1-mavzu: Psixologiya haqida tushuncha. Reja

Nazorat savollari:
1.Kuzatish va eksperiment metodi haqida nimalar bilasiz?
2.Bola psixik rivojlanishini o’rganishning asosiy metodi qaysi metod?
2.Empirik metod qanday metod?

5-mavzu: Bola psixikasini o’rganishning yordamchi metodlari (Amaliy mashg’ulot)
Reja:
1.Sotsiometriya, faoliyat mahsulini o’rganish metodlari.
2.Bolalar tasviriy faoliyati mahsulini tahlil qilish.
3.Guruhdagi o’zaro munosabatlarni aniqlashda sotsiometrik metoddan foydalanish.
Tayanch tushunchalar: Sotsiometriya, N.A. Menchinskayaning «Bola psixikasining taraqqiyoti»
Sotsiometriya metodi Bu metod guruhlarda shaxslararo afzal ko‘rish, befarqliklarni aniqlash usulini va hissiy afzal ko‘rishlarni qayd qilish texnikasini aniqlashda qo‘llaniladi. Unga amerikalik sotsiolog Djon Moreno asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruhdagi har bir a’zoning o‘zaro munosabatini aniqlash uchun uning qaysi faoliyatlarda kim bilan birga qatnashi- shi so‘raladi. Olingan ma’lumotlar matritsa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi. Odatda sinaluvchilardan quyidagicha savollarga javob berish talab qilinadi: «Sen sayohatga kim bilan birga borishni xohlaysan?», «Imtihonga kim bilan birga tayyorlanishni istaysan?», «Kim bilan qo‘shni bo‘lib yashashni yoqti- rasan?», «Partada kim bilan yonma-yon o‘tirishni istar eding?» va hokazo. Har bir savol sotsiometrik mezon (o‘lchov) vazifasini bajaradi va turmush voqeligidan olinib turli yo‘nalishda bo‘lishi mumkin. Sinaluvchi har bir savolning uchta javobidan bittasini «eng maqbul» deb tanlashi lozim.
Guruhiy tabaqalanishni ko‘rsatish uchun sotsiogramma to‘rtta «maydon»ga ajratiladi, qizlar doiracha bilan, o‘g‘il bolalar esa uchburchaklar bilan belgilanadi. Doiracha va uchburchaklar soni familiyalar soniga to‘gri keladi. Guruh a’zolarining o‘zaro munosabatlari doira va uchburchaklar strelkalar bilan biriktirilganda o‘z ifodasini topadi. Eng ko‘p munosabatlarga ega bo‘lgan sinaluvchi doiraning markazidan o‘rin oladi. U guruhning lideri, eng yoqimtoyi («Yulduzi») hisoblanali. Sotsiometrik usul bilan shaxslararo munosabatlarning darajasi va ko‘lami aniqlanadi. Qizlar va o‘g‘il bolalar o‘rtasidagi ko‘rsatkichlar, yosh ko‘rsatkichlari xususiyatlari bilan taqqoslanadi. Ko‘rsatkichlarga qarab guruhdagi munosabatlar, ularning o‘ziga xosligi, psixologik mexanizmlar haqida xulosa chiqariladi. Shu bilan birga nazariy ahamiyatga molik g‘oyalar olg‘a suriladi, amaliy ko‘rsatmalar beriladi, tavsiyalar bildiriladi Kasb psixologiyasida tadqiqotning sotsiometrik metodi sharoitga muvofiqlashtirilgan kichik guruhdagi shaxslararo munosabatni o‘lchash usuli hisoblanadi. Bu usulda sinaluvchilarga bevosita savollar beriladi va ularga ketma-ket javob qaytarish orqali guruh a’zolarining o‘zaro tanlash jarayoni vujudga keltiriladi. Aynan shu usul bilan mehnat jamoalari, kollej va oliy maktab talabalari, turli muassasalarning xodimlari o‘rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari dinamikasi, shaxslararo ziddiyatlarning sabablari o‘rganiladi. Umuman aytganda, sotsiometriya metodidan turli yoshdagi, ikki xil jinsdagi, saviyasi har xil kishilar guruhlaridagi psixologik qonuniyatlarni tadqiq etishda unumli foydalanish mumkin. Hozir sotsiometriya usuli ijtimoiy hayotda sodir bo‘layotgan kundalik hayotdagi voqealarga odamlarning munosabatlarini, jamoatchilik fikrini o‘rganishda keng qo‘llanilmoqda. Odamlarning sodir bo‘layotgan voqealarga munosabati, turli ehtiyojlari, motivlari, qiziqish, intilish, harakatlari va hokazolar muayyan tartib va qoidalarga binoan tizimlashtiriladi, ularning ijtimoiy psixologik hamda sof psixologik ildizlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar olinadi.
Bolalar psixologiyasida esa sotsiometrik metod yordami bi­lan har bir guruhda bolalarning o‘z tengqurlari o‘rtasida yuzaga kelayotgan o‘zaro munosabatlari va ularning guruhda tutgan mavqelari o‘rganiladi. Sotsiometriya metodi yordami bilan bolalarning guruhdagi o‘zaro munosabatlarini, ya’ni bir-birini yoqtirishlari yoki yoqtirmasliklarini quyidagi uslubda o‘rganish mumkin. Guruhdagi bolalarning har birini yechinish xonasiga chaqirib, unga 4—5 ta chiroyli qilib ishlangan o‘yinchoq ko‘rsatiladi (masalan, chiroyli mashina, toycha, ayiqcha, to‘pponcha, qayiqcha kabi). Ana shu o‘yinchoqlardan bitta o‘zingga yoqqanini tanlab olgin va uni guruhdagi eng yaxshi ko‘rgan o‘rtog‘ingning shkafiga sovg‘a sifatida qo‘yib qo‘y, deyiladi. Bola biroz o‘ylab turgach, yaxshi ko‘rgan bolalaridan birining shkafiga qo‘yib qo‘yadi. Guruhdagi hamma bolalar bu vazifani bajarib bo‘lganlaridan so‘ng eng ko‘p sovg‘a kimning shkafiga qo‘yilganligi aniqlanadi. Ana shu ma’lumotlar asosida bolalarning guruhdagi o‘zaro munosabatlariga doir sotsiogramma tuziladi. Shkafiga eng ko‘p sovg‘a (o‘yinchoq) qo‘yilgan bola guruhning eng sevimlisi va shkaliga bironta ham sovg‘a qo‘yilmagan bola guruhning inkor qilgan, ya’ni yoqtirmagan odami bo‘lib chiqadi va bu bola bilan korreksion ishlar olib boriladi.
Shunday qilib, sotsiometrik metodni maktabgacha ta’lim muassasasi yoshidagi bolalarga nisbatan ham qo‘llash mumkin. Har bir tarbiyachi o‘z guruhidagi bolalarning jismoniy, aqliy, axloqiy rivojlanish xususiyatlarini, bolalar psixik taraqqi- yotining umumiy qonuniyatlarini kuzatib aniqlashi zarur. Shu bilan birgalikda tarbiyachi bolalarga nisbatan individual munosabatda bo‘lishning to‘g‘ri yo‘l-yo‘riqlarini belgilash maqsadida har bir bolaning individual psixologik xususiyatlarini aniqlashga intilishi lozim. Ilk yosh va kichik guruhlarda sotsiometriya metodini qo‘llash deyarli natija bermadi. Bu yoshdagi bolalarda faqat «o‘zim» degan tushuncha ustun bo‘lgani sababli kichik guruhdagi bolalar bilan o‘tkazilgan tajribada quyidagi natijaga erishildi. Vasila 3 yoshu 4 oylik. Tajribada qizcha katta qo‘g‘irchoqni tanladi va o‘zining shkafiga olib borib qo‘ydi. Sababi so‘ralganda «Bu meniki, u menga yoqadi» dedi. Mirjalol 3 yoshu 8 oylik. Marjalol katta mashinani tanladi. «Shu yerdagi eng yaxshi ko‘rgan odamingga ber» deyilganda u tarbiyachisiga olib borib berdi. Qolgan bolalar bilan ham shunga o‘xshash natijalar ko‘rildi.
Katta guruhda sotsiometriya metodining qo‘llanishi quyi­dagi natijalarni ko‘rsatdi. Tajriba 16 ta bola bilan o‘tkazildi. Avvaldan tayyorlab kelgan turli rang-barang predmetlar, o‘yinchoqlar, gullar tasvirlangan rasmli kartochkalarni stol ustiga o‘ng tomoni bilan qo‘yildi. Bolalarni navbatma-navbat chaqirib «O‘zingga juda yoqgan rasmni tanlab ol!» deyildi. Hamma bolalar olib bo‘lgach, «Rasmlarni ko‘rib bo‘ldingiz, endi shu rasmli kartochkani shu yerdagi o‘zing eng yax­shi ko‘rgan o‘rtog‘ingga bergin», deb aytilganda ba’zi bolalarda ko‘proq, ba’zilarida kamroq kartochkalar hosil bo‘lgan. Qolgan tajribalarda ham shunga o‘xshash natijalarga erishilgan. Demak, sotsiometriya metodining natijalariga ko‘ra tarbiyachi va psixolog bolalar bilan yakka tartibda ishlar olib borishni bilishlari zarur.
Biografiya (tarjimayi hol) metodi. Biografiya metodi ham psixologiyaning yordamchi metodlaridan hisoblanib, undan kishilarning ayrim psixologik xususiyatlarini o‘rganishda foydalaniladi. Ma’lumki, har bir odam o‘z biografiyasiga ega. Biografik ma’lumotlarda odamning shaxsiy psixologik xususiyatlariga oid ayrim faktlar bayon etiladi. Masalan, kishilarning biografik ma’lumotlarida ularning dunyoqarashlari, ishonch- e’tiqodlari, g‘oyaviy yo‘nalishlari, burchlariga bo‘lgan munosabatlari, maqsad va maslaklari ko‘rsatiladi. Ana shunday ma’lumotlarga asoslanib u yoki bu odam haqida ma’lum xulosa chiqarish mumkin. Biografiya metodi xususan bolalar psixologiyasi va pedagogik psixologiyada keng qo‘llaniladi. Bolalar psixikasining taraqqiyot yo‘lini biografik tarzda ilmiy kuzatishga dastlab mashhur tabiatshunoslardan Charlz Darvin asos solgan. U bola psixikasining taraqqiyotini kuzatishga oid o‘zining kundalik xotira tipidagi asarini nashr ettirgan. Hozirgi kunda bola taraqqiyotini biografik tarzda ochib beruvchi ilmiy asarlar ko‘plab topiladi. Bunday asarlardan eng mashhuri N.A. Menchinskayaning «Bola psixikasining taraqqiyoti», «Ona kundaligi» nomli ilmiy-biografik asarlaridir. Bunday ilmiy-biografik asarlarning qimmatli tomoni shundaki, bunday kundaliklar bola taraqqiyotining katta bir davrini (masalan, 1 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan davrni) qamrab oladi. Ma’lumki, bolaning har bir yosh davrida unga nisbatan muayyan bir tarzda munosabatda bo‘lish lozim bo‘ladi. Ana shu nuqtayi nazardan bolaning qaysi yosh davrida unga nisbatan qanday muno­sabatda bo‘lishni belgilashda biografiya metodi tarbiyachilar va yosh ota-onalarga katta yordam berishi mumkin.
Bolalarning biografiyasiga oid ma’lumotlarni yaxshi bilgan tarbiyachi ularga nisbatan individual munosabatda bo‘lishni to‘g‘ri tashkil qila oladi. Bolalarning shaxsiy psixologik xususiyatlarini biografik tarzda o‘rganishda yozuvchilarning avtobiografik asarlari ham katta rol o‘ynaydi. Ma’lumki, yozuvchilar nihoyatda mohir kuzatuvchi hisoblanadilar. Ular o‘zlarining asarlarida bolalar (hayvonlar) psixikasining turlicha namoyon bo‘lishini obrazli qilib ochib beradilar. Bunday avtobiografik asarlar orqali odamlarning ayrim tiplari, xarakterlariga xos xususiyatlari, qobiliyat va qiziqishlari, dunyoqarashlari, ishonch hamda e’tiqodlari, axloqiy sifatlari qanday ijtimoiy-tarixiy sharoit ta’sirida tarkib topishini bilib olish mumkin.
Psixologiyada odam faoliyatining mahsullarini o‘rganish me­todidan ham foydalaniladi. Odam har doim ma’lum bir faoliyatda bo‘lib turadi. Odam o‘z faoliyatlari natijasida turli narsalarni, mahsulotlarni yuzaga keltiradi. Ana shu narsalarda, mahsulotlarda odamning ayrim psixik jarayonlari va psixolo­gik sifatlari o‘z aksini topadi. Shuning uchun har bir odamning faoliyat mahsuli shu odamning ayrim psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik sifatlarini ko‘rsatib turadi.
Biz rassom yoki arxitektorning chizgan suratlarida, quruvchining qurgan imoratida, haykaltaroshlik va boshqa san’at asarlarida, o‘quvchining yozgan konspektlarida va bog‘cha yoshidagi bolalarning chizgan rasmlarida, ijodiy ishlarida ularning psixik jarayonlari va shaxsiy psixologik xususiyatlariga doir juda ko‘p tomonlarini ko‘rishimiz mumkin. Shu sababli odamning faoliyati mahsulotlarini analiz qilib o‘rganish metodi psixologiyaning yordamchi metodlaridan biri hisoblanadi. Bu metod bolalar psixologiyasida pedagogik va sotsial psixologiyada ancha keng qo‘llaniladi.
Nazorat savollari:

1. 
   Psixologiya qanday ilmiy-tadqiqot metodlarga ega?
   
2. 
   Asosiy va yordamchi metodlarni sanab bering.
   
3. 
   Eksperiment metodi nima?
   
4. 
   Kuzatish metodiga ta’rif bering.
   
5. 
   So‘rov metodi va uning turlarini aytib bering.
   
6. 
   Test metodlari haqida so‘zlab bering.
   
7. 
   Biografiya va faoliyat mahsulini o‘rganish metodlari o‘rtasidagi farq nimada?