1. Suwda hám qurǵaqlayda jasawshılardı sırtqı dúzilisi. Ishki dúzilisi. Qazilma jaǵdaydaǵı amfibiyalar

R E J A :
Kirish
Tiykarǵı bólim. Suwda hám qurǵaqlıqta jasawshılar klası
1. Suwda hám qurǵaqlayda jasawshılardı sırtqı dúzilisi.
2. Ishki dúzilisi.
3. Qazilma jaǵdaydaǵı amfibiyalar.
4. Sistematikasi.
5. Amfibiyalarni ekologiyası hám axamiyati.
Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar

Suwda hám qurǵaqlayda jasawshılar qurǵaqlayda jasawshı umrtqalilarning birinshi klası bolib, suwda jasaǵan áyyemgi ájdadlardıń bir qansha belgilerin da saqlap qalǵan bolıp tabıladı. Bul haywanlardıń individual rawajlanıwda ortalıqtıń almasınıp turıwı oǵırı xarakterli bolıp tabıladı. Amfibiyalarning dáslepki rawajlanıwı suwda otadi hám suwda jasawǵa uqıplasqan lichinkasi (itbalii) metomorfozlashib qurǵaqlıqta jasawshı etuk haywanǵa aylanadı.

Qurǵaqlayda jasawshı umrtqalilar sıyaqlı amfibiyalarda bes barmaqlı boimli ayaqlar baladı. Bas skeleti umrtqa poonasiga jıldam birikadi. Opka hám terisi dem alıw shólkemleri wazıypasın atqaradı. Opka arqalı dem alıw munasábeti menen eki júrek bolmasi eki qan aylanıw sheńberi júzege keledi. Esitiw organında ishki qulaqtan tısqarı orta qulaq (noora perdesi) bolıwı esitiw organın hawada dawıs tolqinlarini esitiwge uqıplasqan bolıp tabıladı.
Sistematikasi suwda hám qurǵaqlayda jasawshılar umrtqalilarning hámmeden kora túrleri kem klası bolib, házir 1900 turni az ishine aladı. Umrtqalilarning barlıq klasslarınan suwda hám qurǵaqlayda jasawshılar erning hámmeden kem bólegin ishol etedi. Olar dushshı suw háwizleriniń shettegi bólimleridagina jasaydı hám teńizde de okeanda da uchramaydi.
Házirgi amfibiyalar ush gruppaǵa bolinadi:
Ayaqsızlar (Apoda)
Dumlilar (Urodela)
Dumsizlar (Anura)
Túrleri eń kop bolǵan gruppa bul dumsiz amfibiyalar bolıp tabıladı, olar uzın arqa ayaqlarınıń járdeminde, qurǵaqlıqqa sekrep júriwge maslasqan bolib, hámme materiklarga tarqalǵan bolıp tabıladı. Tipik wákilleri: triton, salamandra bolmish anaǵurlım primitivroq dumli amfibiyalar talay kem ushraydı hám tek Arqa yarım sharda (150 ge jaqın túri) tarqalǵan. Aqır-aqıbetde úshinshi gruppa ayaqsızlar bolıp tabıladı bul gruppanıń túrleri júdá az (50 tacha) bolib oǵan tek tropik chervyagalar kiredi, chervyagalar júdá áyyemgi kosali (panstirli) amfibiyalarning erni kovlab turmıs keshirimge uqıplanganligi arqasında házirgi zamange shekem jasap qalǵan qaldıqları bolsa ájep emes.


Suwda da qurǵaqlıqta jasawshılar klası - Amfibiyalar.
Suwda hám qurǵaqlayda jasawshılar yamasa amfibiyalar xali suw ortalıqı menen ádewir
baylanısın saqlap qalǵan birinshi qurǵaqlıqqa shıqqan omırtqalı xayvonlar bolıp tabıladı. Kópshilik
kópshilik túrlerin máyekleri qattı qabıq menen oralǵan hám tek suwda rawajlanadı.
Lichinkalari (itbalig'i) tek suwda jasaydı. Ómiri dawamında olar oo'z basınan metomarfoz
dáwirin ótkeredi, yaǵnıy ıyt balıqtan qurǵaqlıqta jasaytuǵınlıq xolga aylanadı. Bunıń nátiyjesinde
saǵaq joǵalıp, onıń ornına ókpe payda boladı, ayaqlar rawajlanadı.
Bas skeletning jelke bóleginde eki jelke bo'rtmasi bar.
Salamandra terisining kesimi:

1—tashki trmonga shıǵıp turıwshı sekret bózi; 2— pigmentli -qatlamı ; 3— shilimshiq

teri bózi; 4— zaxarli teri bezi; 5— kesilgen qan tamırları ; 6— epidermis; 7— tukchali teri
qatlamı.
Tańlay kvadrat elementi mıy qutisiga qosılıp ketedi. Til astı yoyining ústki
elementi esitiw suyekshesi úzeńgine aynalǵan boladı jáne bul suyekshe orta qulaq boslig'ida
jaylasadı. Júregi úsh kameralı eki júrek bolmaydıinen hám bir júrek juwan qarınınan dúzilgen.
Qosımsha dem alıw organı bolıp teri xızmet etedi, úlken hám kishi qan aylanıw dóńgelekleri
payda boladı. Gewde temperaturası sırtqı ortalıq temperaturasına baylanıslı. Bas miydiń aldınǵı
mıy yarım sharlari bir-birinen bóleklengen mıy qopqog'ida mıy statyası bar. Ajıratıw organı
bolıp dene buyragi-kriteryaefros xızmet etedi. Amfibiyalarning kópshilik kóbisinde sırtqı
urıwlanıw protsesi júz beredi. Suwda hám qurǵaqlayda jasawshılardıń dúzilisin kól qurbaqası -Rana
ridibunda mısalında kórip shıǵamız.

Teri qoplag‗ichlari. Baqaning terisi yalang‗och bo‗lib unda shox suyak tangachalari

bo‗lmaydi. Epidermisida ko‗p xujayrali shilimshiq modda ishlab chiqaruvchi bezlar ko‗p bo‗ladi.
Shilimshiq modda terini qurib qolishdan saqlaydi. Terisi muxim nafas olish organi xamdir.
Baqaning terisi boshidan oyog‗igacha gavdaga yopishgan bo‗ladi, shu joylarida limfa bilan
to‗ldirilgan bo‗shliqlar bo‗ladi.
Skeleti. Umurtqa pog‗onasidan, bosh skeletidan erkin oyoqlar skeleti va ularning kamar
skeletidan tashkil topgan.
Umurtqa pog‗onasi bo‗yin, tana, dumg‗aza va dum umurtqalariga bo‗linadi. Bo‗yin
bo‗limi faqat bitta umurtqadan iborat bo‗lib, unda ko‗ndalang o‗simtalari va qo‗shiluv
chuqurchasi bo‗ladi va shu chuqurchalar yordamida bosh skeletiga birikadi. Tana umurtqalari
yettita bo‗ladi. Bularning xar biridan bir juftdan ustki yoylar ko‗ndalang va qo‗shiluv o‗simtalari
chiqadi.
Baqaning bosh skeleti:
1—yukoridan ko‗rinishi; 2—pastdan ko‗rinishi:
1— yon ensa suyagi; 2— peshona (tepa) suyagi; 3— burun suyagi; 4— jag‗lararo suyak
5— quloq oldi suyagi; 5—tangachasimon suyak 7— parasfenoid; 8— soshnik 9— tanglay
suyagi; 10— kanotsimon suyak 11— xidlash ponasimon suyagi; 12— jag‗ning ustki qismi;
13— jag‗ kvadrat suyagi; 14— ko‗rish nervi chiqadigan teshik 15—uchlamchi nerv
teshigi.
Tana umurtqalarining oldingi tomoni ichiga botib kirgan, orqa tomoni esa bo‗rtib
chiqqan, ya‘ni protsel tipda bo‗ladi. Qobirg‗alari yo‗q. Dumg‗aza bo‗limida faqat bitta umurtqa


bor. Uning ko‗ndalang o‗simtasiga chanoq suyagi birikadi. Dum umurtqalari biri-biriga qo‗shilib
dum suyakchasi- urostilni xosil qiladi.
Baqaning o‗q sleti va chanog‗i: 1- bo‗yin qismi (bitta umurtqa); II-
tana qismi; III- chanoq qismi; IV- urostil. 1-tanasining uchinchi
umurtqasidagi o‗simta; 2-shu umurtqaning oldingi qismidagi o‗simta; 3-birinchi bo‗yin
umurtqasidagi birikish yuzasi;