1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
Ko‘p hujayrali organizmlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 59-rasm. Hayvonot dunyosi evolutsiyasi. S O D D A A H A Y V O
| Ko‘p hujayrali organizmlarda yuz bergan evolutsion o‘zgarishlar.
Dastlabki ko‘p hujayrali hayvonlar koloniya bo‘lib yashovchi bir hujayrali xivchinlilardan kelib chiqqan. Tanasi ikki qavat – ektoderma va entodermadan tuzilgan bu organizmlar sharsimon koloniya devorining botib kirishi – invaginatsiya tufayli paydo bo‘lganligi haqida taxminlar bor. Gastrula bo‘shlig‘i keyinchalik birlamchi ichak bo‘shlig‘iga, gastrula teshigi birlamchi og‘izga aylangan. 196 59-rasm. Hayvonot dunyosi evolutsiyasi. S O D D A A H A Y V O N L R Sutemizuvchilar Qushlar O‘rgimchaksimonlar Qisqichbaqasimonlar Hasharotlar Sudralib yuruvchilar Ikkiyoqlama nafas oluvchi baliqlar Suvda hamda quruqlikda yashovchilar Tog‘ayli baliqlar Suyakli baliqlar Lansetniklar Tasmasimon chuvalchanglar So‘rg‘ichli chuvalchanglar Kiprikli chuvalchanglar Kam tukli chuvalchanglar Qorinoyoqli molluskalar Ko‘p tukli chuvalchanglar Soxtaoyoqlilar (sarkodalilar) Sporalilar Infuzoriyalar Gidrasimonlar Xivchinlilar Korall poliplari Ssifoid meduzalar Ikki pallali molluskalar Boshoyoqli molluskalar Dastlabki sodda eukariot organizmlar IGNA TANLILAR MOLLUSKALAR BO‘G‘IM OYOQLILAR XORDALILAR TO‘GARAK CHUV ALCHANGLAR HALQALI CHUVALCHANGLAR YASSI CHUVALCHANGLAR BO‘SHLIQICHLILAR 197 Hasharotlar Ko‘p hujayralilarning kelib chiqishi to‘g‘risida juda ko‘p izlanishlar olib borilgan. Rus olimi I.I.Mechnikov esa dastlabki ko‘p hujayrali hayvonlar sharsimon koloniyadagi ayrim hujayralarning koloniya ichiga ko‘chib o‘tishi – migratsiyasi natijasida paydo bo‘lganligini qayd etadi. Keyinchalik ichki hujayralar bir qator tig‘iz joylashuvi natijasida ichki qavat hujayralari entodermani hosil qilgan; tashqi qavat esa ektodermaga aylangan. Ektoderma hujayralari harakatlanish, sezish va himoya qilish funksiyasini bajarishga moslashgan. Ana shu yo‘l bilan kolonial xivchinlilardan ikki qavatli ko‘p hujayrali hayvonlar – bulutlar va bo‘shliqichlilar kelib chiqqan. Ular haqiqiy ko‘p hujayrali hayvonlar hisoblanadi, tanasi turli funksiyalarni bajarishga ixtisoslashgan hujayralardan tashkil topgan. Lekin bulutlar va bo‘shliqichlilarda to‘qima va organlar rivojlanmagan. Yassi chuvalchanglar ikki tomonlama simmetriyali hayvonlar orasida eng sodda tuzilgan. To‘qima va organlarining rivojlanganligi ularning tuban ko‘p hujayralilarga nisbatan yuksak tuzilganligini ko‘rsatadi. Ularda hazm qilish, ayirish, nerv, jinsiy sistemalarning paydo bo‘lishi yirik aromorfozlardan hisoblanadi. Yassi chuvalchanglar hazm qilish sistemasi bir uchi berk, faqat og‘iz teshigi bilan tashqariga ochilishi bilan bo‘shliqichlilarning gastrula bo‘shlig‘iga o‘xshab ketadi. Yassi chuvalchanglar erkin suzib yurishdan suv tubida o‘rmalab yurishga o‘tgan qadimgi bo‘shliqichlilardan kelib chiqqanligi taxmin qilinadi. Suv tubida o‘rmalab yurish tufayli hayvonlarning oldingi va keyingi, qorin va orqa tomonlari paydo bo‘lgan; ularda ikki tomonlama simmetriya yuzaga kelgan. Dastlab erkin yashovchi yassi chuvalchanglar – kipriklilar, ulardan parazit yashovchi so‘rg‘ichlilar va tasmasimon chuvalchanglar paydo bo‘lgan. To‘garak chuvalchanglar tana bo‘shlig‘i, o‘rta va orqa ichagi, anal teshigining rivojlanganligi bilan yassi chuvalchanglardan farq qiladi. To‘garak chuvalchanglarning tuban tuzilgan guruhlarida kipriklarining bo‘lishi ularni kirpikli yassi chuvalchanglardan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi. Halqali chuvalchanglar ham qadimgi erkin yashovchi kiprikli yassi chuvalchanglardan kelib chiqqan. Ko‘p tukli halqali chuvalchanglar lichinkalari tanasida kipriklarning bo‘lishi, nerv va ayirish sistemalari tuzilishining yassi chuvalchanglarnikiga o‘xshashligi yuqoridagi fikrning dalilidir. Yassi chuvalchanglar suv tubida faol o‘rmalab hayot kechirishga o‘tgan. Natijada tabiiy tanlanish ta’sirida ular tanasida faol va xilma-xil harakatlanishga yordam beradigan halqalar va harakat organlari shakllangan. Nerv sistemasining tuzilishi murakkab, bir juft halqum usti va halqum osti 198 nerv tugunlari, halqum atrofi nerv halqasi hamda qorin nerv zanjiridan tashkil topgan. Tananing bosh qismida maxsus sezgi organlari paydo bo‘lgan. Halqali chuvalchanglarning ovqat hazm qilish sistemasining yanada takomillashuvi, qon aylanish sistemasining paydo bo‘lishi, ularning faol hayot kechirishi muhim evolutsion o‘zgarishlardan biri bo‘lib, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanishda saqlanib qolishiga imkon yaratgan. Suv tubidagi balchiqda va tuproqda yashashga o‘tish bilan ko‘p tuklilarning harakat organlari reduksiyaga uchragan va ulardan kam tukli halqalilar, qadimgi kam tuklilardan esa zuluklar paydo bo‘lgan. Molluskalarning tashqi ko‘rinishi va ichki tuzilishi yuqorida keltirilgan hayvonlarning birortasiga o‘xshamaydi. Lekin dengizda yashovchi ikki pallali va qorinoyoqli molluskalar lichinkasining tuzilishi ko‘p tukli halqali chuvalchanglarnikidan deyarli farq qilmaydi. Shuning uchun molluskalar va halqali chuvalchanglar qadimgi bitta umumiy ajdoddan kelib chiqqan deyish mumkin. Molluskalar tanasi halqalarga ajralmagan. Ularning ba’zilari jabralari yordamida suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Jabralarining yuzasi tana yuzasidan bir necha marotaba ortiq. Bu holat organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyojini yetarlicha qoplash imkonini beradi. Quruqlikda tarqalgan molluskalar o‘pka bilan nafas oladi. Hayvonot olamida yuz bergan muhim evolutsion o‘zgarishlardan biri nafas olish organlari – jabra va o‘pkaning paydo bo‘lishi sanaladi. Qon aylanish sistemasida yurak paydo bo‘lgan. Nerv sistemasi tananing har xil joyida tarqoq joylashgan nerv tugunlaridan tashkil topgan. Tanasi himoya vazifasini bajaradigan spiralsimon chig‘anoq bilan o‘ralgan. Bo‘g‘imoyoqlilar tipiga mansub sinflarning vakillari bir-biridan tanasining bo‘limlarga bo‘linishi, bosh bo‘limining ixtisoslashuv darajasi, oyoqlarining tuzilishi va lichinkalarining rivojlanishi bilan farq qiladi. Lekin tuban tuzilgan bo‘g‘imoyoqlilar tanasining deyarli bir xildagi bo‘g‘imlardan iboratligi oyoqlarining uchi ayri – ikki shoxga ajralganligi, dum ayrisining bo‘lishi bilan ko‘p tukli dengiz halqalilariga o‘xshash bo‘ladi. Bo‘g‘imoyoqlilarning kelib chiqishi halqali chuvalchanglar yupqa kutikulasining pishiq tayanch skeletga aylanishi, yurish oyoqlarining paydo bo‘lishi, muskullarning yurish oyoqlari asosida to‘planishi orqali borgan. Gavdaning oldingi bo‘g‘imlaridan bosh paydo bo‘lgan, orqa qon tomiri kengayib, yurakni hosil qilgan. Bo‘g‘imoyoqlilarning tanasi qattiq va pishiq xitin bilan qoplangan, tanasi va oyoqlari bo‘g‘imlarga bo‘lingan. Bo‘g‘imli oyoqlari harakatlanishdan tashqari, sezish, oziq tutish vazifalarini bajaradi. Muskullari bajaradigan vazifasiga ko‘ra ixtisoslashgan. Bosh qismidagi muskullar oziqni chaynash, ko‘krak 199 muskullari tanani harakatga keltirish vazifasini bajaradi. Nafas olish organlari jabra, o‘pka yoki traxeyalardan tashkil topgan. Nerv sistemasi nerv tugunlari, halqumni aylanib o‘tadigan nerv halqasi va qorin nerv zanjiridan tuzilgan. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|