1-mavzu: “MA’naviyatshunoslik” fanining ob’ekti, predmeti va ma’naviyatning jamiyat hayotidagi o‘rni reja

24-Mavzu: Vatan tuyg‘usi. Tabiat va inson
Insonning moddiy borliqqa ma’naviy munosabati. Ekologik muammolarning hal etilishida ma’naviyat omili
Vatan mehri mavhum tuyg‘u emas. U Vatan oldidagi mas’uliyatdir, uning kelajagi, obod va farovonligi yo‘lidagi fidoyi mehnatdir, ona tabiatga e’zozli munosabatdir. Zero, qadam bosib turganimiz ona tuproq bo‘lmasa, qaysi Vatan haqida so‘zlash mumkin.
Bugungi kunda har bir shaxs o‘zini inson sifatida tabiatning boshqa mavjudotlaridan ajratadi, muayyan millat vakili sifatida boshqa xalqlar va elatlardan farqini sezadi va, nihoyat, ahli bashar sifatida o‘zga insonlar bilan umumiy jihatlari, ona sayyoraning ongli farzandi sifatidagi huquq va mas’uliyatlari haqida bosh qotiradi. Tabiat oldida har bir alohida shaxs mas’uldir, chunki u er yuzidagi xalifadir, har bir elat va millatning o‘zi yashab turgan tabiiy makon — Ona Vatani oldida mas’ulligi bor, ammo, bari-bir, biz yashab turgan er kurrasi yagona makon va maskanimiz ekan, ahli basharning uning oldidagi mas’ulligi ham yaxlitdir. Bugungi inson ahlining qudrati qarshisida tabiat ojizlanib qolganligi — umumbashariy muammo va umumbashariyat uchun tahlikali vaziyatdir. Aql — ma’naviyatga daxldor, ammo ma’naviyat aqldan iborat emas. Ma’naviyat muvozanatni saqlay bilishdadir va aqlning bugungi qudrati inson ma’naviyatining o‘zga jihatlariga ham jiddiy e’tiborni taqozo qiladi. Zotan, aql va xudbinlikning birlashuvi yaxshilikka olib bormaydi. Buni insonning tabiatga munosabati doirasida ko‘rib chiqaylik.
Bepoyon koinot miqyosida inson zoti istiqomat qilib turgan er kurrasi kichik bir zarra, holos. SHu jihatdan qaraganda, sayyoramiz ahli bashar uchun yaxlit Vatandir. Odam Ato va Momo Havoning farzandlari bugungi kunda taqdir taqozosi bilan turli millat va elatlarga bo‘linib, turli o‘lkalarga sochilib ketmishlar. Jumladan, turkiy elatlarning asl ota yurti Turkiston yangi asr boshlarida bolshevizm "dohiy"larining g‘arazli nayranglari oqibatida parchalab tashlandi. Bugungi voqelik ushbu o‘lkada bir qator mustaqil davlatlarning shakllanganligi bilan ifodalanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo deb atalayotgan ushbu mintaqaning qoq markazidan joy olib turibdi.
"O‘zbekiston" nomi bugun ham jug‘rofiy hudud, ham jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zosi bo‘lmish siyosiy birlik, ham ushbu diyorning barcha aholisini qamrab oluvchi yaxlit ijtimoiy voqelikni anglatadi. Ana shu Vatan uchun borlig‘ini bag‘ishlamagan o‘zbek — o‘zbek emas. Ammo hamma gapni birdan aytib bo‘lmaydi. Biz suhbatni, birinchi navbatda, o‘zimiz istiqomat qilib turgan atrof-voqelik, tabiiy muhit, ya’ni ona erga munosabatdan boshlaganimiz durust. Inson ma’naviyatining birinchi o‘lchovi uning ona zaminga, tabiatga munosabatidir, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Eslab o‘tish joizki, tabiat, moddiy borliq ham, ma’naviy mohiyat ham bir manbaga — Xoliqi olamning qudratiga tutashadi, o‘shaning hosilasidir. Hayotda asli juda oz miqdorni tashkil etuvchi dahriylargina haqdirlar, ilohiy qudratga ishongan dunyo ahlining ko‘pchiligi esa yanglishadi, degan aqida nimalarga olib kelganini ko‘rdik. Ko‘pchilikning ziddiga ish qilish emas, ko‘pchilikni tushunishga intilish xayrli amal ekanligiga iqror bo‘lish paytimiz keldi. Zotan, ulug‘ ajdodlarimiz shu yo‘ldan borganlar, milliy ma’naviyatimiz shuni taqozo etadi. Ajdodlarimiz aqli va salohiyatini inobatga olsak, ular bu dunyoni "suvrat" deb, "majoz" deb, "ko‘zgu" deb ataydilar. Darhaqiqat, inson dastlab ko‘z ochgach, dunyo, atroftabiatni ko‘zgu singari qabul qiladi, undan o‘zini izlaydi, o‘zini tabiat orqali anglab etishga intiladi. Xuddi ana shu davrdan milliy ma’naviyat shakllana boshlaydi. Har bir elat, har bir xalq doimiy istiqomat qiladigan makon o‘zga o‘lkalardan nimasi bilandir farq qiladi, ajralib turadi. Turkiy elat yashagan tabiat sharoiti, albatta, tarixda doimo bir tusda bo‘lmagan, turkiy qavmlar Volga va Oka bo‘ylari, SHimoliy Kavkaz, Bosfor ko‘rfazi qirg‘oqlari va Onado‘lida, erondagi Urmiya ko‘li va Kavkaz ortidagi Kuba vodiysi, Xuroson va Turonning obod vohalari, Tangritog‘ etaklari, Irtish va enasoyni o‘rab turgan quyuq o‘rmonlar bag‘rida, O‘rxun va YOyiq daryolaridan suv ichgan dashtu dalalarda hayot kechirganlar. Ammo G‘arbiy Mo‘g‘ulistondan Azov dengizigacha, O‘rol tog‘laridan SHimoliy Afg‘onistongacha cho‘zilgan ulug‘ bir sarhadning ko‘pchilik qismida quyosh nuri mo‘l, Allohning obi-rahmati tanqisroq, yaylovlar behudud, tabiiy o‘rmonlar siyrakroq, cho‘l va sahrolar bepoyon, vodiy va vohalar noyobroq, tog‘lar baland, ammo abadiy muzliklar kamroq saqlangandir. SHular barchasi bir bo‘lib insonning tabiatga munosabatida o‘ziga xos qadriyatlar tizimini shakllantirgan. Ajdodlarimiz obi hayot atalmish suvni, bizni boquvchi ona zamin tuprog‘ini, quyosh va uning inson qo‘liga o‘rgangan parchasi-olovni muqaddas sanab e’zozlaganlar. Sababi, xuddi shu tabiatning asos unsurlari inson hayotini ta’minlovchi bosh omillar ekanligi necha mingyillik hayot tajribasidan ularga ayon bo‘lgan.
Demak, inson tabiat, atrof-muhitni tushunishga intilish va u bilan amaliy munosabatlarga kirishish jarayonida o‘z moddiyligini ta’minlab va o‘zligini tanib borar ekan, inson va tabiat orasidagi munosabatlarning ma’naviy jihatlari haqida so‘z yuritish o‘rinlidir.
Inson o‘zlikni anglash jarayonida ma’naviy kamolotga erishadi. Islomgacha bashariyat erishgan ma’naviy muvozanat asotir tafakkur darajasida bo‘ldi. Asotir idroki ilmiy idrokdan jiddiy farq qiladi. Insonning tabiat bilan dastlabki munosabatlari faol moddiy munosabatlar bo‘lib, yaxlit asotir tafakkur tizimi ushbu munosabatlarning necha mingyillik tajribasi natijasida shakllandi. Bu tizim "Avesto" kitobida, Gerodotning "Tarix"idagi ma’lumotlarda, qadim turkiy bitiklarda, xalq yaratgan og‘zaki adabiyot namunalari, maqol va matallarda o‘z ifodasini topgan.
"Avesto" kitobida tabiatga munosabat ikki jihati bilan namoyon bo‘ladi. Biri — tabiat unsurlarini muqaddaslashtirish, ikkinchisi — insonning tabiat bilan moddiy yaratuvchilik munosabatlarini muqaddaslashtirish. Masalan, Ardvisuraga bag‘ishlangan beshinchi yashtda suv ulug‘lanadi, uning don undirishi, chorva tashnaligini qondirishi, inson boyligiga baraka keltirib, mulkini ko‘paytirishi, o‘lkalarni gullab yashnatishi tilga olinadi. Ammo bu suv mavhum tushuncha shaklida emas, to‘lib oqayotgan ulkan daryo timsolida namoyon bo‘ladi. Zaratushtra makoni qadim Xorazm ekanini yodga olsak, qutbaraka manbayi hisoblangan bu azim daryo Amudaryo (Jayxun, O‘ko‘z daryosi,"Avesto"dagi nomlanishi "Doytiya")dir.
"Avesto" matnlari murakkab mazmunga ega. Birgina ushbu alqov (yasht) mazmunini to‘liq olib tahlil eta boshlaganda necha qabat mazmunlar silsilasi ochila boshlaydi. Biz faqat eng qadimiy mazmun qabatiga nigoh tashlab o‘tdik. Umuman, "Avesto" mazmunini inson ma’naviy takomili nuqtai- nazaridan tahlil etish nihoyatda qiziqarli xulosalarga imkon berishi shubhasiz.
Gerodotning "Tarix" asaridagi qadim asotirlarni turkiy bitiklar bilan qiyosiy o‘rganish osmon, er va inson munosabatlari tarzida aks etgan "tabiat (er)-inson — ma’naviyat (osmon)" uyg‘unligini ajdodlarimiz qanday his etganligidan xabar beradi.

"YUzada ko‘k tangri

Ostida qora er qilindi,

Ikkisi aro kishi o‘g‘li qilindi" deb boshlanadi Kultegin katta bitigi¹⁰⁴. "Irq bitik"da ham inson o‘z taqdirini tabiat ko‘zgusidan qidiradi.

Islomgacha turkiy bitiklarda milliy tafakkur, yunonlarda mantiqiy tafakkur shakllana boshladi. Ammo islomgacha shakllangan falsafiy tafakkur tarkibida asotir tafakkur unsurlari kuchli ta’sir qudratini saqlab qolgani o‘sha davr matnlarida ochiq namoyon bo‘ladi (masalan, Platonning "Ideyalar dunyosi", yoki "Avesto"dagi turli moddiy hodisalar mohiyati bilan bog‘liq "iloha"lar).
Islom davriga kelib insonning tabiatga munosabatida yangi bosqich boshlandi. Qur’oni karimning nozil bo‘lishi asotir tafakkurga oxirgi hal qiluvchi zarba bo‘ldi. Odam Ato avlodlari er yuziga xalifalik mas’uliyati bilan yaratilganliklari haqida aniq xabar berildi. Bu inson tafakkurining yangi rivojlanish darajasiga muvofiq keluvchi ma’naviy vazifa bo‘lib, endi faqat yaratuvchilik mehnati bilan faxrlanish, er, suv, olovni e’zozlash kifoya qilmas edi.
Islom mintaqa madaniyatida asta-sekinlik bilan inson ongidagi asotir tafakkur unsurlari ilmiy va badiiy tafakkur qudrati bilan siqib chiqarildi. Asotir tafakkur omini ilmiy tafakkur mustahkam va asosli egallay boshlaganligi sababli endi atrof-voqelik bilan munosabatlarni ham ilmiy asosga qo‘ymoq taqozo etilardi. Bu mas’uliyatni to‘kis-tugal anglab etish osonlikcha kechgani yo‘q. Bu davrdagi insonning tabiatga munosabatida bir necha yo‘nalishni tilga olib o‘tish lozim.