1-mavzu: Psixologiya haqida tushuncha. Reja

Oliy nerv faoliyati va temperament tiplari
I.P. Pavlov temperament xususiyatlarini belgilab beruvchi 3 ta oliy nerv tizimi xossalarini ajratgan:

1. 
   Kuch: nerv tizimining kuchli qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga bardoshi, shunga ko‘ra odamlardagi chidam kabi sifatlar va ularga teskari sifatlarning namoyon bo‘lishi.
   
2. 
   Muvozanatlashganlik: asabdagi tormozlanish va qo‘zg‘alishning o‘zaro mutanosibligi yoki o‘zini tuta bilishi, bosiqlik kabi sifatlarning namoyon bo‘lishi.
   
3. 
   Harakatchanlik, ya’ni qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonidagi o‘zaro almashinish jarayonining tezligi va harakatchanligi ma’nosida.
   

1. 
   P. Pavlov kuchsiz tipdagi vazminlik va harakatchanlikni hisobga olmagan chunki bu xususiyatlar kamdan kam hollar- da namoyon bo‘ladi.
   

Oliy nerv faoliyatining individual xususiyatlari tadqiqotlarda qarab chiqilgan biron-bir xususiyati bilan emas, balki doimo ularning majmui bilan belgilanadi. Ko‘p sonli laboratoriya tajribalari ko‘rsatadiki, shunday birikmalar orasida ayrimlari boshqalarga qaraganda ko‘proq uchraydi yoki ancha yaqqol ko‘rinadi. Natijada Pavlov oliy nerv faoliyatining asosiy tiplarini yaratdi. Nerv jarayonlarining kuchiga bog‘liq holda itlar kuchli va kuchsizlarga bo‘linadi.
Kuchsiz jonivorlar — bir xil tipni tashkil qiladi, bu tipning vakillarida ikkala nerv jarayonida, ayniqsa tormozlanish ja­rayoni ojiz hisoblanadi, bunday itlar besaronjom bo‘lishadi, to‘xtovsiz akillayveradi yoki bamisoli bir xil holatda turaveradi. Tashqi ta’sirlar hatto ba’zan arzimagan ta’sirlar ham ular- ga ortiqcha ta’sir ko‘rsatadi. Uzoq davom etgan qo‘zgatuvchilar ularda nerv sistemasini tez ishdan chiqishini keltirib chiqaradi.
Kuchli hayvonlar — muvozanatlashganlik bo‘yicha ajratiladi. Kuchli muvozanatsizlar alohida tipni tashkil etadi. Muvozanatsizlik kuchli itlar o‘rtasida bir xil shaklda kuchli qo‘zg‘alish jarayoni bilan muvozanatlashganligi sababli bu hayvonlarda faoliyat juda zo‘riqqan, ko‘pincha nerv faoliyatida buzilish ro‘y beradi. Ko‘p hollarda bu urishqoq, haddan tashqari qo‘zg‘aluvchan hayvonlardir. Kuchli muvozanatlilar o‘z navbatida nerv jarayonlarining almashinuviga, harakatchanligiga qarab jonli va bosiq tiplarga bo‘linadi. Xatti-harakatning tashqi xususiyatlariga qaraboq bu tiplarning vakillari bir-biridan farq qiladi. Bir xillari tez qo‘zg‘aluvchan va harakatchan, boshqalari sust qiyinchilik bilan qo‘zg‘aladi. Oliy nerv faoliyatning 4 asosiy tipi farqlangan:

1. 
   Kuchli muvozanatli va tez (jonli).
   
2. 
   Kuchli muvozanatsiz (behalovat).
   
3. 
   Kuchli muvozanatli va sekin (osoyishta).
   
4. 
   Kuchsiz tip.
   

Nerv faoliyatining tipi organizmning tabiiy xususiyatidir. U nasliy jihatdan bog‘liq, biron-bir darajada o‘zgarmas hisoblanmaydi, u rivojlanadi va ma’lum darajada atrofdagi sharoitlar ta’siri ostida o‘zgaradi. Eksperimentlarda shu narsa aniqlanadiki qo‘zg‘alish ustun turgan kuchli tipda kuchli mashq qilish yo‘li bilan tormozlanish jarayonini mustahkamlash mumkin. Ya­na shu narsa ma’lumki, nerv jarayoni xususiyatlari yoshga qarab o‘zgarishi mumkin. «Biz, — deb yozadi I.P. Pavlov, — itda aniqlangan nerv sistemasi tipini... odamga tatbiq qilishga to‘la haqlimiz».