1 Mavzu: Kirish. Individual rivojlanish biologiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifasi va tadqiqot usullari, boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

Odam embrioni rivojlanishining asosiy davrlari va hodisalari

(jarayonlari) (V.N.Yarigin va boshqalar, 1999 bo’yicha)

Davrning nomi		Rivojlanisli boshlanishidan keyin o’tgan vaqt		Embrionning uzunligi, mm		Embrionda sodir bo’lgan jarayonlar	Ona organizmi bilan aloqasi
		K,aqbTa	Kyn
Germinal (haqiqiy embrion)		1	1			Urug’lanish	Tuxum yo’lida
			2			Zigotaning maydalanishi	Bachadon bo’shlig’ida implantasiya boshlanishi
			3			Morula
			4			Blastosista boshlanishi
			5			Blastosista tugashi
			6
			7
Embri-onal		2-6	8			Ikki qavatli embrion disk va amnion paydo bo’lishi
			9			Boshlang’ich sariqlik xaltasi
			10-12			Embriondan tashqari mezoderma va selom
			13-15			Ikkilamchi sariqlik xaltasi va bidamchi bo’shliq
			16-17	1,5		Uch qavatli embrion, xorda kurtagi, mezoderma
			18-19			Nerv plastinkasi, nerv navi, xorda, selom
			20-21			Nerv tarnovi, somitlar, vurak nayi
			22-23			Yurak qisqarishi, nerv navlarinine qo’shilishi
			24-25			2-3 juft jabra yoyi, quloq chuqurchasi
			26-27	3		4 juft jabra yoyi, oyoq kurtaklari
			28-32	4-6		Ko’z bokali, gavhar chu-qurchasi,burun chuqurchasi
			33-36	8		Barmoq plastinkasi. og’iz va burun bo’shlig’ining qo’shilishi
			37-40	10	Tovon plastinkasi, yuqori lab hosil bo’lib, tanglay taraqqjy etadi		Chaahk, XOpHOH
			41-43	13-16	Barmoqlar
Finbrio-li-tal	7-8		44-47	17	Barmoqlar, rashqi jinsiy organlar indifferent holda taraqqiy eta boshlaydi
			48-51	18	Oyoqlar uzunlashadi, barmoqlar ajraladi, anal va siydik membranasi yo’qoladi
			82-53		Jinsiy organlar differensiaflashadi
			54-56	30	Hamma ichki va tashqi oreanlar hosil bo’Iadi
Fetal
Dast-labki			57
			64-66		Yuzi odamga o’xshaydi
			68		Tashqi jinsiy organlar oxirigacha taraqqiy etmagan bo’ladi
			70	61
			84		Jins aniq bo’ladi
Oxirgi	29-40				Hamma organlar o’sishi va differensiasiyasi
Intra-natal							Tug’ilish
Neona-tal dastlabki			1-7
Oxirgi			8-28

Iqlim sharoitiga ko’chirib o’tkazilsa, tuxum ona organizmida saqlanib qoladi va tuxxim yo’llarida rivqjlana boshlaydi. Bu hodisaga tuxumli tirik tug’ish deyiladi. Bu hayvonlaming hosil qiladigan tuxumlar soni tuxumni tashqariga qo’yadigan hayvonlar tuxumi soniga nisbatan kamroq bo’ladi. Ola salamandra mo'ta'dil iqlimli tekislikda yashaydi va ularning lichinkasi tuxumning ichida, ona organizmida rivojlanadi va 14-72 ta tirik lichinka tug’adi. Qora salamandra Alp va Karpat tog’larida, dengiz sathidan 600-3000 metr balandlikda,

sovuq iqlim sharoitida yashaydi. Shuning uchun ular lichinkasi ona shakliga yetguncha tuxum yo’llarida rivojlanadi va faqat 2 ta tirik bola tug’adi. Olimlar ola salamandrani toqqa, qora salamandrani tekislikka o’tkazib qo’yganda ola salamandra tirik bola tug’a boshlagan, qora salamandra esa tirik lichinka tug’a boshlagan. Demak, individual rivojlanishda, jumladan, embrional rivojlanish uchun hayvon yashayotgan muhitning omillari muhim ahamiyatga ega.

Postembrional, ya'ni tug’ilgandan keyin tabiiy o’limgacha bo’lgan ontogenez davri ham davrga bo’linadi. Bu davrlar odam ontogenezi misolida quyidagicha bo’ladi. Bola tug’ilgandan 1 yoshgacha moslashuv, ya'ni chaqaloqlik davrini boshidan kechiradi. Bolalik davri 1 yoshdan 15 yoshgacha, o’smirlik davri 15 yoshdan 30 yoshgacha, yetuklik davri 30 yoshdan 60 yoshgacha va qarilik davri 60 yoshdan keyingi umri hisoblanadi. Ontogenezni bunday davrlarga bo’lish organizmning fiziologik holatlari o’zgarishlariga asoslanadi. Odam ontogenezini davrlafga bo’lishda bosh miya, suyaklar va boshqa organianiing o’sishi, o'zgarishlar asos qilib olinadi.
Jinsiy bez va jins bilan bog’liq belgilar embrion rivojlanishi davrida paydo bo’lib, jinsiy voyaga yetguncha rivojlanishi davom etib boradi. Ontogenezning ma'lum davriga kelib jinsiy rivojlanish tezlashadi va fiziologik jinsiy yetuklik boshlanadi. Jrnsiy rivojlanishning tezlashishi va jinsiy yetuklik davri jinsiy yetilish davri deyiladi. Bu davr asosan o’smirlik davriga to’g’ri keladi. Qizlarning jinsiy yetilishi o’g’il bolalarga nisbatan 1-2 yil oldin sodir bo’ladi.

Jinsiy yetilish cnganizmning sog’ligiga, oziqa tarkibiga, iqlimga, turmush tarziga, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga va boshqa ko’plab omillaiga bog’liq. Irsiy belgilar ham muhim ahamiyatga ega. Katta shaharlarda jinsiy yetilish qishloqjoylaiga nisbatan ertaroq sodir bo’ladi.

Jiiisiy balog’atga yetish davridagi potalamus-gipofiz-jinsiybez sistemasidan ajralib chiqadigan gormonlar organizm rivqjlanishida muhim ahamiyatga ega. Jinsiy bezlar gormonlari ta'sirida ikkilamchi jinsiy belgilar - gavda shaklining o’zgarishi, soqol-mo’ylovlarning paydo bo’lishi, tovush o’zgarishi, sut bezlarining rivojlanishi, yuzda har xil donachalar paydo bo’lishi kuzatiladi. Jinsiy bczlar va jinsiy organlaming tuzilishi esa birlamchi jinsiy belgilar hisoblanadi.

Jinsiy yetilish davrida organizmda har xil o’zgarishlar sodir bo’ladi. Shuning uchun bu davrni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilaiga qarab qizlar va o’g’il bolalarda 5 ta bosqichga bo’lish mumkin.

Organizmning jinsiy belgilari birlamclii va ikkilamchi jinsiy belgilarga bo’linadi. Birlamchi jinsiy belgilrga jinsiy hujayralarning yetilib chiqishi va o’zaro qo’shilishini ta'minlaydigan jinsiy bezlar va jinsiy organlar sistemasi kiradi. Ikkilamchi jinsiy belgilarga organizmning tashqi belgilari (ko'rinishi) himoya vositalari (himoya rangi, mimikriya, shoxlar, tishlar) bolalalarini himoya qiladigan vositalar (qopchiqlar, inlar, sut bezlari) kabilar kiradi. Har xil ranglar, hidlar, o’yinlar, tovushlar, baqirishlar, yung va patlarning ho’rpayishlari kabilar esa jinsiy refleksni qo’zg’atuvchi omillariga kiradi.

Ch. Darvin "Turlarning kelib chiqishi" asarida jinsiy tanlanish muammosini tabiiy tanlanish nazariyasi asosida tushuntirib bermoqchi boladi. Ammo 1871 yilda "Odamning paydo bo'lishi va jinsiy tanlanish" asarida bu muammoni atroflicha yoritib berishga muvaffaq bo’ladi.

Jinsiy tanlanish deyilganda erkak hayvonlar o’rtasida uig’ochi hayvonlar bilan qo’shilish uchun olib boriladigan kurashi yoki uig’ochi hayvonlar juftlashish oldidan erkak individni tanlab olishi tushuniladi. Jinsiy tanlanish tabiiy sharoitda amalga oshadi va tabiiy tanlanishning ma'lum shakli sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, erkak individlarda uchraydigan himoya va urishish quroli tabiiy tanlanish ta'sirida paydo bo’lgan, keyinchalik esa jinsiy tanlanish ta'sirida yanada takomillashgan.

Erkak va uig’ochi individlar ikkilamchi belgilariga ko’ra bir-biridan keskin farq qiladi. Ana shu farqli belgilariga ko’ra ular bir-birini oson topib olishadi va uchrashadi. Natijada xar ikki individda qo’shilish refleksi yuzaga keladi. Jinsiy tanlanislming 2 turi farqlanadi:

1. Erkak hayvonlar urg’ochilarni talashib, bir-biri bilan qattiq jang qiladi. Bu kurash ba'zi erkak hayvonlarning mag’lubiyati, hatto mayib bo’lib qolishi yoki o’limi bilan tugallanadi. Bu kurashda erkak individlarning kuchi, o’zaro kurash vositalarining rivojlanganligi (xo’rozlarda pix, tuyoqlilarda shox) katta ahamiyatga ega. Erkak individlar o’rtasidagi bunday kurash ba'zi arilar, asalarilar, qo’ng’izlar, kapalaklarda, baliqlardan kolyushkalarda, repteliyalardan alligatorlarda, poligam qushlar va sut emizuvchilarda keng tarqalgan. Ko’pchilik hayronlarda erkagi uig’ochisiga nisbatan yirik, baquvvat bo’ladi.

2. Urg’ochi individlar erkak individlardan eng chiroyli, yoqimli hid taiqatuvchi formalarni tanlab oladi. Jumladan, jannat qushlari, argus qirg’ovuli va tuyaqushlarning erkaklari chiroyli patlarin i yoyib tovlanadi va turli xil "o’yinlar" qilib, uig’ochilariga o’zini ko’z-ko’z qiladi. Bu hatti-harakatlar ularni birorta urg’ocbi individ tanlab olguncha davom etadi.

Tabiatda haqiqatdan ham hayvonlarning urg’ochilari erkaklarini chiroyliligiga qarab tanlaydimi? Bu muammoni aniqlash uchun Sinat-Tomson xoldor to’tilar ustida qiziqarli tajriba o’tkazdi. Bu to’tilar erkagining boshida va oyoqachasida urg’ochilariga nisbatan patlar ko’proq bo’lib, 1-3 ta, ba'zan 2-5 ta sariq rangli dog’lari bor. Dog’lar qancha ko’p bo’lsa, yoqachalar ham shuncha ho’rpayib, tovlanib chiroy ochadi. Sinat-Tomson erkak to’tilarni uig’ochi rangiga, uig’ochilarini esa crkak rangiga bo’yadi. Natijada bo’yalgan uig’oclii (aslida erkak) to’tilar atrofida erkak to’tilar parvona bo’lib, haqiqiy urg’ochi mo’tilarga e'tibor bermagan. "Erkak" rangiga bo’yalgan uig’ochi to’tilar bo’yalmagan uig’ochi to’tilar yoniga qo’yib yuborilganda esa urg’ochi to’tilar soxta erkak to’tilaiga parvona bo’lib, haqiqiy erkak to’tilaiga e'tibor bermagan Ayrim qushlarning erkaklarida hech qanday bezak patlari bo’lmaydi. Ular juftlashish oldidan inlarini har xil yaltiroq bezaklar bilan bezaydi. Shu yo'l bilan urg’ochi qushlarni o’ziga jalb qiladi. Ba'zi qushlaming erkaklari (bulbul, bedana) yoqimli ovozi bilan urg’ochilarini o’ziga jalb qiladi.

Hozirgi zamon biologiya fanlarining rivojlanishi tufayli ikkilamchi jinsiy belgilar endokrin bezlarning gormonlari tufayli paydo bo’lishini isbotladi.

15 Mavzu: Organlarning rivojlanishi va turli anamaliyalarga sababchi omillar
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni – 75 talaba
O`quv rmashg`ulоtining tuzilishi Ma’ruza rejasi	1.Organ larning rivojlanishi va turli anamaliyalarga sababchi omillar 2.Hayvon organizmida a’zolar:nerv,oshqozon ichak,siydik tanosil,endokrin,muskul xamda sklet sistemalarni shakllanishi 3.Jinsiy bezlar va a’zolarning yuzaga kelishi
O`quv rmashg`ulоtining massadi : Talabalarda .Organ larning rivojlanishi va turli anamaliyalarga sababchi omillar хususida tushuncha hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar: Yangi mavzu bilan taniqhtirish, mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faоliyatining natijalari: Talabalarda botanika fanining prеdmеti, mеtоdlari va tarmоqlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni kоspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:	BBB, “Klastеr”, ma’ruza
O`quv rfaоliyatini tashkil silish shakli	Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari	Slaydlar, markеr, flipchart, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari	Savоl javоb