1-mavzu. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish kursi, vazifasi, maqsadi, tuzilmasi va tarixi, fanni o‘rganish usullari

POPULYATSIYA 
 
1
Peter Rillero, Dinah Zike .Ecology, 2005 (10-16- betlar). 
 

---

12 
Populyatsiyalar 
ekologiyasining 
predmeti 
populyatsiyaning 
tuzilishi, 
dinamikasini, yoshi va jinsini o‘rganishdan iborat. Chunki, ular hosildorlik va 
ko‘payish xarakterini ko‘rsatadi, bu esa yashash sharoitiga moslashish o‘lchamini 
yuzaga keltiradi. Populyatsiyalar ichida organizmning o‘sishi, rivojlanishi tashqi 
muhitga qarab o‘zgarib boradi. Populyatsiyada absolyut va nisiy zichliklar ajratilib, 
absolyut zichlik ma’lum maydon birligiga to‘g‘ri keluvchi populyatsiyaning 
miqdori bo‘lsa, nisbiy zichlik ma’lum maydon birligidagi individlar sonini 
bildiradi. Nisbiy zichlik orqali populyatsiyaning ko‘payishiyoki kamayishi 
haqidagi ma’lumotlar o‘rganiladi. Populyatsiyaning zichligi vaqt davomida 
o‘zgarib turadi. Har qanday o‘zgarishning quyi va yuqori chegaralari, shuningdek 
o‘rtachao‘lchamlari bo‘ladi. Populyatsiya zichliining yuqori chegarasi individlar 
sonining ortib ketishi va o‘z-o‘zini cheklashi bilan bog‘langan, quyi chegarasi esa 
populyatsiyaning kelajakda yashay olishiyoki o‘limga yuz tutishi, yani minimal 
o‘lchamga tushib qolishi bilan belgilanadi. Har bir popuyatsiya ma’lum sharoitda 
o‘rtacha zichlikka ega bo‘ladi, bunda barcha hayotiy jarayonlar samarali borib, 
uning natijasi populyatsiyaning yuqori mahsuldorligi, hayotchanligi va 
boshqalarda ko‘rinadi. 
Populyatsiyalar ekologiyasi 
 
Ekologlar populyatsiyaning o`sishi ustida tadqiqotlar olib borishdi. Berilgan 
ma`lumotlarga ko`ra, populyatsiya soni va o`sishi iqlim sharoitlariga bog`liq. 
Populyatsiya sonini o`sishida jinslar nisbati muhim rol o`ynar ekan.
Bugungi kunda muhim muammolardan biri ayrim populyatsiyalarda individlar 
sonini aniqlashning murakkabligidir. Masalan: yovvoyi quyonlar populyatsiyada 
hamma individlarning yer ustiga chiqmasligi ular sonini aniqlashda qiyinchilik 
tug`diradi. Chunki quyonlarning ayrimlarigina oziq-ovqat uchun yeryuziga 
chiqadi. 
Populytsiya o`sishi va ko`payishida suv, ozuqaning kamligi, hududlarining
qisqarib borishi va ba`zi resurslarning borligi, ba`zi resurslarning yetishmasligi 
cheklovchi omil vazifasini bajaradi. 
Ma’lumki, yashil o‘simliklar hayot uchun zarur bo‘lgan kimyoviy moddalarni 
olib, fotosintez jarayonida organik birikmalar to‘playdi va quyosh energiyasi 
kimyoviy energiyaga aylanadi. Ular hayvonlarga ozuqa beradigan tirik moddaning 
asosiy qismini tashkil etadi. Havo tarkibidagi kislorod va karbonat angidrid 
gazlarining miqdorini tiklaydi va suvning aylanish jarayonida qatnashadi. Bunday 
organizmlar avtotrof organizmlar deyiladi. O‘simliklar va boshqa jonivorlar bilan 
oziqlanib yashovchi geterotroflar esa oziqlanish jarayonida organik moddalarni 
karbonat angidrid, suv va mineral tuzalarga aylantiradi. Shunday qilib, 
ekotizimdagi energiya oqimi avtrotrof va getrerotrof organizmlar o‘rtasida boradi. 
Geterotrof organizmlar safiga kiruvchi redutsentlar murakkab organik moddalarni 
mineral birikmalarga aylantiradi. Demak, avtotrof organizmlar o‘plagan mahsulot 
va undagi energiya boshqa organizmlar o‘rtasida ozuqa zanjiri orqali taqsimlanadi. 
Oziqa zanjiri deb, har bir organizm o‘zidan keyinda turgan organizm uchun ozuqa 
bo‘lib xizmat qilishi tushuniladi.