1 Lekciya: Ádebiy til hám ádebiy norma. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qádeleri Jobası

Fonetikalıq norma. Fonetikalıq norma qaraqalpaq tiliniń latın álipbesine ótiw mashqalaları hám sol mashqalalardı joq etiw menen baylanıslı. Házirgi kúnde jańa latın álipbesinde 9 dawıslı, 25 dawıssız norma esaplanadı.
Orfografiyalıq (imla) norma. Orfografiyalıq norma joqarıda sóz etken fonetikalıq normanıń dawamı esaplanadı. Fonetikalıq norma tildegi sesler menen baylanıslı táreplerge ámel qılsa, orfografiyalıq normada tilde kópshilik tárepinen sanalı túrde qabıl etilgen, ózine tán imla qádelerine iye bolǵan norma túsiniledi. Tildegi dawıslı hám dawıssız sesler imlası, túbir hám qosımtalap, qospa, jup qısqarǵan sózler imlası, buwınǵa bóliw, bas háriplerdi jazıwda imla normalarına ámel qılınadı.
Orfoepiyalıq norma. Jazbada imla qádelerine ámel qılınsa awızeki sóylewde ádebiy tildiń orfoepiyalıq qádelerin saqlaw talap etiledi. Bul haqqında sóz bolǵanda imla qádeleriniń orfoepiyalıq qádelerge qaraǵanda jaqsı ózlestirilgenligi seziledi. Sózlerdiń aytılıw normasına kópshilik waqıtta dıqqat awdarılmaydı. Bul sóylew mádeniyatına keri tásir etedi. Bulardan qutılıw ushın dialektlik tásirlerdi joq etiw, jaslar hám kekse adamlar sózindegi ózgesheliklerge shek qoyıw, jazba til tásirinde júzege kelgen jasalmalılıqtan qashıw, basqa tillerden kelip kirgen hám kirip atırǵan sóz hám ibaralardı qollanıwda itibarlı bolıw talap etiledi.
Akcentologiyalıq norma. Bul pátti sóz hám gáplerde durıs qollanıw norması. Ayırım sózlerde pátti durıs qoymaw sóz mánisine tásir etiwi múmkin.
Punktuaciyalıq norma. Irkilis belgilerin durıs qoyıw norması. Punktuciya – jazıwdıń shártli belgileriniń biri. Jazıwda imla (orfografiya) qanday xızmet atqarsa irkilis belgileri de sawatlı, mádeniyatlı jazıwdı támiyinlew ushın úlken xızmet atqaradı.
Punktuaciya termini (latınnıń pynktum – noqat) til iliminde eki túrli mánige iye. Birinshiden, irkilis belgileriniń jıyıntıǵı, irkilis belgileri tuwralı qaǵıydalar jıynaǵı degen uǵımdı bildirse, ekinshiden, ol jazba tilde irkilis belgileriniń praktikalıq qollanılıwın hám olardıń sistemasın úyretedi. Irkilis belgileri de jazba tildiń grafikalıq tańbası, ol tildiń jazba túrin sóylew hám jazıwda mánilik jaqtan durıs oqıw hám túsiniw ushın eń zárúrli qural bolıp esaplanadı.