehlik və qarşılıqlı köməklə bağlıdır. 

          Ailə yaxın qohumların (kişi və qadının, valideyinlərin  və uşaqların və s.) 

birlikdə yaşadıqlaı qrupdur. Lakin buna adi qrup kimi baxmaq doğru deyildir.O, 

kiçik sosial qrupdur və cəmiyyətin ilkin özəyidir. 

           Ailənin bir sra tarixi formaları (“Punaula” ailəsi, ikili ailə və monoqam ailə) 

mövcud olmuşdur. Ölkəmiz, o cümlədən dünyanın əksər ölkələri üçün monoqam 

(təknigahlıq) ailə forması səciyyəvidir. Cəmiyyətimizdə monoqam ailə ər-arvadın 

qarşılıqlı məhəbbətinə, hörmətinə, səmimiyyətinə onların bir-biri, eləcədə uşaqlar 

qarşısında borc daşımasına əsaslanır. 

           Ailənin özünəməxsus funksiyaları vardır. Funksiya (funtio-latın sözüdür) 

mənası icra, fəaliyyət deməkdir. Ailənin funksiyaları dedikdə onun həyat 

fəaliyyətinin başlıca istiqamətləri nəzərdə tutulur. Bu baxımdan onun aşağıdakı 

funksiyalarını fərqləndirmək olar: reproduktiv, təsərrüfat-iqtisadi, tərbiyə, 

bərpaedici və s. 

           Ailənin funksiyaları qarşılıqlı əlaqədədir. Onlar, hər şeydən əvvəl ailənin 

sosial mahiyyətini əks etdirir. Ailə cəmiyyətin sosial əsasıdır. O öz üzvlərinin 

müxtəlif tələbatı (şəxsi və ümumailə, yəni qrup) ilə yanaşı cəmiyyətin bir sıra 

mühüm tələbatını- əhali artımı tələbatını yerinə yetirir. Bu isə ictimai tələbatdır. 

Ailənin funksiyaları məhz buradan irəli gəlir. Ailənin funksiyaları ictimai-tarixi 

xarakter daşıyır. 

          Ailənin reproduktiv funksiyası onun həyatının mühüm bir sahəsini- uşaqların 

doğulması sahəsini əhatə edir. Valideynlər neçə uşaq istəyirlər? Onlar ailənin 

inkişafını necə planlaşdırırlar? Bu suallar ilk baxışda nə qədər sadə görünsə də, 

ailənin reproduktiv funksiyasının məzmununu əsasən aydın ifadə edir. Ailədə 

uşaqların sayı onun həyat tərzinin mühüm göstəricisidir. Ailənin inkişafı da 

uşaqların dünyaya gəlməsi ilə bilavasitə bağlıdır. 

---

           Ailənin digər funksiyası təsərrüfat-iqtisadi funksiyadır. Bu funksiya ailənin 

mövcud olması üçün maddi şəraitin təmin edilməsi, ailə üzvlərinin maddi və bir 

çox başqa tələbatlarının ödənilməsi, ev təsərrüfatı ilə məşğul olmaq, ailə 

büdcəsinin qaydaya salınması, ailənin idarə olunması, ailə üzvlərinin sağlam və 

gümrah olmalarına qarşılıqlı köməyin göstərilməsin kimi əsas cəhətləri özündə 

birləşdirir. 

           Ailənin tərbiyəvi funksiyası olduqca mühümdür. Ailədə həm yaşlılar, həm də 

uşaqlar tərbiyə olunurlar. Ailənin gənc nəslin tərbiyəsinə təsiri xüsusilə böyük rola 

malikdir. Ona görə də ailənin tərbiyəvi funksiyası üç cəhətlə bağlıdır: a) tərbiyənin 

ailənin yaşlı üzvlərinə verilməsi; b) ailə kollektivinin özünün ailənin hər bir üzvünə 

uzunmüddətli, məqsədyönlü, sistemli və müntəzəm tərbiyəvi təsiri; c) uşaqların öz 

valideynlərinə daimi təsiri. Bu, valideynlərin özünütərbiyə ilə fəal surətdə məşğul 

olmalarına şərait yaradır.  Ailə hər bir insan üçün sağlamlaşdırıcı, psixoterapevtik 

mühitdir. Ailənin bərpaedici funksiyası bu cəhəti nəzərə alır. Biz öz dərd-sərimizi 

ailədə yaddan çıxarırıq. İşdə, iclaslarda nə qədər yorulsaq belə, evə gələn kimi, 

uşaqlarımız üstümüzə qaçıb qucağımıza atılan kimi, yaxud qızımızın, oğlumuzun 

uğurlarını eşidən kimi könlümüz açılır, gözlərimizdə dünyanın mənası dəyişir, 

nikbin ruh bizi bürüyür. Həyat yoldaşımızın qulluğumuzda durması, sevinc və xoş 

sözlərlə bizi dindirməsi bizə xoş ovqat bəxş edir, istər-istəməz düşünürük: həyat, 

sən necə də gözəlsən! 

            Ailənin sadə və mürəkkəb olmaqla iki başlıca tipi vardır. Demoqrafların 

qənaətincə, hazırda ən geniş yayılmış ailə tipi nuklear ailə sayılır. 

            Nuklear ailə sadə ailədir. Nuklear latınca nus-leus nüvə deməkdir. O, iki 

nəsildən – ata-ana və uşaqlardan ibarət olur. Əgər uşaqlardan hər hansı biri 

evlənirsə (ərə gedirsə) və valideynləri ilə birlikdə yaşayırsa, bu vaxt ailənin tipi 

dəyişir, nuklear ailə mürəkkəb ailəyə çevrilir. 

            Mürəkkəb ailə üç və yaxud daha çox nəsildən - baba-nənə, ata-ana və 

uşaqlardan ibarətdir. 

.Ailədə tərbiyənin prinsip və metodlarından istifadə. 

 

       Tərbiyənin prinsiplərindən istifadə. Valideyn ailədə uşaqlarını tərbiyə edərkən 

bəzi prinsipləri əsas tutmalıdır. Qısaca bu prinsiplərə diqqət yetirək. Uşaqların yaş, 

cinsi və psixoloji xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması prinsipi. Bəzi valideynlər uşağın 

hansı yaşda olduğuna fikir vermir, kiçiyə də, böyüyə də eyni tələbkarlıqla 

yanaşırlar. Əgər uşaqlar evdə səs salır, heç cür sakitləşmirlərsə, ata, yaxud ana 

mübahisəni kəsmək üçün onların hər birinə eyni tərzdə acıqlanır. Bu ciddilik 

---

uşaqların hər birinə müxtəlif cür təsir göstərir.Böyük yaşlı uşaqlar bu münasibəti 

yüngül qarşılayır, kiçik yaşlılar özlərini yığışdırır, balacalar isə ağlamsınıb dururlar. 

Lakin əslində belə olmamalıdır. 

         Uşaqla aparılan tərbiyə işləri müvəffəqiyyətli olsun deyə biz onun yaş, cinsi 

və psixoloji xüsusiyyətlərini nəzərə almalıyıq.   

         Kiçik yaşlı uşaqlar daha oynaq və mütəhərrikdirlər, atılıb-düşməyi, səs 

salmağı, hay-küylə oynamağı, nadinclik etməyi xoşlayırlar. Bu onların yaş 

xüsusiyyətlərini səciyyələndirən cəhətlərdəndir. 

         Ailə tərbiyəsində temperament tipləri də nəzərə alınmalıdır. Bu 

temperament tipindən asılı olaraq, hər bir oğlan və qıza necə yanaşmaq, onun 

hisslərini düzgün qiymətləndirmək asanlaşır. 

         Psixoloqlar temperamentin tiplərini belə səciyyələndirmişlər:  

Sanqvinik - qüvvətli və müvazinətli, yəni canlı, diribaş, zirək insan tipi. 

Fleqmatik - ədalətli, sakit, ağır davranışlı insan tipi. 

Xolerik – qüvvətli və müvazinətsiz, yəni hövsələsiz, coşğun təbiətli insan tipi. 

Melanxolik – olduqca fağır, sakit, zəif, lakin həssas insan tipi. 

         Valideyn ailədə öz övladları ilə tərbiyə işi apararkən həmin temperament 

tiplərinə uyğun şəkildə hərəkət etməlidir. Belə ki, əgər uşaq melanxolikdirsə, 

diqqətsizlik edib onun üstünə qışqırmaq olmaz. Əks təqdirdə o çaşa bilər və 

əlindəki balta ayağının üstünə düşər.  

        Tərbiyədə fərdi yanaşma prinsipi. Ailədə tərbiyə vasitələri seçərkən uşağın 

fərdi xüsusiyyətlərini də nəzərə almaq lazım gəlir. Bəzi şəxslər fərdi yanaşma və 

fərdi tərbiyəni bir-biri ilə eyniləşdirirlər, halbuki onlar arasında fərq vardır. Fərdi 

tərbiyə uşağı təklikdə tərbiyə etməyi nəzərdə tutur, fərdi yanaşma isə, uşağın fərdi 

xüsusiyyətlərini nəzərə almağı tələb edir. 

          Hörmət və tələbkarlıq prinsipi. Uşaq istər balaca, istərsə də böyük olsun, hər 

halda valideyn ona hörmət etməli, onun şəxsiyyəti ilə hesablaşmalıdır. Bəzi ata-

analar övladlarına yalnız tələbkarlıq göstərir, onlara hörmətlə yanaşmağın lazım 

gəldiyini unudurlar. Uşaq nə qədər nadinc və sözəbaxmaz, davakar və kobud olsa 

belə, valideyn onunla mərifətli, nəzakətli və mədəni davranmalı, pedaqoji etikanın 

tələblərini pozmamalıdır. 

           Tərbiyəvi təsirlərdə vahidliyin gözlənilməsi prinsipi. Bir çox hallarda ailə 

üzvləri bu prinsipə əməl etmirlər. Ata tərəfindən uşağa verilən tapşırıq, yaxud cəza 

sonradan ana tərəfindən ləğv edilir. Belə hallara yol vermək olmaz. 

---

            Sistemlilik və ardıcıllıq prinsipi. Ailədə tərbiyə işləri müəyyən sistem və 

ardıcıllıqla aparılmalıdır. Bu işlə hər gün, hər saat, hər an, müntəzəm şəkildə 

məşğul olmalıyıq. Sistemsizlik, nəzarətsizlik tərbiyənin uğurla aparılmasına 

maneçilik törədir. Sistemlilik o deməkdir ki, həyata keçirilən hər hansı bir tədbir 

bir-birini tamamlasın, tərbiyəvi təsirlər zamanı vahidlik gözlənilsin. 

           Tərbiyədə alışdırma metodunun  rolu da böyükdür. Həmin metod uşaq və 

yaniyetmələrin cəmiyyətin nəzərində pis sayılan hərəkətlərini dayandırmağı və 

davranış normasına uyğun olan hərəkəti əməli surətdə onlara təkrar etməyi 

nəzərdə tutur. Alışdırma həm adətlərin yaradılmasına, həm də iradənin təmin 

olunmasına xidmət göstərir. 

           Tərbiyədə rəğbətləndirmə və cəzalandırma metodları da çox böyük təsir 

qüvvəsinə malikdir. Məktəbdə olduğu kimi, ailədə də uşağın davranışına qiymət 

verilməli, müsbət hallar müşahidə edildikdə o həvəsləndirilməli, mənfi hallara yol 

verildikdə müvafiq cəza ilə ona təsir göstərilməlidir. 

          Tərbiyəçinin şəxsi nümunəsi metodu. Tərbiyəçi özü təqlid olunmağa 

layiqdirsə, təbii ki, onun sözü eşidiləcək, uşaqlar ona rəğbət bəsləyəcəklər. Əgər 

ata ailəyə qayğı göstərirsə, həyat yoldaşının, uşaqlarının rifahına, rahatlığına, 

istirahətinə biganə deyilsə, üstəlik özünü cəmiyyətdə, iş yerində, məhəllədə, 

qohumlar arasında etiketin tələblərinə uyğun aparsa, oğluna, qızına müsbət 

nümunə göstərməyə qadirdir. Eyni sözləri anaya da aid etmək olar. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---