1. Saqlagichlar bilan himoya qilish Avtomatik o’chirgichlar (avtomatlar)

Binolarni elektr toki urishi xavfi darajasiga ko'ra tasniflash

Sinf	Belgilar
Xavfning oshishi bilan	Quyidagi yuqori xavfli omillardan birining mavjudligi: - nam, issiq, changli, o'tkazuvchan zamin bilan, xonaning katta hajmli to'ldirish omili bilan (hajmi 0,2 dan ortiq), bir vaqtning o'zida hozirgi ko'tarilgan qismlarga va asosli tuzilmalarga (uskunalar uylariga) teginish mumkin.
Ayniqsa xavfli	Oldingi bo'limda yoki bir yoki bir nechta maxsus xavf-xatarlarda sanab o'tilgan ikki yoki undan ortiq yuqori xavflarning bir vaqtning o'zida mavjudligi: - maxsus namlik, kimyoviy faol yoki organik muhit.
Xavfning oshishi yo'q	Yuqorida sanab o'tilgan omillarning hech birining yo'qligi.

Komponent bo'yicha resurs talablari
Ishlab chiqarish ob'ektlarini atrof-muhit sharoitlari bo'yicha tasniflash

Sinf	Xonaning o'ziga xos xususiyatlari
Quruq	Nisbiy namlik 60% dan oshmaydi
Nam	Nisbiy namlik 60% dan ko'proq, ammo 75% dan ko'p emas
Raw	Nisbiy namlik 75% dan ko'proq, ammo 90% dan ko'p emas
Ayniqsa, Xom	Nisbiy namlik 100% ga yaqin (shift, devor, pol va buyumlar namlik bilan qoplangan)
Issiq	Uzoq vaqt davomida havo harorati +30^°C dan oshadi
Tozli	Ishlab chiqarish sharoitlariga ko'ra, texnologik chang changga qarshi bo'lmagan dizayn va simlarga joylashtiriladigan mashinalar va qurilmalarning ichki qismiga kirish uchun etarli miqdorda chiqariladi. Ular o'tkazuvchan va o'tkazmaydigan chang bilan bo'lishi mumkin.
Kimyoviy faol yoki organik muhit bilan	Ishlab chiqarish sharoitida bug'lar doimiy yoki doimiy ravishda saqlanadi yoki asbob-uskunaning izolyatsiya va joriy ko'taruvchi qismlarini yo'q qiladigan zaxiralar hosil bo'ladi.
Yong'in xavfi	Yonuvchan moddalar qo'llaniladigan yoki saqlanadigan bojxona
Portlovchi	Texnologik jarayonning shartlariga ko'ra portlovchi aralashmalar tuzilishi mumkin bo'lgan binolar: - havo, kislorod yoki boshqa gazlar bilan yonuvchan gazlar yoki bug'lar - oksidlovchi agentlar.

Aks holda, erto'la qurilmasini (ZU) hisoblash kerak, u xavfsiz holatga ega bo'lgan tarmoqlarda yoki kar-soqov neytralli tarmoqlarda ishchi sifatida himoya vositasi sifatida ishlatiladi. ushbu qo'llanmada elektronning fazali nol qismini ruxsat etilgan qarshiligini hisoblash hisobga olinmadi.
Elektr xavfsizligi, elektr montaj ishlari bo'yicha bojxona kategoriyalari
Qurilmaning qoidalariga muvofiq - elektr montaj - bu mashina va qurilmalarning texnologik elektr jihozlari to'plami bo'lib, ular ishlab chiqarish yoki uzatish, transformatsiya qilish va qayta taqsimlash, energiyaning boshqa turlariga aylantirish uchun mo'ljallangan konstruktsiyalarni birlashtiradi. Ular quyidagilarga bo'linadi:

1. 
   Tashqi (ochiq). Atmosfera ta'siridan himoyalanmagan ochiq maydonlarda joylashgan.
   
2. 
   Yopiq (ichki). Atmosfera ta'siridan himoya qiluvchi inshootlarda joylashgan.
   

Elektr xonalari - turli xil inshootlar, binolar yoki xonaning elektr jihozlari faqat xizmat ko'rsatish bilan shug'ullanadigan malakali xodimlar uchun mo'ljallangan qismlari bilan to'ldirilgan. Bu barcha elektr xavfsizlik inshootlari 4 toifaga bo'linadi:

1. 
   Xavfni oshirmasdan binolar.
   
2. 
   Yuqori xavfli binolar.
   
3. 
   Ayniqsa xavfli.
   
4. 
   Ochiq elektr qurilmalari o'rnatilgan, odamlar elektroliz qilinishi mumkin bo'lgan hududlar ayniqsa xavfli bojxona organlariga tegishli.
   

PUE ta'kidlashicha, bu ko'paygan yoki alohida xavf tug'diradigan sharoitlar mavjud bo'lmagan binolar. Bu bojxona nima?
Xavf tug'dirmasdan binolar oddiy turar-joy yoki ofis binolari. Ijtimoiy soha korxonalari - bolalar maktabgacha ta'lim muassasalari, maktablar, kasalxonalar va boshqalar. 1-toifaga qo'yiladigan asosiy talablar:

1. 
   Quruq - 60% va nam xonalarda havo namligi 75% dan oshmasligi kerak.
   
2. 
   Ish ta'minoti va egzoz shamollatish. Havoda o'tkazuvchan chang va kimyoviy birikmalar bo'lmasligi kerak.
   
3. 
   Atrof-muhit harorati +35°C dan oshmaydi.
   
4. 
   Pol qoplamasi elektr tokini o'tkazmaydigan materiallardan tayyorlanishi kerak.
   

Ba'zi sanoat va ustaxonalar ushbu toifaga kiritilishi mumkin, ammo yuqorida ko'rsatilgan shartlar bajarilishi kerak. Xodimlarning mehnat xavfsizligi va sog'lig'i talablari kirish ko'rsatmalari bilan cheklanadi va ish joyida yiliga ikki marta brifing o'tkazish tezligi bilan.
1000 voltgacha bo'lgan bardoshlikning uchinchi guruhiga ega bo'lgan mutaxassislar elektr qurilmalariga xizmat ko'rsatishga ruxsat beriladi. Elektr boshqaruvi uchun mas'ul 4-guruh bilan ITR tarkibidan tayinlanadi.
Ikkinchi toifadagi elektr jihozlarining elektr xavfsizligi bojxonasining amaldagi klassifikatsiyasi quyidagi mezonlarga javob beradiganlarni o'z ichiga oladi:

1. 
   Nam xonalar. Namlik 75% dan ortiq
   
2. 
   Havoda o'tkazuvchan chang mavjudligi mumkin.
   
3. 
   Havodagi kimyoviy birikmalarning yuqori miqdori bo'lgan mashg'ulotlar.
   
4. 
   Qavatlar elektr energiyasini (metall, er, temir beton, g'isht va boshqalar) o'tkazishga qodir materiallardan tayyorlangan.
   
5. 
   Yuqori haroratga ega bo'lgan xonalar.
   
6. 
   Bir tomondan mashinaga yoki boshqa jihozlarga bir vaqtning o'zida teginish qobiliyati va ikkinchi tomondan elektr jihozlari yoki ochiq o'tkazuvchan qismlarning metall qismlari (uy-joylari).
   

Ushbu toifaga kiruvchi korxonalar va ustaxonalar ro'yxati juda katta. Ayniqsa xavfli bo'lganlardan tashqari deyarli barcha korxonalar ushbu toifaga kiritilgan.
Mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik choralarini ko'rishi shart. Xavfli va xavfli ishlab chiqarishda ishlash bilan bog'liq mutaxassisliklar bo'yicha xodimlarni attestatsiyadan o'tkazish va qabul qilish bilan qo'shimcha tayyorgarlik o'tkaziladi. Ish o'rinlarini sertifikatlash amalga oshiriladi.
Korxonalarda elektr xavfsizligi uchun binolarni elektr tekshiruvidan o'tkazish majburiydir. Imtihon xulosalari asosida kirish qismida bir kategoriya tayinlanadi va kirish joyiga maxsus belgi (plakat) osib qo'yilgan bo'lib, unga elektr xavfsizligi uchun xonaning sinfi buyuriladi.
Faqat elektr qurilmalarini ta'mirlashda mehnatni muhofaza qilish talablariga muvofiq ta'lim olgan va qabul guruhiga ega bo'lgan malakali mutaxassislarga xizmat ko'rsatishga ruxsat etiladi.
Ayniqsa, xavfli elektr xavfsiz binolarga quyidagi omillardan kamida bittasi mavjud bo'lgan binolar kiradi:

1. 
   Ayniqsa xom. Namlik 100% ni tashkil qiladi. Devorlar va jihozlar kondensatsiya shaklida tushadigan namlik bilan qoplangan.
   
2. 
   Ish smenasida xonada sodir bo'ladigan faol kimyoviy yoki organik muhitga ega bo'lgan xonalar. Ushbu muhit elektr qurilmalarining qismlarini va simlarning izolyatsiyasini yo'q qiladi.
   
3. 
   Agar yuqori xavfli holatlar bilan bog'liq ikkita omil bir vaqtning o'zida ro'y bersa.
   

Ushbu toifadagi elektr xavfsizligi bojxonasida ishlatiladigan asbob-uskunalar va materiallar uchun maxsus talablar mavjud. Tez-tez ta'mirlash va ta'mirlash ko'zda tutilgan. Faqat malakali va o'qitilgan xodimlar ma'lum sharoitlarda ishlaydi. Mehnat muhofazasi, qoida tariqasida, bunday sohalarni zararli deb ataydi.
O’ta yuklanish (O’Yu) dan himoya issiqlik relesi bilan amalga oshirilib, uning ishlash printsipi quyidagi hodisalarga boьliq :
1). Bimetall plastinkaning deformatsiyasi;
2). Metall plastinkani chiziqli uzayishi;
3). Oson eruvchi metallning erib ketishi;
Issiqlik relesi motor bilan bir xonada joylashuvi kerak.
Hozirgi paytda issiqlik himoyasi o’ta yuklanishsiz ishlovchi motorlar uchun yoki doimo kuzatish ostidagi motorlar uchungina ishlatilmaydi. Qolgan hollarda issiqlik himoyasi majburiydir. Bu himoyani aniq to’ьrilash-moslash qiyin bo’lsa ham avariyalarni kamaytiradi. Elektr apparatlari alohida xonalarda o’rnatiladigan portlash havfi bor xonalarda issiqlik himoyasini motorga moslash qiyinlashadi.
Qisqa tutashuv toklaridan eruvchan saqlagichlar va avtomatlarning maksimal uzuvchilari himoya qiladi.

Ayniqsa xavfli toifaga switchgear - ochiq kalit o'tish joyi kiradi. Transformator podstansiyalari, juda katta miqdordagi elektr jihozlaridan iborat taqsimlash birliklari. Ochiq maydonda joylashgan va devor bilan o'ralgan. Bu ruxsatsiz kirish uchun yopiq hududlar bo'lib, unda mehnatni muhofaza qilish va ishchilar malakasini oshirish bo'yicha maxsus sanoat talablari mavjud.

Elektr xavfsizligi bo'yicha sertifikatlangan barcha binolar xodimlar va nazorat organlari vakillariga eshiklar ortidagi xavf toifasi to'g'risida ma'lumot beruvchi plakatlar bilan belgilanishi kerak.
Elektr ta’minoti sistemasi (ETS) kuchlanishi 1000 V gacha va undan yuqori bo‘lgan elektr tarmoqlari hamda transformatorlar va o‘zgartirgichli podstansiyalarni o‘z ichiga oladi. Uning vazifasi xalq xo‘jaligi ob’ektrlaridagi elektr ishlatuvchilarni ko‘rsatkichlariga ega bo’lgan elektr energiyasi bilan ta’minlashdan iboratdir. Elektr ishlatuvchilarga turli mashina va mexanizmlarning elektr dvigatellari, elektr pechlar, elektroliz qurilmalari, payvandlash mashinalari, yoritish tizimi va boshqalar kiradi.
Elektr ishlatuvchilar va elektr iste’molchilari (EI va I) elektr energiyasini energosistemaning rayon podstansiyalaridan oladi. Ba’zi hollarda bir yoki bir necha korxona uchun bir vaqtda elektr energiyasi va issiqlik energiyasi ishlab chiqaruvchi issiqlik elektr markazlari (IEM) xam ko’rilishi mumkin.
ETS ning ish rejimi va uning parametrlari elektr energiya manbasi bo‘lgan energosistemaning hamda ishlab chiqarish jarayoni rejimlariga bog‘liq. Bu parametrlarga kuchlanish, elektr yuklamalari, chastota va boshqa o‘zgaruvchan fizik ko‘rsatkichlarining qiymatlari kiradi. Energnosistema tomonidan ETS parametrlariga quyidagilar ta’sir ko‘rsatadi: energosistemada aktiv quvvat balansi va chastota og‘ishi bilan bog‘liq bo‘lgan elektr manbalarining quvvatlari o‘zgarishi, reaktiv quvvat balansiga bog‘ liq bo‘lgan kuchlanish satki, qisqa tutashuvlar va muvozanatning buzilishi. Korxonalardagi texnologik jarayonlar yuklamalar rejimini aniqlaydi.

ETS ni shartli ravishda 2 qismdan iborat deb qarash mumkin:

1) Tashqi elektr ta’minoti;
2) Ichki elektr ta’minoti sistemasi.
Tashqi elektr ta’minotiga elektr manbasidan korxonaga o‘tkazilgan ta’minlovchi havo va kabel liniyalari hamda ETS ning asosiy elementi bo‘lgan bosh pasaytiruvchi podstansiya (BPP) ning yuqori kuchlanishli cho‘lg‘ami tomoni kiradi.
Ichki elektr ta’minotiga BPP ning 6-10 kVli tarqatish qurilmasi (TK) dan elektr ishlatuvchi va iste’molchilargacha bo‘lgan elektr tarmoqlari kiradi.

«Elektr ta’minoti» fani ichki va tashqi elektr ta’minoti tizimlaridagi asosiy elementlar bo‘lgan transformatorli va o‘zgartkichli podstansiyalarni, kabel va havo liniyalarini, tokoprovodlarini reaktiv quvvatinning o‘rnini qoplovchi qurilmalarini, kuchlanishni rostlovchi qurilma va usullarini tanlash masalalari, ETS ning asosiy parametrlari hisoblangan elektr yuklamalari, kuchlanish qiymati, ichki elektr ta’minoti sxemasi, kerak bo‘lgan ishonchligi darajasi va boshqa ko‘rsatmalarini aniqlash ko‘rib chiqiladi.
Yuqoridagi asosiy elementar va parametrlarning texnik talablariga javob beruvchi 2 va undan ortiq variantlari ichidan texnik - iqtisodiy hisoblar asosida yuqoriroq iqtisodiy ko‘rsatkichni ta’minlovchi varianti tanlab olinadi.
Motorlar uchun quyidagi himoyalar ishlatiladi:
1). O’ta yuklanishdan-issiqlik relesi va tok qiymatiga teskari boьliq xarakteristikali maksimal rele bilan;
2). Ichki qisqa tutashuvlardan-saqlagichlar yoki avtomatlarning bir lahzada ishlovchi uzuvchisi bilan;
3). Tarmoq kuchlanishining pasayishidan-magnit yurgizgichlar yoki kontaktorlarning ushlab turuvchi ьaltaklari bilan.
Sinxron motorlar uchun qo’shimcha ravishda sinxronizmdan tushishdan himoya ishlatiladi. Bu himoya tarkibiga kuchlanish 0.85 U_n gacha pasayganda qo’zьatish forsirovkasini ulovchi va kuchlanish pasayganda motorni sinxronizmda ushlab turuvchi kuchlanish relesi hamda sinxronizmdan tushganda motorni o’chiruvchi maksimal tok relesidan iborat.
O’ta yuklanish (O’Yu) dan himoya issiqlik relesi bilan amalga oshirilib, uning ishlash printsipi quyidagi hodisalarga boьliq :
1). Bimetall plastinkaning deformatsiyasi;
2). Metall plastinkani chiziqli uzayishi;
3). Oson eruvchi metallning erib ketishi;