1. Münaqişəyə dair elmi baxışların təkamülü

Seçimin psixoloji və ideoloji aspektləri. Seçimin izahı kimi inşa edilmiş mənsubiyyətlərə belə 
vurğu edilməsi normaların seçim meyarına çevrilməsi şəraitinin tədqiqi ilə məşğul sosial psixoloci 
nəzəriyyələrlə faydalı dialoqu mümkün edir. Sosial psixologiya bir seçim ( qərar vermə ) qaydası 
kimi bərabərlik , ədalət və ədliyyə kimi meyarların maraqların maksimallaşdırılmasını üstələdiyi 
şəraiti tədqiq edir. Psixologiyada sosial mənsubiyyət nəzəriyyəsi mənsubiyyətin konstruktivist 
arqumentlərin həlledici toplananını necə dəyişdiyinə vurğu edir. Sosial mənsubiyyət nəzəriyyəsi 
mənsubiyyətin dəyişməsi haqqında arqumentləri zənginləşdirə və genişləndirə bilər . Sosial 
mənsubiyyət konstrukti - vistlərin fərz etdiyi kimi təkcə başqaları ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində 
deyil , həm də sosial psixoloqların bildirdiyi kimi özlərini qrupa mənsub etmək prosesi vasitəsilə 
yaranır . Adamların müəyyən sosial qrupa mənsub olması seçim üçün əhəmiyyətlidir , yoxsa 
mənsubiyyəti seçərkən insanlar bir birinə zidd olan daxil olmaq və ayrılmaq ( seçilmək ) 
imperativləri arasında mübarizə aparırlar . 
45.Münaqişənin nizamlanmasında ideoloji amillər.
Münaqişənin azaldılması və həll edilməsi üçün onun yaratdığı düşmən obraz dəyişdirilməlidir. 
Dövlətlərarası münaqişələrin elitada formalaşmış obrazlarda ictimaiyyətdə formalaşmış 
obrazlardan daha kiçik dəyişikliklər edilməklə idarə edilmişdir. Lakin davam edən dövlətlərarası 
münaqişə obrazlar dəyişənə kimi həll edilə bilməz. Bu proses həm də ki qarşılıqlı olmalıdır. Həm 
uzunmüddətli dövlətlərarası, həm də amansız etnik münaqişədə maraqlar obraz və inamlarla, 
mənsubiyyətlə formalaşır. Əgər təhdid altında olan mənsubiyyətlər düşmən obrazının 
yaradılmasını, münaqişənin güclənməsini asanlaşdırsa, bu mənsubiyyətlərin təhlükəsizliyinin 
təmin edilməsi münaqişənin həllinin fundamental toplananı olmalıdır. Amansız vətəndaş 
müharibə və dövlətlərin uzunmüddətli rəqabətinə qarşı duran sülh yaradıcıları faydalı olmaq 
istəyirlərsə, maraqlara təsəvvür və mənsubiyyətlərin daha geniş kontekstində müraciət 
etməlidirlər. Dövlətlərarası münaqişələrdə legitimliyin qarşılıqlı tanınması və gücdən istifadə 
edilməsindən imtina edilməsi təhdid altında olan mənsubiyyətlərin təhlükəsizliyini təmin edə və 
yenidən təsəvvürləri formalaşdıra bilər. Vətəndaş münaqişələrini toqquşan mənsubiyyətlərin 
yaxınlığı səbəbindən həll etmək çətin olur. Bir-birini qarşılıqlı tanıma və siyasi ayrılma 
münaqişənin zəiflədilməsinin ən uzağa gedən strategiyasıdır. Onilliklər boyu davam etmiş 
amansız müharibədən sonra, 1989-cu ildə Livanın dini qruplarının rəhbərləri özlərinin 

---

müharibədən əvvəlki icma sazişlərinin təməllərini dəyişdilər. Maronit xristian icmasının 
hakimliyinin əvəzinə indi müsəlman və xristianlar hakimiyyəti bərabər bölüşdürürdülər. 
Sövdələşmə maronit xristianlar üçün prezident, sünni müsəlmanlar üçün baş nazir, şiə 
müsəlmanları üçün Milli Assambleyanın sədri vəzifəsini təmin etməkdə davam edir. Siyasi 
qərarlar, onların icmaları ayrı-ayrılıqda qalmaqla, zirvədəki rəhbərlər tərəfindən qəbul edilir. 
Çarpaz əlaqəli çox etnoslu ittifaqların qurulması daha bir strategiyadır. Bu Bosniya-
Hersoqovinanın dini rəhbərlərinin prinsipial tələbi idi. Bütün bu hallarda münaqişənin 
zəiflədilməsi tədrici quruculuq prosesində kiçik qarşılıqlı güzəştlər mübadiləsindən daha artıq bir 
şey tələb edirdi. Həllin əsası çox vaxt yüksək vəzifəli rəhbərlərin müxtəlif mənsubiyyətləri 
tanımaq, onlara hörmət etmək, onları uyğunlaşdırmaq və siyasi hakimiyyəti bölüşdürmək 
istiqamətində çətin qərarlar qəbul etməsindən keçir. Bütün bu strategiyalar güman edirki, 
mənsubiyyət və təsəvvürlər sabitdir. Olduğu kimi də tanınmalıdır və qəbul edilməlidir. 
Mənsubiyyətlər adətən zəiflərin müdafiə edilməsi, sosial cavabdehlik, alicənablıq, ədalətlilik və 
qarşılıqlıq, eləcə də hörmət, nüfuz və qisasın daxil olduğu bölüşdürülən (ümumi) icma ənənələri 
və normalarına vurğu edən toplananlara malik mürəkkəb strukturlardır. 
46.Beynəlxalq münaqişələrlə bağlı nəzəriyyələrin psixoloji aspektləri və təhlili. 
Beynəlxalq münaqişələrlə bağlı nəzəriyyələrin psixoloji aspektləri və təhlili Rasional seçim 
normalarından sistemli sapma nümunələrinin verdiyi dəlillər sağlamdır. Dəlillərin çoxu nəzarətdə 
saxlanılane laboratoriya təcrübələrindən qaynaqlansa da, siyasi psixoloqlar bu nümunələri 
yüksək dəyərli beynəlxalq münaqişələrdəki həllərin təsisatı tədbirlər və siyasi mədəniyyətlərin 
geniş diapazonu boyu tahlili əsasında sanadlaşdirirlar. Bununla belə, beynəlxalq alaqələrin hakim 
nazariyyalari halo da seçim va səbəb (motiv) haqqında çox məhdud fərziyyələrdən istifadə edir: 
realistlər dövlətləri unitar təhlükəsizlik maksimallaşdırıcıları kimi, liberallar va neoliberal 
tasisatçılar isə rifahı maksimallaşdıran kimi nəzərdən keçirir. Hər ikisi problemin təqdimatını 
verilmiş kimi qəbul edir və həll probleminin konturlarını ödəniş matrisinin əlamətlərindən qurur; 
bu mənada onlar sondan əvvələ mülahizə yürüdür. Konstruktivistlar seçimin taqdimatını sual 
altına alır, lakin dövlətə norma yaradıcısı kimi baxırlar. Bu nəzəri konstruksiyalar və psixoloci 
təhlillər arasındakı nəzəri va empirik farq çox böyük görünür. Lakin müxtalif nəzəri yanaşmaların 
sərhad şartlari daha diqqatla yoxlanılsa, farqlər göründüyündən daha kiçik ola bilər. Markazi 
problem tahlilin iqyas şərtlərini müəyyən etməkdir. Psixoloci alətlər izah etmə gücünü artırmaq 
və təhlili zənginləşdirmək üçün hansı şəraitdə aparıcı nəzəri yanaşmalarla birlikdə istifadə edilə 
bilər? Psixoloci təhlillər aparıcı nəzəriyyələrə rəqibdir, yoxsa müayyan şəraitda faydalı 
tamamlayıcı kimi istifadə edilə bilər? Psixoloci yanaşmalar hakim yanaşmaların struktur tahlilinin 
daxilinə ən yaxşı necə yerləşdirilə bilər. Realist və liberal yanaşmalar rasional seçimi öz nüvələrinə 
daxil edir. Psixoloci və yanaşmalar rasional seçim fərqli müqayisəli üstünlüklərə malikdir. Rasional 
seçim nəzəri baxımdanışıqdırsa, psixoloci yanaşmalar qərar qəbul etmə proseslərinə ayani 
dəqiqlik verir. Har birinin müxtəlif çatışmamazlıqları var: indi ən sadə və maraq kəsb etməyən 
vəziyyətlər istisna edilməklə adamların «rasional aktyorlar» olmaması barədə psixoloci 
tədqiqatlardan golon dalillər sağlam olsa da, psixoloqlar həlo do seçimi izah edən güclü ümumi 
nəzəriyyə yarada bilmayib. «Mohdud rasionallıq» anlayışlarını qəbul edən rasional seçim 
nəzəriyyəçiləri idraki psixoloqlarla danışıqlarda daha asan iştirak edə bilərlər. Rasional seçim 
dövlətlərarası qarşılıqh təsirlərin formal tahlili üçün qarşılıqlı avəz edila bilan deduktiv aparat kimi 
təmin edir. Müəyyən hallarda rasional seçim nəzəriyyəçiləri əyani daqiqliyi qabaqlayır və təkid 
edirlər ki, modelin proqnozları davranışla müqayisə edildikdə, dövlətlərin unitar rasional 

---

aktyorlar kimi nəzərdən keçirilməsi izah etmə və proqnoz verma qabiliyyətini daha da məhsuldar 
edir. Rasional seçim nazariyyələri strateci qarşılıqlı təsirlərin sadələşdirilmiş mənzərəsi 
(təqdimatı) vasitəsilə dövlət davranışının, əks halda empirik tafsilatlarla perdalana biləcək güclü 
izahımı və proqnozunu təmin etdiklərini iddia edir. Rasional seçim təhlili problem tipik olaraq 
hadisələrin yaxşı düşülmüş siniflərinin, formal olaraq, çoxlu sayda digər hadisələrin eyni olan 
nümunələri ilə məşğul olarkən uğurludur. Rasional seçim rəqabat aparan bazarların və ya böyük 
təşkilatı sistemlərin təhlilində şıq, güclü və zaman-zaman intuisiyaya zidd izahlar təmin edə bilir. 
Lakin beynəlxalq münaqişə nisbətən kiçik ərazidə, az miqdarda baş verir. Ona görə də təhlili 
çətindir və qərar qəbul edənlərin tarixi keçmişdən problem haqqında xarakterik təsəvvürləri, 
ehtimal paylanmasını və müxtəlif variantların ölçüləri əsasında dəyərlərin metrikasını çıxara 
biləcəkləri kifayat miqdarda «bənzər» hallar müəyyən etməsi az ehtimallıdır. Beynəlxalq 
münaqişə rasional seçim tadqiqatlarının çoxu beynalxalq münaqişələrdəki hall probleminin aşkar 
mürəkkəbliyi və qeyri müəyyənliyi ilə sadələşdirilmiş mənzərələr strategiyası vasitəsilə maşğul 
olur. Belə sadaləşdirilmiş mənzərələr (təqdimatlar) çox vaxt analitik cəhətdən asan emal 
ediləndir. 
47.Münaqişənin həllində çoxvariantlılıq 
Münaqişəyə münasibətdə idarəedici təsirlər sırasında onun həlli mərkəzi yer tutur. Heç də bütün 
münaqişələrin qarşısını almaq mümkün olmur. Buna görə də münaqişədən konstruktiv şəkildə 
çıxmağı bacarmaq çox vacibdir. 
Konfliktologiyada münaqişənin dinamikasındakı sonuncu mərhələni münaqişənin həlli termini ilə 
ifadə etmək ənənəyə çevrilmişdir. Lakin bir çox müəlliflər digər anlayışlardan, məsələn, 
«söndürmə», «aradan qaldırma», «nizamlama», «yoluna qoyma» və s. anlayışlarından istifadə 
edirlər. Münaqişənin inkişafının mürəkkəbliyi və çoxvariantlılığı onun başa çatdırılması üsullarının 
və formalarının birmənalı olmadığını ifadə edir. Həmin anlayışlardan münaqişənin başa 
çatdırılması daha geniş olub, hər hansı səbəbdən münaqişənin bitməsini ifadə edir. Münaqişənin 
başa çatdırılmasının əsas formaları aşağıdakılardır: həll, nizamlama, söndürmə, aradan qaldırma, 
başqa münaqişəyə keçmə. 
Münaqişənin həlli hər iki tərəfin qarşılıqlı fəaliyyət şəraitinin dəyişdirilməsi üzrə, münaqişənin 
səbəblərinin aradan qaldırılması üzrə fəallığını nəzərdə tutur. Münaqişənin həlli üçün 
opponentlərin özlərinin (yaxud heç olmasa onlardan birinin), onların münaqişədəki mövqelərinin 
dəyişdirilməsi zəruridir. Çox vaxt münaqişənin həlli opponentlərin münaqişə obyektinə və bir-
birinə münasibətinin dəyişməsinə əsaslanır. Münaqişənin nizamlanması həlldən onunla fərqlənir 
ki, opponentlər arasında ziddiyyətin aradan qaldırılmasında üçüncü tərəf iştirak edir. Onun