1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

3-savolning bayoni:
Neolit inqilobi davrida dastlabki sivilizatsiyalarga asos bo’lgan ilk dehqonchilik majmualari yoki ilk dehqonchilik madaniyatlari vujudga keldi. Neolitda ilk dehqonchilik madaniyatlari shakllangan va rivojlangan bir nechta markazlar yuzaga keldi. Yaqin Sharqdagi Iordan-Falastin majmuasi alohida madaniy mintaqani tashkil etdi. O’lik dengizdan shimolda, Iordan daryosi vodiysida Tell-as-Sulton tepaligi joylashgan. Ushbu tepalik Bibliyada tilga olingan, m.a. VIII-VII ming yilliklarda mavjud bo’lgan sopolsiz neolit manzilgohi bo’lmish Iyerixon qoldig’idir.
Ushbu madaniyat natufiya madaniyati an’analari asosida shakllangan. Sopolsiz neolit A manzilgohi 4 ga maydonni egallaganvahaqiqiyilkdehqonchilikmanzilgohibo’lgan. Iyerixonni o’rab turgan to’rt metr balandlikdagi tosh devorga balandligi 8 metr va diametri 7 metr bo’lgan dumaloq tosh minora tutashib turgan. Mudofaa inshootlarining mavjudligi nafaqat o’sha davrda turli qabilalar o’rtasidagi murakkab ziddiyatli holatdan, balki yetarlicha moddiy boyliklarning to’planganidan ham dalolat beradi. Iyerixon B davridagi xom g’ishtdan barpo etilib, poli ohak bilan suvalgan, devorlari qizil va qaymoqrangga bo’yalgan to’rtburchakli uylar yangi davrning o’ziga xos xususiyati - aholining farvon hayot kechirganligidan dalolat beradi.
ichik Osiyo ham ilk dehqonchilik madaniyati rivojlangan alohida markazdir. Kichik Osiyoning janubi-g’arbidagi Xojilar manzilgohi m.a. VIII asr oxiri – VII asr boshlariga oid quyi qatlamlaridan poli va devorlari puxtalik bilan tekislangan va pardozlangan paxsa imoratlar topilgan.
Hozirgi Turkiyaning sharqida joylashgan Cheyyunyu Tepasida m.a. VIII ming yillikda tosh poydevorli, xom g’ishtdan qurilgan ikki qavatli uylardan iborat manzilgoh paydo bo’lgan. Yuqori qavatda turar joy xonalari, pastda omborxona va ustaxonalar joylashgan. Iyerixon singari, bu yerda ham poli ohak bilan tekis suvalgan, bo’yalgan qulay uylar jihozlarga ega. Sopol haykalchalar yasalgan, biroq spool idishlar uchramaydi.
Aholi ovchilik, ziroatchilik, chorvachilik bilan shug’ullangan. Cheyyunyudan topilgan tosh motigalar Old Osiyoning boshqa yerida uchramaydi. Va nihoyat, bu yerdan mis metallurgiyasining eng qadimgi izi – malaxit (mis rudasi) parchalari, sof mis va mayda mis buyumlar topilgan.
M.a. VII ming yillikning ikkinchi yarmida Kunya vodiysining 12-13 gektar yerida vujudga kelgan Chatal Xuyuk manzilgohi atrofdagi 20 ga yaqin manzilgohlarning markazi bo’lgan. Aholisi 2-5 ming kishidan iborat bo’lgan manzilgohda uylar xom g’ishtdan barpo etilgan. Aholi chorvachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan. Bu dehqonchilik markazida 14 turga yaqin o’simlik yetishtirilgan, shu jumladan bir necha bug’doy turlari, arpa, no’xat, pista va bodom yog’i va h.k. ishlab chiqarilgan. Chatal Xuyukda san’at va farovonlik taraqqiy etganligini uylarning jihozlari, devoriy suratlar, pardoz buyumlari, haykalchalar, taqinchoqlarda ko’rish mumkin. Nisbatan kam sonli sopol idishlar o’rninu yog’och idishlar to’ldirgan.
Ilk dehqonchilik madaniyatlarining uchinchi markazi Shimoliy Mesopotamiya va G’arbiy Eronning unga tutash viloyatlari bo’lgan. Bu yerda m.a. VII-VI asrlarda Jarmo madaniyati rivojlangan. Bu madaniyat yodgorliklari qatoriga 1950 yilda ochilgan Jarmo manzilgohining o’zini, shuningdek Zagros tog’ining Iroq hududida topilgan Tell-Shamshir, Eron hududidan topilgan Sorab Tepa va Guran Tepalarni kiritish mumkin. Bu hududlar aholisi o’troq dehqonchilik bilan shug’ullangan, tosh poydevor ustida barpo etilgan xom g’ishtli mustahkam uylar fikrimiz dalilidir. Alohida manzilgohlar minorali mudofaa istehkomlari va darvozalarga ega bo’lgan. Ularning aholisi bug’doy, arpa, no’xat va yasmiq yetishtirgan, shuningdek echki, qo’y va cho’chqalar boqishgan. Kam sonli sopol idishlardan tashqari turli tosh idishlardan ham foydalanilgan. Bu yerda ilk bor bizga tanish egri shakldagi o’roq uchraydi.
Markaziy Osiyo ham ilk dehqonchilik madaniyati shakllangan markazlardan biridir. Turkmanistondagi Joytun dehqonchilik madaniyati Markaziy Osiyodagi ilk dehqonchilik madaniyatining eng qadimgi va eng nodir yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Ashxobod shahridan 25 km shimolda joylashgan bu ibtidoiy manzilgoh bir necha uylardan tashkil topgan bo’lib, uylarning maydoni 25—30 kv. m ni tashkil etadi. To’g’ri to’rtburchak shaklidagi uylar maydalangan somon qo’shilgan paxsadan qurilgan va bo’yalgan. Ularning yonida omborxona, saroy va xo’jalik uchun zarur o’ralar ham bor. Joytunliklar miloddan oldingi, VI—V ming yilliklarda yashab, asosan dehqonchilik, chorvachilik, qisman esa ovchilik bilan shug’ullanganlar. Joytun xarobalaridan bug’doy, arpa izlari, yorma tosh, tosh qurollar, munchoqlar, urchuq, taqinchoqlar, hatto shaxmat-shashka donalariga o’xshash buyumlar ham topilgan. Joytundagi uylardan loydan ishlanib, pishirilgan odamlar va hayvonlarning haykalchalari topilgan.
Belujistonning tog’li hududlarida ochilgan Mexrgarx (Mergar) manzilgohi m.a. VI m.y. oid. Dastlabki bosqichlarda bu yerda dehqonlar va ovchilar xo’jaligi mavjud bo’lgan, u qisman termachilik bilan to’ldirilgan. Mustahkam paxsa uylarda yashagan Mexrgar aholisi feruza va chig’anoqlardan taqinchoqlar yasagan, nisbatan kechroq paydo bo’lgan sopol idishlarni yorqin naqshlar bilan bezagan.
M.a. VI—V m.y. da Gang vodiysidagi kichikroq manzilgohlarda yashagan qabilalar ovchilik va termachilik bilan shug’ullangan, chaqmoqtoshdan yasalgan qurollar va relyefli bezak berilgan qo’pol sopol idishlardan foydalangan. Sopol bo’laklarida xonakilashtirilgan sholi izlari topilgan. Biroq mehnat qurollari rivojining va ijtimoiy tashkilotning past darajasi murakkab sug’orma dehqonchilikning taraqqiyotiga to’sqinlik qilgan.
Neolit davridagi ilk dehqonchilik markazlari qatorida Bolqon, Moldaviya, Ukrainaning janubi-g’arbi, Kavkaz, Xuanxening o’rta oqimi (Yanshao madaniyati) ni ko’rsatish mumkin.
Aynan ilk dehqonchilik madaniyati mintaqalarida ilk sivilizatsiyalar yuzaga keldi. Hamma joyda ham ilk dehqonchilik jamiyatlari taraqqiyoti tez va mustaqil ravishda sivilizatsiyalarning shakllanishi bilan tugallanmadi. Bu hodisa dehqonchilik ayniqsa mahsuldor va ijtimoiy taraqqiyot sur’atlari yuqori bo’lgan joylardagina sodir bo’ldi.
Neolit davrida dehqonchilik va chorvachilikka o’tilishi bilan Yer yuzi aholisi 15 marta o’sdi, bu insoniyat tarixidagi birinchi demografik inqilobdir.
Neolit davrida me’morchilik, hunarmandchilik taraqqiy etdi. Neolit davri odami o’z atrofini chiroyli narsalar bilan o’rashga harakat qila boshladi. Ovchi, dehqon va chorvador qabilalarda dekorativ an’analar ularning turmushi va mashg’ulotni aks ettirgan holda turlicha edi. Neolit inqilobi natijasida moddiy madaniyat birinchi planga chiqdi, ma’naviy madaniyat esa madaniyatdagi moddiy omillarning jiddiy ta’siri ostida go’yo ikkinchi darajali hodisaga aylandi. Neolit davri san’atida tushkunlik kuzatiladi. Paleolit davrining realistik san’atidan farq qilgan holda u shartli-sxematikdir.
Ishlab chiqaruvchi xo’jalikning rivojlanishi jonli va jonsiz tabiat haqida bilimlarning to’planishi va ilk tizimlashuviga imkon berdi. Neolit davri diniy e’tiqodlari markazida tabiat kuchlari, ayniqsa Quyosh va yer turar edi. Neolit davri diniy e’tiqodlari murakkablashdi, turli me’yorlar va ta’qiqlar paydo bo’ldi.
Neolit so’ngida ma’lumotni saqlash va uzatishning og’zaki usulidan yozma usuliga o’tish boshlandi, rasmli piktografik yozuv vujudga keldi. Haqiqiy yozuv esa keyinroq, sivilizatsiyaning belgisi sifatida vujudga keldi. Taraqqiyot sari harakat qilayotgan insoniyat sivilizatsiyaning birinchi pillapoyalariga qadam qo’ydi: ilk shahar tipidagi manzilgohlar, mahobatli me’morchilik, yozuv paydo bo’ldi.
M.a. IV ming yillikda insoniyat metall asriga qadam qo’ydi. Insoniyat dastlab qo’llagan metall mis edi. Misdan foydalanishning boshlanishi insonlarga juda katta imkoniyatlar berdi. Eneolit yoki xalkolit davrida insoniyat xo’jalik faoliyatining barcha tarmoqlari rivoj topdi va bu jarayon ishlab chiqarish texnologiyalari, iqtisodiy va ijtimoiy hayotdagi yirik o’zgarishlar, savdo ayirboshlashi va qabilalararo harbiy to’qnashuvlar kuchayishi bilan birgalikda kechdi. Natijada ilk dehqonchilik dunyosi asta-sekin sivilizatsiyaga o’ta boshladi.
Ammo urug’chilik jamoasidan sivilizatsiyaga o’tish taqsimlangan jamiyatda (mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish taqsimoti, jamiyat taqsimoti va h.k.) sodir bo’ldi, bu esa ilk dehqonchilik dunyosining tabiatiga zid edi. Mis – tosh davri eski urug’chilik an’analarini saqlab qolagnn holda, insonlar oldida yangi imkoniyatlar eshigini ochdi. Shu tufayli eneolit davrining o’ziga xos xususiyatlaridan biri sifatida beqarorlik, noturg’unlik, tartibsizlik va insoniyat tarixiy taraqqiyoti dinamikasining notekisligini ko’rsatish mumkin.
Sivilizatsiyaga o’tish davrida ma’lumot hajmining ko’payishi, uni saqlash va uzatishning yangi shaklini topish zaruriyatini yuzaga keltirdi. M.a. IV-III ming yilliklarda Shumerda yozuvni yaratishga ilk qadam qo’yildi. Buyumlarni va miqdorni tasvirlash uchun piktogrammalar (yoki suratli yozuv) qo’llanilgan. Piktogrammalar shartlilashib, abstrakt ramzlarga aylanib borib alohida so’z yoki bo’g’inlarni anglatuvchi ideografik yoki logografik yozuvni vujudga keltirdi. Yozuvning vujudga kelishi sivilizatsiya yo’lidagi muhim qadam, ibtidoiy insoniyat ma’naviy taraqqiyotining eng yuksak cho’qqisi bo’ldi.