1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

2-savolning bayoni:
Yunon va boshqa xalqlar sivilizatsiyasining kuchli ta’siriga qaramasdan, Rim sivilizatsiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi: rimliklar tafakkurining pragmatik usuli, rim huquqining mukammalligi, aniq tarixiy dalillarga intilish, diniy tasavvurlarning sodda aniqligi va hokazo.
Rim ma’naviy madaniyatida diniy qarashlar ham katta o’rinni egallaydi. Ilk Rim diniga politeizm xosdir. Qadimiy rimliklar tasavvuri bo’yicha har bir narsa va hodisa o’zining ruhiga, xudosiga ega bo’lgan. Qadimiy Rim dinida xudolar qiyofasiz (antromorf) bo’lgan, shu sababli Qadimiy Rimda uzoq vaqtlar xudolarning tasviri bo’lmagan.
Ular keyinchalik etrusk va Yunon dinlari ta’siri ostida paydo bo’lgan. Oilaviy va urug’ e’tiqodlari (sanamlari) sezilarli o’rinni egallagan. Oila va xonadonning homiylari mehribon ruhlar – penatlar va larlar bo’lgan bo’lsa, vafot etgan ajdodlarning jonlari mehribon xudolar – manlar bo’lgan. Rim dinining marosimiga oid tomonlari juda sinchkovlik bilan, birma – bir ishlab chiqilgan, shu sababli kohinlik va kohinlar kollegiyalari keng rivojlangan. Ulardan eng qadimiylari quyidagilar edi: pontifiklar, (ular diniy marosimlarni o’tkazilishi ustidan oliy nazoratni amalga oshirar edi), avgurlar va gauspiklar (folbin kohinlar bo’lib, ular qushlarning parvozi va hayvonlarning ichki a’zolariga ko’ra fol qaraganlar), vestalkalar (ayol xudo Vestaning ayol kohinlari, ular davlat va oila o’chog’ining homiylari bo’lishgan).
Qadimiy Rim xudolaridan biri Yanus edi, u dastlab eshiklar xudosi, keyinchalik har qanday boshlanishning xudosi, Yupiterning ajdodi hisoblangan. Rimliklarning bosh xudosi Yupiter, Mars – bahorgi o’simliklar xudosi, keyinchalik urush xudosi, Kvirin esa uning qiyofadoshi bo’lib hisoblangan. Etrusklar, keyinchalik esa yunonlar ta’siri ostida Rim panteoni kengaygan, unda Yunona (Gera), Minerva (Afina), Saturn (Kronos), keyinchalik Serera (Demetra) Merkuriy (Germes), Appalon va boshqalar paydo bo’lgan. Rim panteoni hech qachon yopiq bo’lmagan, rimliklar o’z qo’shinlari va hattoki dushmanlarining xudolarini ham o’z tomonlariga og’dirib olishga tez – tez intilib turganlar.
Qadimiy Rimda falsafa va huquq ham rivojlangan. Ilk Rim respublikasi davrida, urug’chilik qoldiqlarini o’zida saqlab qolgan, yopiq agrar jamoa uchun xarakterli bo’lgan o’ziga xos mafkura shakllangan. Ilk Rim Respublikasi mafkurasi konservatizm, an’analariga sodiqlik, har qanday yangiliklarga dushmanlik bilan qarash kabi xususiyatlarga xos bo’lgan. Rim jamiyati taraqqiyotining o’ziga xos mahsulotlaridan biri bu huquq bo’lib, uni batafsil ishlab chiqishi eramizdan oldingi V – IV asrlarda boshlangan. Bu huquqning dastlabki elementlari podsholik davrida paydo bo’lgan bo’lsada, ammo asosiy tushunchalar ilk respublika davrida formulirovka qilingan edi.
Boshlang’ich nuqta vazifasini, tarixchi olimlar fikricha “XII jadval qonunlari” o’tagan, bunga komitsiyalar tomonidan qabul qilingan qonunlar qo’shilib boravergan.
M.a. VII asrdan to yangi eraning V asriga qadar bo’lgan o’n ikki asr mobaynida italiyaliklar san’ati va badiiy madaniyati o’zining gullagan davrini boshidan kechirdi. Italiyaliklar qadimgi Gretsiya san’ati va madaniyatiga zo’r hurmat bilan qaradilar. Uni ijodiy o’zlashtirdilar, nazariyasini yangi ilmiy bilimlar bilan boyitdilar. Rimliklar yunonlar singari fizika, matematika, dengizda suzish, astronomiya, gidrotexnika va agronomiya fanlariga juda qiziqqanlar. Faqat rimliklar bu sohalarda nazariy tadqiqot ishlariga emas, ularning ilmiy yutuqlarini amalga tatbiq qilish bilan ko’proq qiziqqanlar. Ular savdo arifmetikasi, me’morchilik, gidrotexnika va agronomiyadan dastlabki qo’llanmalar yaratganlar. Rim ilmiy tafakkurining amaliy xarakteri Katon Katta bilan Varron asarlarida ayniqsa yorqin aks etgandir. Rim davlatining qudratini mafkuraviy jihatdan mustahkamlash ehtiyoji yilnomachilarning dastlabki tarixiy-adabiy asarlarni yaratishiga sabab bo’lgan.
Rim me’morchiligining ahvoli ijtimoiy munosabatlarning murakkablashishi bilan, urbanistik jarayonlarning rivojlanishi bilan, shahar aholisi talablarining o’sishi bilan bog’liq edi. Rim me’morchiligi yunon va etrusk ta’siri ostida rivojlangan. Rim me’morligida I asrning oxiri va II asr boshlarida eng katta me’morlik komplekslari yaratildi, ko’p qavatli binolar vujudga keldi va shahar qiyofasini belgiladi. Yuliylar, Flaviylar, Severlar kabi imperatorlar davrida qurilgan g’oyatda katta saroylar, zafar ustunlari shu davr ideologiyasini badiiy ifodalovchi yodgorlik sifatida xarakterlidir. Shunday me’morlik kompozitsiyalaridan biri 81-yilda qurilgan Tit me’morial zafar arkidir.
Qadimgi Rimning eng katta binolaridan biri Kolizey amfiteatridir. Planda Kolizey gigant oval bo’lib, uning asosi 188x156 m, devorlarning balandligi 48,5 m ga yaqin. Gladiatorlar jangi uchun mo’ljallangan bu binoga bir vaqtning o’zida 55 ming tomoshabin kira olgan. Rim me’morligining yana muhim yodgorligi «hamma xudolarning qasri» — Panteon hisoblanadi. Me’mor Apollodor Damashqiy tomonidan 118—125 yillarda qurilgan bu bino antik dunyoning eng katta gumbazli binosidir.
Rim me’morligida paydo bo’lgai yangi tiplardan biri termalar — (suv saroylari)dir. Iliq va sovuq suvli hovuzlar, gimnastika zallari, oromgoxlar, kutubxona bo’lgan 2—3 ming kishiga mo’ljallangan bunday suv saroylari bezagiga aloxida e’tibor berilgan. Imperator Karakalla davridagi terma (211—216 yillarda qurilgan), ayniqsa, katta va hashamatli bo’lgan (11 gektar).
Uzoq davom etgan qonli fuqarolar urushi, o’zaro nizolardan so’ng yuzaga kelgan tinchlik va barqaror holat madaniy taraqqiyot uchun qulay sharoit yaratdi. Shu tufayli m.a. I asrning so’nggi o’n yilliklari – rim madaniyati va san’atining gullab-yashnash davri bo’ldi. Bu davrdagi adabiyot buyuk namoyandalarning – Vergiliy, Goratsiy va Ovidiyning nomlari bilan bog’liq. Tarix sohasida bu davrda Tit Liviy, me’morchilikda mashhur nazariyachi Vitruviy faoliyat yuritgan. Shuni qayd etib o’tish kerakki, Avgust davri rim adabiyoti uchun eng yuksak ijodiy yutuqlar davri bo’lgan bo’lsa, tasviriy san’at sohasidagi buyuk yodgorliklar keyinroq, I asrning ikkinchi yarmi - II asrning birinchi yarmida yaratilgan.
Imperiyaning birinchi asrlari ma’naviy hayotining yana bir o’ziga xos jihatlaridan biri falsafaga ommaviy qiziqish edi. Bu davrda yangi falsafiy tizimlar paydo bo’lmadi: o’sha davrdagi ko’zga ko’ringan faylasuflar - Seneka, Epiktet, Plutarxlar eklektiklar edi. Biroq sayoq faylasuflarning ta’sirida falsafaga qiziqish tobora ommalashdi. Bu davrda falsafiy qiziqish metafizika va boshqa falsafiy sohalardan etikaga ko’chgan edi.
Shunday qilib, Rim sivilizatsiyasi dunyoga davlatchilik printsiplarini, imperiya g’oyasini, huquqlar tizimini, fuqaro ideali va fuqarolik qadriyatlari tizimini, butun o’rta asrlar davomida ma’rifatli Yevropa qo’llagan lotin tilini, me’morchilik uslublarini va h.k berdi. Qadimgi Rim sivilizatsiyasi jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko’rsatdi.