1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

Daftaringizga atamalarning ma’nosini yozib oling: 
evolutsion o‘zgarishlar, 
bir va ko‘p hujayrali hayvonlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar, xordali 
hayvonlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar.
Bilimlaringizni qo‘llang.
1. Bir hujayrali hayvonlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlarni tushuntirib bering.
2. Ko‘p hujayrali hayvonlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlarni izohlang.
3. Xordali hayvonlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlarni tavsiflang.
4. Sutemizuvchilar sinfi turkumlari vakillarini o‘zaro taqqoslang. Ularda ya-
shash muhitiga bog‘liq holda vujudga kelgan belgilarni aniqlang.
Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar. 
Organizmlar uchun xos bo‘lgan aromorfoz va idioadaptatsiyalarni ko‘rsating.
 Organizmlar 
Aromorfozlar
Idioadaptatsiyalar
Baliqlar
Suvda hamda quruqlikda yashovchilar
Sudralib yuruvchilar
Qushlar
Sutemizuvchilar

---

202
39-§. TIRIK ORGANIZMLARDA O‘Z-O‘ZINI IDORA ETISH 
ORGANLARI: GUMORAL VA NERV SISTEMASI EVOLUTSIYASI
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang. 
Olgan bilimlaringizga asoslanib, 
organizmlarning nerv va gumoral sistema orqali boshqarilishi haqida 
fikr yuriting.
Tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan biri o‘z-o‘zini boshqarish 
sanaladi. O‘z-o‘zini boshqarish – tirik organizmlarning fiziologik yoki 
biologik ko‘rsatkichlarini muayyan va doimiy darajada avtomatik tarzda 
saqlash xususiyati sanaladi. Organik olamning turli tuzilish darajalari, ya’ni 
molekula darajasidan tortib, organizm darajasigacha o‘z-o‘zini boshqarishning 
aniq tizimi, xilma-xil ko‘rinishlari mavjud.
O‘z-o‘zini boshqarish mexanizmining ishga kirishishi uchun muayyan 
omil ta’sir ko‘rsatishi, organizm ichki muhitidagi birorta kimyoviy modda 
(gormon yoki qand miqdori)ning konsentratsiyasi, ba’zi organlar sistemasi 
holatining o‘zgarishi, organizmga yot moddaning kirishi yetarli sabab 
bo‘ladi. Masalan, xloroplastlar yorug‘lik ta’sirida sitoplazmada joylashgan 
o‘rnini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Yorug‘lik ko‘p bo‘lgan hollarda 
xloroplastlar go‘yoki kuchli yorug‘likdan himoyalanish uchun hujayra qobig‘i 
atrofida, bulutli va yorug‘lik kam bo‘lgan kunlarda yorug‘likdan ko‘proq 
foydalanish uchun ular sitoplazmada bir tekis taqsimlanadi. Quyosh nuri 
ta’sirida xloroplastlar holati va joyining o‘zgarishi hujayraning o‘z-o‘zini 
boshqarish mexanizmi orqali amalga oshadi (60-rasm).
Bakteriyalar, bir hujayrali hayvonlar, bir hujayrali suvo‘tlari va yuksak 
o‘simliklarning jinsiy hujayralari uchun tashqi omillar (yorug‘lik, kimyoviy