1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
Daftaringizga atamalarning ma’nosini yozib oling
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar. 1. Nerv va gumoral boshqarilishning o‘ziga xos xususiyatlarini jadvalga yozing. Nerv va gumoral boshqarilishning o‘ziga xos xususiyatlari
- Hayvon guruhlari Nerv sistemasining o‘ziga xos xususiyatlari
- 40-§. HAYVONLARNING TANA QOPLAMI VA HARAKAT ORGANLARI EVOLUTSIYASI Tayanch bilimlaringizni qo‘llang.
- Hayvonlarning tana qoplami evolutsiyasi.
| Daftaringizga atamalarning ma’nosini yozib oling:
o‘z-o‘zini bosh qa- rish, nerv orqali boshqarish, nerv sistemasining tiplari: diffuz, stvol, zanjir, naysimon, gumoral boshqarish, immun boshqarish. Bilimlaringizni qo‘llang. 1. Hayvonlarning hayotiy jarayonlari qanday mexanizmlar vositasida boshqariladi? 2. O‘simliklarning hayotiy jarayonlari qay tarzda boshqariladi? 3. Nerv va endokrin sistemalari o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni aniqlang? 4. Nerv va gumoral boshqarish o‘rtasidagi umumiylik va farqlarni aniqlang. 208 Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar. 1. Nerv va gumoral boshqarilishning o‘ziga xos xususiyatlarini jadvalga yozing. Nerv va gumoral boshqarilishning o‘ziga xos xususiyatlari Nerv sistemasi orqali boshqarish Gumoral boshqarish 2. Hayvonlar nerv sistemasining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlang va jadvalni to‘ldiring. Hayvon guruhlari Nerv sistemasining o‘ziga xos xususiyatlari Bo‘shliqichlilar Yassi chuvalchanglar To‘garak chuvalchanglar Halqali chuvalchanglar Molluskalar Bo‘g‘imoyoqlilar Lansetnik Baliqlar Suvda hamda quruqlikda yashovchilar Sudralib yuruvchilar Qushlar Sutemizuvchilar 40-§. HAYVONLARNING TANA QOPLAMI VA HARAKAT ORGANLARI EVOLUTSIYASI Tayanch bilimlaringizni qo‘llang. Olgan bilimlaringizga asoslanib, umurtqasiz va umurtqalilarda tana qoplami va harakat a’zolarining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar haqida gapirib bering. Hayvonlarning tana qoplami evolutsiyasi. Hayvonlarning tana qoplami, asosan, tashqi muhit ta’sirlari va zararli omillardan himoya qilish vazifasini bajaradi. Evolutsiya jarayonida bir organlar sistemasining takomillashuviga bog‘liq holda boshqa organlar sistemalarining paydo bo‘lishi va takomillashuvi sodir bo‘ladi. Funksiyasining ortishi natijasida dastlab himoya organi bo‘lgan teri nafas olish, sezish, termoregulatsiya va ayirish, sutemizuvchilarda ter 209 bezlarining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘lgan sut bezlaridan ajraladigan sut orqali naslini oziqlantirishda ishtirok etadi. Mazkur funksiyalar teri qoplami tuzilishining murakkablashuvi, unda turli hosila va bezlarning paydo bo‘lishi natijasida amalga oshadi. Xordali hayvonlarda teri: epidermis va dermadan iborat. Epidermis ektodermadan, derma mezodermadan rivojlanadi. Boshskeletsizlarda teri qoplamining har ikkala qavati kuchsiz rivojlangan. Terining epidermis qavati bir qavat hujayralardan, shuningdek, bir hujayrali bezlardan iborat. Terining derma qavati (g‘ovak), biriktiruvchi hujayralardan tuzilgan. Evolutsiya jarayonida umurtqalilarda epidermis ko‘p qavatli, pastki qavatidagi hujayralar tinimsiz ko‘payadi, ustki qavatidagi hujayralar ixtisoslashadi, muayyan muddatdan so‘ng nobud bo‘ladi va qurib tushib ketadi. Teri derma qavatining mustahkamligini ta’minlaydigan biriktiruvchi tolalar paydo bo‘ladi. Umurtqalilarda teri hosilalari paydo bo‘ladi, ularning xilma-xilligi hayvonlarning hayot tarzi va tuzilish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Shuningdek, terida turli vazifalarni bajaradigan yog‘ va ter bezlari rivojlangan. Baliqlarda teri bezlari bir hujayrali, lansetnikiga o‘xshash ular ham shilimshiq suyuqlik ajratadi, mazkur suyuqlik baliq tanasi va suv o‘rtasidagi ishqalanish kuchini kamaytirib, baliqlarning suvda erkin harakatini ta’minlaydi. Baliqlarning tanasi qaysi sistematik guruhga mansubligiga qarab turli tangachalar bilan qoplangan. Tog‘ayli baliqlarning butun tanasi, og‘iz bo‘shlig‘i, uning shilliq qavati plakoid deb ataladigan tangachalardan iborat. Plakoidlar dentindan tuzilgan, usti emal bilan qoplangan bo‘lib, tikanga o‘xshash shaklga ega. Tog‘ayli baliqlarning og‘iz bo‘shlig‘idagi tangachalar oziq tutish vazifasini bajarganligi sababli hajmi yiriklashgan va tish vazifasini o‘taydi. Suyakli baliqlarda tangachalar yumaloq shakldagi suyak, usti yupqa epidermis bilan qoplangan plastinkalardan iborat. Suyakdan iborat tangachalar baliq tanasini qoplab turgan derma hisobiga rivojlanadi (63-rasm). Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning qadimgi vakillari bo‘lgan stegotsefallarning tanasi baliqlarnikiga o‘xshash tangachalar bilan qoplangan. Hozirgi suvda hamda quruqlikda yashovchilarning tanasi yupqa teri bilan qoplangan va ular tananing yaxlitligini ta’minlash, himoya qilish bilan birga nafas olishda ishtirok etadi. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning terisida ko‘p hujayrali shilimshiq modda ajratadigan bezlar bo‘lib, ular tana qoplamini namlash bilan bir qatorda, dushmandan himoya qiladigan zaharli modda ishlab chiqaradi (64-rasm). 8 – Biologiya 11 |