1. Kursun öyrənilməsinin əhəmiyyəti və məqsədi

                       9.  ƏXLAQIN ƏSAS KATEQORİYALARI 

 

Vicdan. Vicdanlı olmaq şəxsiyyətin mühüm mənəvi keyfiyyəti kimi 

 

       Vicdan nədir? «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə deyilir: «Vicdan – öz 

hərəkəti üçün mənəvi məsuliyyət hissi; təmiz ürək hissi, öz hərəkətlərinin yaxşı və 

ya pis olduğunu duyma». «Azərbaycan Sovet Esiklopediyası»nda yazılmışdır: 

«Vicdan – etik kateqoriya; insanın cəmiyyət, sinif, xalq, ayrı-ayrı adamlarqarşısında 

mənəvi məsuliyyətinin dərk edilməsi, öz əməlləri və hərəkətlərini əxlaqi baxımdan 

qiymətləndirməsi. Mənəvi əzab, xəcalət, həya, peşmançılıq və s. vicdanın konkret 

təzahürləridir. Vicdan insanda anadangəlmə olmayıb həyat şəraitində tərbiyənin 

təsiri ilə formalaşır». 

       Vicdan şəxsiyyətin öz davranışına görə mənəvi məsuliyyəti anlamasının bir 

formasıdır. Vicdan insan davranışının daxili tənzimləyicisidir. Vicdanın əsasında 

ictimai borcun dərindən dərk edilməsi dayanır.  

       Şəxsiyyətin vicdanı onun daxili etik mədəniyyətinin, əxlaqi məsuliyyətinin 

ifadəsidir, özünüqiymətləndirməsinin canlı mexanizmidir. Vicdan insanın 

özünüdərketmə və əxlaqi özünənəzarət alətidir. İnsan həyatda müxtəlif 

hadisələrlə rastlaşır. Bu müxtəlif konkret vəziyyətlərdə hərəkət üsulunu seçməyə, 

hər hansı, vəziyyət üçün əxlaqi hərəkətin hazır reseptini müəyyənləşdirməyə 

imkan vermir. Bu kimi hallarda həmişə vicdan davranışın özünütənzimləyicisi kimi 

meydana çıxır. Ona görə də deyirlər ki, vicdan bu və ya digər vəziyyətdə, o 

cümlədən ictimai rəyə nəzarət etmədiyi hallarda insan davranışının mənəvi 

keşikçisi rolunu oynayır. 

       Vicdanlı adam həmişə xeyirxah işlərin carçısı olur. Təmiz vicdanlı şəxs atacağı 

addımı, görəcəyi işi, bildirəcəyi münasibəti öncə ölçüb – biçir, başqa sözlə vicdanın 

hökmünə qulaq asıb sonra müəyyən qənaətə gəlir. Deməli, o, şüurlu hərəkət edir.  

      Vicdanlı insan pislik toxumu səpməkdən uzaq olur. Belələri çalışırlar ki, 

sonradan peşmançılıq çəkməsinlər. Vicdan bəzi xüsusiyyətlərə malikdir: ideala 

çatmaq; şəxsi qiymət; hərəkət və davranışın ideala uyğun olması, yaxud olmaması 

nəticəsində meydana gələn mənəvi hiss və s. Vicdan özünü bəyənən, yaxud tənqid 

edən hakim kimi göstərir. Mühakiməedən vicdan həya hissində təzahür edir. Həya 

vicdanın mənəvi barometridir. Vicdan üçün həya son dərəcə səciyyəvi olan bir 

hissdir.  

---

       Vicdanlı şəxs birisinin mənafeyi ziddinə gedərkən, kiminsə xətrinə dəyərkən, 

ədalətsizliyə, haqsızlığa yol verərkən ictimai rəyin məhkəməsindən, tənbehdən 

asılı olmayaraq vicdan əzabı keçirir, nöqsana yol verdiyinə görə əzab çəkir, özünə 

yer tapmır. Vicdandan xalı adam isə öz naqis hərəkətlərindən nəinki peşman 

olmur, əksinə həzz alır. Müəlliminin fikri ilə razılaşmayan Aristotel bunun səbəbini 

belə aydınlaşdırır: «Platon dostumdur, fəqət həqiqət daha qiymətlidir! » Bu 

müdrik kəlamı başqa sözlərlə belə ifadə etmək mümkündür: «Mənim dostum 

olsan da, prinsipiallıq məndən ötrü daha dəyərlidir». 

       Həmin sözlərdə dərin həqiqət var. Əgər biz obyektiv və prinsipial olmasaq, bir 

tərəfdən vicdanımıza əzab verərik, digər tərəfdən ictimai əxlaq normalarını 

pozmuş olarıq. Vicdanını, abrını, həyasını itirənlərdən hər cür pislik, 

mərdiməzarlıq, alçaqlıq gözləmək olar. İnsan taleyi ilə oynamaq həmin çəxslər 

üçün heç nədir. Onlar cəmiyyət qarşısında, vətən, xalq qarşısında məsuliyyət 

daşımaq istəmirlər. Vicdanını itirənlər yalnız özlərini düşünür, öz firavanlığı, 

mənafeləri üçün çalışırlar.  

       Deyilənlərdən nəticə çıxarmalı, həyatda fəal mövqe tutmalı, bizimlə birlikdə 

təhsil alan, işləyən insanlara qayğı ilə yanaşmalı, onların sevincinə, kədərinə şərik 

olmalı, xeyirxahlıq, qayğıkeşlik göstərməli, təkcə özümüzü düşünmşmşliyik. 

Vicdanlı olmalı, gün başa çatanda öz-özümüzə hesabat verməliyik: ötən saatları 

necə keçirdik, ondan səmərəli istifadə edə bildikmi? Məktəbdə, işdə üzərimizə 

düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirdikmi, yoxsa günümüzü birtəhər ötüşdürdük? 

Kimin xətrinə dəydik? Bu və ya digər hadisə baş verərkən mənəvi borcumuza əməl 

etdikmi? Kiminsə bədxahına çevrilmədik ki? Bu kimi və buna bənzər özünəhesabat 

zamanı vicdan oyanır, adama düzgün yol göstərir. 

 

10.Əxlaqi keyfiyyətlər və Azərbaycan vətəndaşlarının mənəvi simasını təşkil edən 

səciyyəvi xüsusiyyətlər 

 

       Şəxsiyyətin həyatda fəal mövqe tutması, hörmət və nüfuz qazanması üçün o, 

nəcib sifətlərə, yüksək mənəvi keyfiyyətlərə yiyələnməli, mənəviyyatca zəngin 

olmalı, əxlaqın saflaşması qayğısına qalmalıdır. O, mədəni davranış və adətlərə, 

nümunəvi rəftar tərzinə, ünsiyyət mədəniyyətinə, geniş dünyagörüşə yiyələnməli, 

vətənpərvər, yurdsevər, ailəcanlı, humanist, ədalətli, xeyirxah, obyektiv, prinsipial, 

mərd, cəsur, sadə və təvazökar olmalıdır. Mənəviyyat anlayışlarının hamısı insanın 

cəmiyyətlə çoxcəhətli əlaqələrini əhatə edir.  

---

       Azərbaycan vətəndaşlarının ən dəyərli mənəvi keyfiyyətlərindən, ən dərin 

hisslərindən biri vətənpərvərlikdir. Vətənpərvərlik müstəsna dərəcədə mütərəqqi 

duyğudur. O, millətlərin təşəkkül tapıb formalaşmasında, milli azadlıq uğrunda 

gərgin mübarizələrdə, vətənin müdafiə olunmasında mühüm rol oynamışdır. 

Məhz yüksək vətənpərvərlik hissi ikinci dəfə dövlət müstəqilliyinə, suverenliyə nail 

olmağımıza, güclü, qüdrətli dövlət yaratmağımıza kömək etmışdir.   

       Həyatda elə şeylər mövcuddur ki, insanlar onları seçmir. Vətəni buna aid 

etmək mümkündür. Vətən müqəddəsdir. O, seçılmır, fəqət ona sevgini fərqli 

şəkildə anlamaq və ifadə etmək mümkündür. Milli əxlaq bizim vətənpərvərliyimizi 

bərqərar edir. Şəxsiyyətin vətənpərvərlik duyğusunda onun mənsub olduğu xalqa 

münasibəti, öz xalqı ilə dərin bağlılığını anlamaq, ölkəsinin tərəqqisi və inkişafı 

naminə göstərdiyi fəaliyyət, öz vətəni üçün molli qürur və iftixar hissi keçirməsi və 

onun müdafiəsinə hazır olmaq diqqət mərkəzində dayanır. Mənəvi keyfiyyətlər 

arasında düzlük və doğruçuluq özünəməxsus rol oynayır. Doğruçuluq həqiqət 

tərəfdarı olmaq, yalana qarşı barışmaz mövqe tutmaq bacarığıdır. Düzlük və 

doğruçuluq tərbiyənin köməyi ilə əldə olunan mənəvi keyfiyyətlərdir. 

Cəmiyyətimizdə yalan və yalançılıq pislənir, düzlük və doğruçuluq isə mühüm 

mənəvi keyfiyyət kimi yüksək qiymətləndirilir. Həyatda doğru, düz yol seçmiş 

adamlar doğruçuluq, səmimi, əli, dili düz insanlar təqdir edilir, hörmət və nüfuz 

qazanırlar. Xalq həmişə düzlük və doğruçuluğu yüksək qiymətləndirmiş, kiçik 

yaşlarından uşaqları sözün düzünü danışmağa və doğruçul olmağa öyrətməyi, 

valideynlərin və tərbiyəçilərin bu sahədə onlara nümunə olmalarını vacib 

saymışdır. Bu, həm də belə bir inamdan irəli gəlirdi ki, düzlük və doğruçuluğun 

hökm sürdüyü cəmiyyət ədalətli olar.  

        Şəxsiyyətin yüksək mənəviyyata malık olduğunu göstərən, onu nəcibləşdirən 

keyfiyyətlərdən biri də sadəlik və təvazökarlıqdır. Sadə və təvazökar adamlar 

cəmiyyətin ləyaqətli üzvləri kimi tanınır və sevilir. Onlarla danışmaq, dərdləşmək 

asan olur. Sadə və təvazökar şəxs öz xidmətlərinə görə öyünür, başqalarına acıq 

vermir, saysız-hesabsız uğur qazanmağına baxmayaraq lövğalanmır. Ağıllı adamlar 

nə özlərini tərifləməyi, nə də başqalarının onları tərifləməsini xoşlamırlar. Bəzi 

şəxslər özlərinin digər adamlardan ağıllı olduqlarını sübut etməyə çalışırlar. Bu, 

qeyri-təvazökar bir hərəkətdir.  

       Əməklə, zəhmətlə ülfət bağlamış insanlar, adətən təvazökar, özlərinə qarşı 

tələbkar olurlar. Onlar başqalarının tənqidini səmimi qarşılayır, qüsurlarını 

düzəltməyə çalışır, özünütənqidə, özünəhesabat, özünümüşahidəyə, 

özünütərbiyəyə üstünlük verir.  

---

       Sadəlik əxlaqi gözəlliyin mühüm şərti, insanlıq ləyaqətini anlamaq deməkdir. 

Sadə şəxslərin rəftarı təbiidir. Onlar xeyirxahlıq nümunəsi göstərirlər. Lovğa, 

özündən bədgüman, xudpəsənd adamlar xeyirxah ola bilmirlər.  

       Sadə və təvazökar şəxs utancaq olmaq, lal-dinməz, qaraqabaq adam demək 

deyil. Həddindən ziyadə, lazım gəldiyindən artıq sadə və təvazökar olmaq da 

məsləhət bilinmir. Bədxah adamlar bundan istifadə edib belə adamın haqqını 

tapdayırlar. Lazım gələndə etirazını bildirməyi, mübarizə aparmağı, öz haqqını 

tələb etməyi də bacarmaq lazımdır. Türk atalar sözündə deyildiyi kimi:«Çox 

əyilmə, basarlar, çox şax durma asarlar». 

       Əxlaqi dəyərlər arasında humanizmin öz mövqeyi və xüsusi yeri vardır. 

Humanizm latınca humanus sözündən olub insanpərvər, insanı fərqləndirən 

mənasında işlənir. Bu mənada qeyd edə bilərik ki, humanizm insanpərvərlik 

deməkdir.  

       Dünya mədəniyyətinin inkişafı görüşlərin və davranış qaydalarının humanist 

sistemi ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır. Humanizm ünsiyyətin və şəxsiyyətin inkişafda 

olan mənəviyyatının bütün tarixi formalarını əhatə edir. Humanizm problemini hər 

bir şəxsin həyat məsələsi hesab etmək mümkündür. Bu, o deməkdir ki, humanizm 

heç də yalnız cəmiyyətimizin həyatının dövlət və siyasi sahələrdə mövcud olan 

mühüm prinsipi olaraq qalmır. Humanizm insanlara hörmət, qayğı və sevgi, 

adamlar arasında ünsiyyət formalarını insanpərvər etmək tələbatı kimi anlaşılır. O, 

mənəvi inkişafın ən önəmli cəhətlərindəndir.  

       Hazırda cəmiyyətimizdə humanizm ideyaları heç də arzu və istək olaraq 

qalmır, artıq real həqiqətdir. Müasir dövrdə elan olunur: «İnsan insana dost, 

yoldaş və qardaşdır». Bu fikir yüksək humanizmin ən parlaq ifadəçısidir, 

təzahürüdür. Humanizm adamların şərəf və ləyaqətinə, mənliyinə hörmət 

bəsləməyi, insanı yüksək qiymətləndirməyinəzərdə tutur, insanları əzab-əziyyətə 

salmağı, işgəncə verməyi, onları girdaba salmağı pisləyir, buna cəhd göstərməyi 

lənətləyir. 

       Əxlaqi keyfiyyətlərdən biri də prinsipiallıqdır. Bu sğz latınca prinsip sözündən 

alınmışdır. Prinsip əsas tələb, özül, təməl, başlanğıc mənasını verir. Hazırda 

prinsipiallıq əqidəyə sadiqlik kimi anlaşılır. Mənəvi anlayış kimi isə, o, müvafiq 

inam və əqidəyə, müəyən dünyagörüşünə sadiqlik kimi anlaşılır. 

       Prinsipial adam təzyiqlərə, xahiş və minnətlərə, pul və hədiyyələrlə ələalma 

cəhdlərinə baxmayaraq, öz əqidəsindən geri çəkilmir, düzlüyə, doğruluğa sığınır, 

visdanının səsinə qulaq asır. O həm özünə, həm doğmalarına, həm də digərlərinə 

münasibətdə tələbkar olur. Bu mənada prinsipiallığı şəxsiyyət bütövlüyünün 

---

əlaməti hesab edə bilərik. Prinsipiallıq mənəvi borc və məsuliyyətlə, şərəf və 

ləyaqətlə sıx şəkildə əlaqədardır.  

       Mədəni davranış və adətlərinə yiyələnmək və nəzakətli olmaq da mənəviyyatı 

zənginləşdirən cəhətlərdir. Davranış mədəniyyəti ətrafdakı adamlara 

münasibətlərdə, hərəkət, əməl və rəftarda ölçü və nəzakətdir. Davranış 

mədəniyyəti düzgün davranmağı, insanlarla səmimi rəftar etməyi, nitqdə, 

müraciətdə, ünsiyyətdə mədəni olmağı, səliqəli və zövqlü geyinməyi, hər bir 

insanın öz oturuşuna-duruşuna fikir verməsini, cəmiyyətdə, ailədə, təhsil 

ocağında, küçədə, ictimai yerlərdə etik normaları gözləməsini nəzərdə tutur. 

Nəzakət yaxşılıq və xeyirxahlığın, insanpərvərliyin, səmimiyyətin təzahürüdür. 

Professor Ziyəddin Göyüşov yazırdı:«Nəzakətli rəftar və davranışın əsasında belə 

bir prinsip durmalıdır: elə yaşa, elə hərəkət et ki, öz daxili və xarici varlığınla 

adamların xöşuna gələsən, sənin söz və hərəkətlərin heç kəsi azacıq da olsa 

narahat etməsin. Yalnız belə olduqda səninlə ülfət, səninlə görüşmək, birgə 

işləmək adamlara xoş olar və özün də rahat şərəfli və ləyaqətli həyat keçirə 

bilərsən». 

       Yüksək əxlaqi keyfiyyət və mühüm mənəvi sərvət olmaq etibarilə insanlar 

arasındakı münasibətlərdə yoldaşlıq və dostluq münasibətləri də xüsusi yer tutur. 

İnsanların qarşılıqlı münasibətləri müxtəlif formalarda ifadə olunur: yoldaşlıq, 

dostluq, məhəbbət, ailə münasibətləri... Onların kökü yoldaşlıq və dostluqdan 

başlayır. Biz yoldaşlarımız və dostlarımızla ünsiyyət şəraitində insan kimi sevilməyi 

və kədərlənməyi öyrənir, öz həyatımızda başqa adamın yerini başa düşür, 

insanlarla ülfət bağlamağın sirlərini özümüz üçün bir növ kəşf edirik. Birgə 

fəaliyyət zamanı insanlar arasında, adətən, yoldaşlıq münasibətləri yaranır. Bunun 

üçün məqsəd birliyi, görüşlərin öxşarlığı kifayətdir. Bizim yoldaşlarımız çox, 

dostumuz isə az olur. Dostluq insanların fərdi-seçiçi xarakter daşıyan daha yaxın 

münasibətlərini əhatə edir. Dostluq səviyyəsində insanların qarşılıqlı 

münasibətlərinin məzmununda da, formasında da köklü dəyişikliklər əmələ gəlir. 

Dostumuza daha çox ərk edirik, ondan daha çox qayğı və kömək umuruq. 

Dostluğun heç kəs tərəfindən yazılmamış, lakin əsrlər boyu insan 

münasibətlərində bərqərar olmuş və illərin sınağından çıxmış əsas qaydaları 

belədir.  

 

 

 

 

---