1. Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida

CHalaariq — bu ariq ham Anhordan suv oladi. CHalaariq tarixi ham Qonqus tarixiga o`xshaydi. Bu ariqdan suv ichuvchi dehqonlar to 1917 yilgacha o`z ekinlarini to`liq sug`organlarini bilmaydilar. CHunki ariq boshi shaxarga yaqin edi. Ariq boshida boylar va amaldorlarning eri bor edi. Ular o`zlari turgan joyning atrofidagi qo`riq erlarni ham o`zlashtirib olganlarida ariqdagi barcha suvni o`zlariniki qilib olganlar va ariq oxiridagilar bilan hisoblashmaganlar. Natijada bu ariqdan suv ichuvchi boshqa dehqonlarga suv etmas edi. Suv boshida Do`simboy hoji degan boyning eri bo`lib, hamma suvni o`z eriga ochib oladi. Natijada bu ariqdan suv ichuvchilarning eri chala sug`orilar edi. SHuning uchun bu ariqqa CHalaariq deb nom berilgan.
Qoraqalpoq arig`i — YOllanma qishlog`i va CHinoz xududlarini suv bilan ta`minlovchi ariqning nomi. Bu nomning kelib chiqishi haqida qiziq rivoyatlar bor. Biz ulardan eng e`tiborlisini keltiramiz. SHu qishloqda o`sib ulg`aygan 1880 yilda tug`ilgan Muhammad ota Xidirov shunday hikoya qiladi: «Utmishda deyarli CHinoz, YOllanma qishloq hududida Bo`zsuvning o`ng va chap sohillariga suv chiqarish juda qiyin bo`lgan. SHu sababdan qishloq ahli ariq qazib suv chiqarishni orzu qilib yurgan. Bo`zsuv arig`i er sathidan ancha pastda bo`lganligi sababli erli xalq qancha urinsa ham Bo`zsuvdan yuqoriga suv chiqara olmaganlar. YUrt kattalari endi qanday qilib suv chiqaramiz, deb o`ylanib turganlarida oralarida paydo bo`lib qolgan bir cho`qqi qora telpak kiygan qoraqalpoq yigit ot minib olib, qalin yoqqan qor tepasidan iz solib beribdi. Ariq qazishga kelgan dehqonlar uning oti izidan ariq qaziy boshlabdilar. Nihoyat, suv ariq bo`ylab oqibdi va ariqqa iz solib bergan yigit qoraqalpoq bo`lganligi uchun shu yigitning millatini ulug`lab, ariqqa Qoraqalpoq deb nom qo`yishgan deyishadi. Boshqa birovlar bu ariqni qazishda juda ko`p qoraqalpoqliklar qatnashgan, ariq qazib tugatilgach, ularni qaygadir olib ketishgan, shu sababli ariqni qoraqalpoqliklar qazigan deb shu nom berilgan deyishadi. B. A. Ahmedovning ta`kidlashicha XVI asrda Sirdaryoda istiqomat qilayotgan Qoraqalpoqlarga ma`lum miqdorda taalluqli bo`lganligi sababli Qoraqalpoq nomini olgan bo`lsa kerak.
Qo`riq — YAngiyo`l rayonidagi Tursunqulov nomli kolxoz hududida joylashgan qishloqning eski nomi. U qishloqda qozoqlar yashagan. Ularning erlari juda hosildor bo`lgan. «Tosh eksang qo`karaman, deydi, biroq euv yo`q. Suv bo`lsa, qishloqlar guliston bo`ladi». el urug`lari shu haqda o`ylab, Bo`zsuvdan suv olib chiqish fikriga tushadilar. Ular to`planishib pul yig`adilar va 1904 yilda Toshkent general-gubernatori nomiga ariza yozadilar: «Podsholiq shu ishga 2000 so`mlik qarz bersin, ikki yilda to`laymiz» — deydilar. Arizadan darak bo`lmaydi, 1905 yilda yana katta pul to`lab Oqpodsho Nikolay nomiga ariza yozadilar. Oylar, yillar o`tadi, undan ham javob kelmaydi. SHundan so`ng qishloq yigitlari to`planishib, «ko`kragimizda yolimiz, bilagimizda kuchimiz bor. Ularning yordamisiz ham o`zimiz ariqni qaziymiz» — deydilar. YUrt boshliqlari bu tashabbusni olqishlaydilar. Pastdan yuqoriga suv chiqarmoqchi bo`ladilar. Oqsoqollar maslaxati bilan er ostidan suv olib kelmoqchi bo`lib, har 15 — 20 metr joydan quduq qaziydilar. Er ostida bu quduqlarni bir-biriga bog`laydilar. Oylar, yillar va og`ir azobli kunlar birin-ketin o`tadi, azamatlar o`z ishlarida oxiriga qadar izchil turadilar. Biroq ochlik kuchayadi, qishloq xalqi bor bisotini, ko`rpa-to`shagini, hatto bo`yrasigacha sotadilar. Ketmon chopgan azamatlar, er bag`rini tilib turgan qahramon yigitlarning ancha qismi ochlikdan qirilib keta boshlaydi, qolganlarini esa quduq bosib o`ldiradi. Xay attang mehnatimiz shamolga sovirildi, bir tomchi suv deb, ming qatra qonimiz qurbon bo`ldi, azamat yigitlardan ayrildik, deb nadomat chekishadi chollar.Qo`riq qishlog`i suvsizlikdan xarob bo`ladi, xalqi bitadi, lekin ular qazigan quduqlari o`tmishdan alamli bir yodgorlik bo`lib, ayrimlarining izi hozirgacha saqlanib kelmoqda.