1. O‘zbekistondagi va horijiy davlatlardagi metallar resiklingining zamonaviy ahvoli

1.3. Qozog‘iston Respublikasida va Amerika Qo‘shma Shtatlarida metallar resinklingining zamonaviy ahvoli
Hozirgi kunda Qozog‘iston respublikasida metall temir-tersak va chiqindilarini qayta ishlash muommosi bilan yirik mutaxassislar va Parlament majlisi deputatlari keng qamrovda ish olib bormoqda. Qora va rangli metall temir-tersaklarini va chiqindilarini eksport qilish uchun qo‘shimcha qiymat solig‘i (QQS) qayta ko‘rib chiqilishi, ikkilamchi metallurgiya sohasida faoliyat ko‘rsatish uchun litsenziya berishni talablari aniq belgilanishi va asoslanishi natijasida Qozog‘istondan rangli va qora metall temir-tersaklari va chiqindilarini eksport qilish tartibga solindi, bu sohaga kriminalni aralashuvi kamaytirildi va davlat manfatlari himoyalandi.
Bunga qaramasdan hozirda Qozog‘iston respublikasida ikkilamchi metallurgiya ikkilamchi metallurgiya sohasida muammolar mavjud. 2015 yil 26 yanvarda parlament majlisida bir guruh deputatlar bosh vazir D.K.Axmetovga tag‘dim etgan deputatlik so‘rovnomasida quyidagi asosiy muammolar ko‘rsatildi:

1. 
   Qozog‘iston respublikasi xukumatini 2013 yil 22 dekabrdagi №1294 farmoyishini hamma bozor sub’ektlarini kvalifikatsion talablarga moslashtirish bandi to‘liq bajarilmayapdi;
   
2. 
   Bir qator tashkilotlar va mansabdor shaxslar tomonidan kichik biznes korxonalari foydasiga kvalifikatsion talablarni kuchsizlantirishga urinishlar yuz bermoqda, natijada yashirin (tenovoy) biznes kuchayib, byudjetga soliqlarni tushishi kamayadi;
   
3. 
   Mansabdor shaxslar tomonidan qora metall temir-tersaklarini eksport qilishni butunlay taqiqlashga xarakat qilinmoqda, natijada eksportdan tushadigan davlat bojlarini miqdori va bu sohada band bo‘lganlar soni kamayadi, ikkilamchi metallarni yashirin savdosi kuchayadi
   

Qora metall temir-tersaklarini eksport qilish bojlarini oshirish taklif qilinmoqda, bu eksportni taqiqlash bilan barobardir, chunki Qozog‘iston eksportchilarinig shunday ham boshqa davlat eksportchilariga qaraganda sharoitlari og‘ir edi.
Qozog‘istonda bugungi kunda yiliga 2 million tonna qora metall temir-tersaklari va chiqindilari hosil bo‘ladi. Buning asosiy qismi Xitoyga eksport qilinadi. Oxirgi yillarda Xitoyda qozoq qora metall temir-tersaklari va chiqindilariga talab kamayishi natijasida yangi bozorlarni izlab topish kerak bo‘lmoqda. Bunday bozorlarning eng qulayi Evropa Ittifoqi bo‘lib, xozirda iste’molchilar, dilerlar va qayta ishlovchilar bilan muzokaralar olib borishga kirishilmoqda.
Temir-tersak va chiqindilarni eksport qilishda davlat boji 2010 yilda har tonna qora metall uchun 4 evroni 2014 yilda 40 evroni tashkil qildi. Hozirgi kunda qora metall temir-tersaklari va chiqindilarini yig‘ish va eksport qilishda «Ispat-Karmet» XJ yiliga 1 million tonna asosiy o‘rinni egallaydi.
Amerika Qo‘shma Shtatlari alyuminiyli birlamchi mahsulotni 94 foizini, titanni 89 foizini, qalayni 84 foizini, nikelni 80 foizini, ruhni 66 foizini, volframni 58 foizini, misni 70 foizini, qo‘rg‘oshinni 9 foizini import hisobiga olib kelmoqda. Faqat AQSHda ishlab chiqarishlayotgan magniy, molibden, va litiy metallarigina o‘zini ehtiyojini butunlay qondirmoqda, ya’ni bu metallar import hisobiga olib kelinmaydi.
Yuzaga kelgan murakkab vaziyatdan faqat ikkilamchi metallarni qayta ishlab chiqib ketish mumkin. Hozirda AQSH hisobiga rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarilayotgan ikkilamchi rangli metallarni 40 foiz to‘g‘ri kelmoqda.
AQSH da taxminiy hisoblarga qaraganda, ikkilamchi alyuminiy ishlab chiqarishga, birlamchiga qaraganda 40-50 foiz, ikkilamchi mis ishlab chiqarishga 35-40 foiz, ikkilamchi ruh ishlab chiqarishga 25-30 foiz kam sarf-xarajat ketmoqda. 1 tonna ikkilamchi alyuminiyni eritishga, birlamchi ishlab chiqarishga qaraganda 20 marotaba kam energetik xarajatlar va 8 marotaba kam kapital qo‘yilmalar talab qiladi. Aylanma materiallardan, temir-tersaklardan, ishlatilgan eritmalardan metallarni ajratib olish, birlamchi qayta ishlashga nisbatan kam energiya talab qilinishini quyida keltirilgan ko‘rsatgichlardan aniqlash mumkin: qo‘rg‘oshinga 3 marta; ruhga 4 marta; misga 6 marta; nikelga 9 marta; magniyga 37 marta kam.
Bu ko‘rsatib o‘tilgan yutuqlar AQSHda ikkilamchi rangli metallarni ishlab chiqarishni yuqori sur’atda o‘sishga zamin bo‘ldi. Oxirgi yillarda birlamchi va ikkilamchi metallarni eritishni ko‘payishi 1.3-jadvalda keltirilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, ohirgi yillarda ikkilamchi metallarni ishlab chiqarish keskin ortgan. Bundan tashqari umumiy ishlab chiqarilayotgan metallar hajmini asosiy qismini ikkilamchi metallurgiya mahsulotlari tashkil qiladi.
AQSHda quvvati 1 tonna bo‘lgan ikkilamchi alyuminiy ishlab chiqarish korxonasiga o‘rtacha 136 dollar solishtirma kapital qo‘yilmalar sarflanadi. Bu ko‘rsatgich birlamchi alyuminiy ishlab chiqarish korxonasida (boksit qazib olinadigan konni qurilishi, glinozem zavodi va birlamgi metall eritish korxonasi bilan birgalikda) 3160 dollarga teng. Hisoblar shuni ko‘rsatdiki, AQSH ikkilamchi alyuminiy ishlab chiqarishni tez rivojlanishi natijasida 1960-1980 yillarda birlamchi alyuminiy ishlab chiqarish uchun sarf bo‘ladigan kapital qo‘yilmalar hisobiga 3,5 mlrd dollar mablag‘ iqtisod qilib qolindi.