1 ma’ruza mexanika asoslari

Qattiq jismlarning fizik xossalari. Deformatsiya turlari.

“Deformutsiya” deb tashqi kuch ta’sirida qattiq jism zarralarining bir – biriga nisbatan vaziyatli o‘zgarishi tushuniladi. Tashqi kuch ta’sirida qattiq jismning shakli va hajmi o‘zgarishiga deformatsiya deyladi. Deformatsiya elastik va plastik bo‘ladi. Elastik deformatsiya deb, tashqi kuch olib tashlanganda, jism avvalgi shakli va o‘lchamini tiklashiga aytiladi. Agar jism avvalgi shakli va o‘lchamini tiklay olmasa, plastik deformatsiya deyladi. Deformatsiya bir necha ko‘rinishda bo‘ladi: cho‘zilish, qisilish, siljish, burilish, egilish.

Cho’zilish deformatsiyasida jism bo’ylama yo’nalishda uzayadi, ko’ndalang yo’nalishda esa torayadi. Cho’zilish deformatsiyasi jismning ikki asosiga uning o’qi bo’ylab ikkita bir-biriga teng va jismdan qarama-qarshi tomonlarga yo’nalgan kuchlar ta’sir qilganda yuzaga keladi.
Qisilish deformatsiyasi cho’zilish deformatsiyasidan shunisi bilan farq qiladiki, bunda jismga qoyilgan kuchlar unga qarab yo’nalgan bo’ladi.
Siljish deformatsiyasi jismning asosiga parallel qatlamlar jism yuqori va pastki asoslariga jismga tomon yo’nalishda qo’yilgan kuchlar ta’sirida suriladi.
Buralish deformatsiyasi jismning o’qiga perpendikulyar olingan o’zaro parallrl kesimlarining bir-biriga nisbatan burilishidan iboratdir. Agar jismning bir uchi mahkamlangan va uning erkin uchiga jismning o’qiga perpendikulyar tekislikda juft kuch ta’sir qilayotgan bo’lsa, buralish deformatsiyasi yuzaga keladi.
Egilish deformatsiyasi o’qi neytral bo’lgan, o’qning qarama-qarshi tomonlaridagi yon sirtlarga son qiymati jihatidan ortib boruvchi o’qqa parallel kuchlar ta’sir qilayotgan jismga hosil bo’ladi: bunda o’qdan bir tomonda kuchlar jismni siqadi, ikkinchi tomonidan esa jismni cho’zadi.
Deformatsiya o‘lchovi sifatida nisbiy deformatsiya ε kiritilgan bolib, u absolyut deformatsiyani jismning boshlang’ich uzunligiga nisbati bilan aniqlanadi.
yoki (1)
Deformatsiya hosil qiluvchi P kuchni shu kuch ta’sir etayotgan ko‘ndalang kesim yuzasi S ga nisbatan deformatsiya kuchlanganligi deyladi, ya’ni,
(2)
Bunda - kuchlanganlik (birligi SI sistemasida N/m²=Pa). Nisbatan kichik kuchlar ta’sir etganda, deformatsiya elastiklik xarakteriga ega bo‘ladi. Bu holda nisbiy deformatsiya kuchlanganlikka to‘g‘ri proportsional bo‘ladi va Guk qonuni deyladi.
va ₍₃₎
Bu yerda E – elastiklik moduli yoki Yung moduli. Bundan :
(4)
(1) dagi qiymatni va (2) dagi qiymatni (4) dagi kattaliklarning o‘rniga qo‘ysak
(5)
hosil bo‘ladi.
Elastik moduli birligi SI sistemasida [E]=[N/m²]=[Pa] bilan o‘lchanadi.