1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Noogenez.
Taxminan 50 ming yil avval biosfera rivojlanishiga inson faoliyati bilan bog‘liq ekologiyaning yangi – antropogen omili o‘z hissasini qo‘sha boshladi. Kishilik jamiyati paydo bo‘lishi bilan biosfera rivojlanishida noogenez davri boshlandi (52-rasm). Inson o‘zining tarixiy rivojlanishining dastlabki bosqichida biologik tur sifatida biotsenoz tarkibidagi organik 168 moddalar bilan oziqlanuvchi tarkibiy qismi hisoblangan, odamlarning yashash muhitiga ta’siri boshqa organizmlarning ta’siridan farqlanmagan. Inson faoliyati birinchi navbatda o‘ziga oziq topish va yashash muhitini yaxshilashga bo‘lgan eng zarur ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan. 52-rasm. Odam evolutsiyasi. 1 – primatlarning dastlabki ajdodi; 2 – driopitek; 3 – ra - mapitek; 4,5 – avstralopitek; 6,7 – Homo erectus (arxantroplar: pitekantrop, sinantrop); 8 – paleoantrop (neandertal); 9 – Homo sapiens (kromanon); 10 – hozirgi zamon odami; 11 – tor burunli maymunlar; 12 – keng burunli maymunlar; 13 – lemurlar; 14 – lori; 15 – keng tovonlilar; 16 – orangutan; 17 – gibbon; 18 – gorilla; 19 – shimpanze. Odamlar aqliy qobiliyatining rivojlanishi, mehnat faoliyati va ijtimoiy hayot tarzi tufayli inson rivojlanishning biologik qonunlari nazoratidan chiqa boshladi. Ko‘proq kishilik jamiyatining rivojlanish qonunlariga bo‘ysuna boshladi. Olovdan foydalanish, ov qilish, baliq ovlash, meva va urug‘larni yig‘ish, mehnat va ov qurollarini takomillashtirish, yashash joylarini qurish, faol ravishda boshqa joylarga ko‘chib o‘tish, dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi hamda o‘troq yashashga moslanish atrof-muhitni o‘zgartiruvchi kuchga aylandi. O‘rta asrlarda fan-texnika, jamiyat, sanoat va qishloq xo‘jaligining rivojlanish sur’atlari tezlashdi. Yangi yerlarning kashf etilishi inson ehtiyojlari uchun tabiiy hududlarning o‘zlashtirilishini sezilarli darajada Chala maymunlar Maymunlar Gominidlar Odamlar mln yil 169 kengaytirish imkonini berdi. Inson o‘z ehtiyojlari uchun tirik organizmlar, qazilma boyliklar va mineral moddalardan tobora ko‘proq foydalana boshladi. XIX asrdan boshlab inson faol ravishda qazilma yoqilg‘i – ko‘mir va neftdan foydalanishga o‘tdi. Avval moddalar almashinuvi va energiya oqimiga jalb etilmagan, Y er qobig‘ida yig‘ilgan biogen moddalar inson tomonidan sun’iy ravishda davriy aylanishiga qo‘shildi. Natijada tizimning o‘zi ham o‘zgardi, ya’ni biosfera nafaqat tabiiy ekotizim, balki antropobiosferaga aylandi. Biosfera jarayonlaridagi chuqur o‘zgarishlar XX asrda, ilmiy-texnik inqilob natijasida boshlandi. Jadal sur’atlarda energiya ishlab chiqarish, transport, kimyo sanoati rivojlana boshladi. Bu esa, inson faoliyati asta- sekin Y er qiyofasini o‘zgartiruvchi omilga aylanishiga olib keldi. Mazkur omil tabiiy ekotizimlar (o‘rmonlar, ko‘llar, botqoqliklar, yaylovlar)ning buzilishi, shuningdek, hayvonlar va o‘simliklar ko‘plab turlarining yo‘q bo‘lib ketishi, foydali qazilmalarning kamayishiga olib keldi. Bundan tashqari, dunyo miqyosida atrof-muhitning radioaktiv va zaharli moddalar, shuningdek, sanoat va maishiy chiqindilar bilan ifloslanishiga sabab bo‘ldi. Bularning barchasi insoniyatni ekologik halokat yoqasiga keltirib qo‘ydi. Bugun inson faoliyatining biosfera rivojlanishiga ko‘rsatayotgan ta’sir ko‘lami ortdi. Ayrim hollarda, halokatli oqibatlarga olib keladigan aksariyat harakatlar, tabiiy jarayonlar va hodisalar, ularning o‘zaro bog‘liqligi inson tomonidan tushunmaslik oqibatida sodir etildi. Atrof-muhitning ifloslanishi va tabiiy boyliklardan jadal tarzda, haddan ziyod foydalanish bunga misol bo‘lishi mumkin. Kishilik jamiyati va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganuvchi fan noogenika deb nomlanadi. Noogenika fanining asosiy maqsadi – sayyoramizdagi hayotni saqlab qolish va kelajagimizni ta’minlash uchun bugungi kunimizni rejalashtirish, asosiy vazifasi esa – inson va tabiat munosabatidagi muvozanatni saqlash, mazkur munosabat buzilishlarining hamda texnika taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan salbiy oqibatlarning oldini olish hisoblanadi. Noogenika nafaqat muhofaza qilish vazifalarini bajaradi, balki o‘simlik- larning yangi navlari, hayvonlarning yangi zotlari va mikroorganizm larning yangi shtammlarini yaratish yo‘li bilan hayotning davomiyligini ta’minlashga imkon beradi. 170 Antropobiosferaning qonuniyatlarini anglash, undagi jara yonlarni oqilona boshqarish, global ekologik inqirozni (grek. «krisis» – keskin o‘zgarish, yakun) bartaraf etishga imkon beradi. Biosferaning rivojlanish bosqichlari tirik mavjudotlar xilma-xilligining ortishi va ular tuzilishining murakkablashuvi bilan ta’riflanadi. Tirik organizmlar dastlab suv muhitida paydo bo‘lib, keyinchalik quruqlik muhi tiga tarqaldi. Y er hayot sayyorasi sifatida noyob ko‘rinishga ega bo‘lishi bilan Quyosh tizimidagi boshqa sayyoralardan farq qiladi. Biosfera evolutsiyasining asosiy omillari tirik organizmlarda sodir bo‘ladigan hayo tiy jarayonlar: nafas olish, biosintez, modda va energiya almashinuvi hisob lanadi. N oosfera inson ongiga asoslangan biosfera evolutsiyasining eng yuqori bosqichidir. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|