1 Lekciya: Ádebiy til hám ádebiy norma. Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qádeleri Jobası

Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq qádeleri.
1. Menshikli adam atları (familiyası, óz atı hám ákesinin) bas háripten baslanıp jazıladı: Dáwqaraev Nájim, Genjebay Ubaydullaev t.b. Eger adam atları menen birge ulı, qızı sózleri qollanılatuǵın bolsa, onda sol sózler ózi dizbeklesip kelgen sózden bólek kishi hárip penen jazıladı: Nurmuxamedov Marat Kóptilew ulı, Tájimuratova Gúljan Asan qızı, Aypara Xojan qızı Ernazarova t.b.
2. Kóp sózlerden quralǵan tomendegi menshikli atamalardın hárbir sózi bas háripten baslanıp jazıladı:
1) joqari mámleketlik atamaları: Qaraqalpaqstan Respublikası, Amerika Qurama Shtatı.
2) en joqarı mámlketlik xalıqaralıq shólkemlerdiń atları: Birlesken Milletler Shólkemi, Dúnya Júzi Paraxatshılıq Komiteti.
3) en joqarı respublikalıq májilislerdiń atamaları: Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqargı Keńesi t.b.
4) joqarı dárejeli mámleketlik lawazımlardın atları: Ózbekstan Respublikası Prezidenti, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisinin Baslıgı, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Kenesinin Baslıǵı, Qaraqalpaqstan Respublikası Sudınıń Baslıǵı t.b. Bunday atamalardın quramında kelgen ministr, birinshi orınbasar, prokuror, xatker, járdemshi, másláhátshi t.b. sózler kelse, olar kishi hárip penen jazıladı: Ózbekstan Respublikası Bas ministri, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Kenesi Baslıgının birinshi orınbasarı, Qaraqalpaqstan Respublikası prokurorı t.b.
3. Mámleketlik joqarı dárejeli sıylıqlardın atınıń hárbir sózi bas háripten baslanıp jazıladı: «Ózbekstan Qaharmanı (ataq), «Altın Juldız» (medal). Basqa sıylıqlar, húrmetli ataqlar, nıshan ham belgilerdiń atlarınıń birinshi sózi bas háripten baslanıp jazıladı: «Mehnat shuhrati» (orden), «Qaraqalpaqstan xalıq muǵallimi» (húrmetli ataq), «Ozbekstan gárezsizligine 25 jil» (estelik belgi), «Bilimlendiriw aǵlası» (nıshan) t.b.
4. Kóp sózlerden quralǵan mákeme hám kárxanalar, mámleketlik hám jámiyetlik xojalıqlardıń, oqıw orınları atlarınıń birinshi sózi bas háripten baslanıp jazıladı: Densawlıqtı saklaw ministrligi, Xalıq bilimlendiriw ministrligi, Ilimler akademiyası, Jazıwshılar awqamı, Oraylıq bank, Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, Qaraqalpaq mámleketlik universiteti t.b.
Bunday menshikli atamalardın aldında anıqlawshi sózi bolsa da, olardaǵı birinshi sózdegi bas hárip saqlanıp jazıladı: Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi, Ózbekstan Ilimler akademiyası, Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti t.b.
5. Úlken tariyxiy sáne hám bayramlardın atlarının birinshi sózi bas háripten baslanadı: Gárezsizlik kúni, Konstituciya kuni, Nawrız bayramı, Eslew hám qádirlew kúni, Qurban hayt bayramı t.b.
6. Qosıq qatarlarınıń birinchi sózi bas háripten baslanıp jazıladı:
Ana tilim, sen-basqadan ayırmam,
Sen turǵanda, men de ádewir shayırman. (1.Yusupov).
Anlatıw: Tuwra gáp avtor gápiniń qaysı ornında kelse de tuwra gáptiń dáslepki háribi bas hárip penen jazıladı da, al avtor gápi tuwra gápten keyin kelgende, kishi hárip penen jazıladı:
7. Kóp sózlerden quralǵan qospa atlıqlardın hárbir soziniń birinshi háribin alıw jolı menen qısqarǵan sózler bas hárip penen jazıladı: BMSH (Birlesken Milletler Sholkemi), ǴMDA (Gárezsiz mámleketlerdiń doslıq awqamı), QR (Qaraqalpaqstan Respublikası), QMU (Qaraqalpaq mámleketlik universiteti) t.b. Eger dáslepki sóziniń birinshi buwını alıw jolı menen qısqartılsa, onda sol buwınnıń birinshi háribi bas hárip penen jazıladı: ÓzRIAQB (Ózbekstan Respublikası Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi). TashMI (Tashkent medicina instituti) t.b.
8. Jańa jolǵa gáptiń bólekleri ótkerilgende, eger olar menshikli atlıqlar bolmasa, olardıń aldına sızıqsha qoyıladı da, kishi hárip penen jazıladı:
Jergilikli hákimiyat uyımlarınıń biyligine tómendegi máseleler tiyisli:
- nızamlıqtı, huqıq tártibin hám puqaralardıń qáwipsizligin támiyinlew;
- aymaqlardı ekonomikalıq, sotsiallıq hám mádeniy jaqtan rawajlandırıw;
- jergilikli kommunallıq xojalıqqa basshılıq etiw;
- qorshap turǵan ortalıqtı qorǵaw;
- puqaralıq halat aktlerin dizimge alıwdı támiyinlew.
(Qaraqalpaqstan Respublikası Konstitutsiyası)
9. Gáptin bólekleri qawıslı cifr yaki qawıslı hárip benen berilgende, olar kishi hárip penen jazıladı: Sóz manisiniń awısıwınıń úsh tùri bar: 1) metafora; 2) metonimiya; 3) sinekdoxa t.b.