1-mavzu: Psixik rivojlanish va ta’limning o’zaro munosabati

4-mavzu: IJTIMOIY USTANOVKALAR VA ULARNING SHAHS IJTIMOIY XULQ ATVORIDAGI AHAMIYATI

Mavzu bo’yicha asosiy masala

4.1. Shaxs haqida tushuncha.

4.2. Shaxsning tuzilishi.

4.3. Shaxs taraqqiyotini harakatga keltiruvchi kuchlar.

4.4. Shaxs shakllanishining ijtimoiy shart-sharoitlari.

Tayanch so’z va iboralar.

Shaxs, faoliyat, malaka, ko’nikma, odat, jamoa, gurux, real, shartli.

Shaxs – ong egasi bo’lgan konkret odam. Faoliyat – u yoki bu yumushni bajarishga qaratilgan harakatlar majmui. Malaka – odamda harakatlarning tezlashuvi, avtomatlashuvi. Ko’nikma – avtomatlashgan harakatlarning doimiyligi.

«SHaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko’p qo’llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o’rganadigan barcha fyenomyenlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruxiy olami qonuniyatlari bilan kizikkan xar qanday olim yoki tadqiqotchi xam shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo’lgan aloqasi masalasini chyetlab utolmagan. SH a x s — ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatning sub’yekti bo’lmish individdir. SHaxsga taaluqli bo’lgan eng muxim tasnif xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga byevosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam ob’yekt, xam sub’yekt bo’lishlikdir.

Odam insonshunoslik fanlari tomonidan har tomonlama o’rganilib kyelinmoqda. Psixologiyada odam biologik evolyutsiya maxsuli sifatida, jamiyat ishlab chiqarishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida, ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy munosabatlarning sub’yekti sifatida o’rganiladi. Odamning boshqa shaxslar bilan, tashqi olam bilan bo’lgan munosabatlari xilma-xil bo’lganligi uchunga unga xos bo’lgan psixologik sifatlar va fazilatlar ham nihoyatda xilma-xildir.

Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ - ajralmas, alohida zot degan ma’no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog’lom (esi-hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo’q, oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigina shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o’sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo’la oladi. Individ sifatida yorug’ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog’idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo’lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a’zolari, mahalla axli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning og’ushida, ularning qalb to’risida) odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog’liq bo’lmagan har xil xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi.

Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi.

Bu borada psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’rif berilgan va uning tuzilishini o’ziga xos tarzda tasavvur qilishgan. Quyida mualliflarning ayrimlariga qisqacha to’xtalib o’tamiz.

A. G. Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham ob’yekti, ham sub’yektidir. A.N.L