1. transport logistikasi funksiya va vazifalari

TRANSPORT LOGISTIKASINING IQTISODIY MOHIYATI
Mamlakatning transport tizimi-bu iqtisodiyotning va aholining transportga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan transport korxonalari va infratuzilma larning majmui. Transport tizimini rivojlantirish strategiyasidagi asosiy ko'rsatkichlardan biri mahsulot bahosidagi transport komponenti bo'lib, u rivojlangan mamlakatlar darajasidan 2-2, 5 barobar oshadi. Transport korxonalari va transport jarayonining
boshqa ishtirokchilari o'rtasidagi o'zaro aloqalarni tashkil etishda xarajatlarni kamaytirish transport tizimini rivojlantirish strategiyasining maqsadli vazifasidir.
Mamlakatda bozor iqtisodiyoti rivojlanib borar ekan, transport jarayonining samaradorligini oshirish transportai tashkil etishga yangicha yondashuvlarni talab etadi. Bu esa yangi yo'nalish - transport logistikasining paydo bo'lishiga olib keldi.
Transport katta tizimning ajralmas qismi, ya'ni logistika zanjiri sifatida uni turli jihatlarda ko'rib chiqish zarurligiga olib keldi. Zamonaviy sharoitda transport xizmati nafaqat tovarlarni etkazib beruvchidan balkiy iste'molchilar, axborot va tranzaksiya operatsiyalari, yuklarni tashish xizmatlari, sug'urta, xavfsizlik va boshqalarni ham o'z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish korxona nuqtayi nazaridan transportni o'rganishni alohida moddiy-texnik munosabatlar sohasi bilan chegaralab bo'lmaydi. U butun logistika tizimida - birlamchi etkazib beruvchidan to yakuniy iste'molchigacha, shu jumladan oraliq bosqichlargacha hisobga olinishi kerak.
Moqaloaning maqsadi transport logistikasining rivojlanish asoslarini ko'rib chiqish, transport logistikasining mohiyati va maqsadlarini aniqlash, shuningdek, logistikaning transport siyosatiga ta'sirini ko'rib chiqishdan iboratdir.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili.
Ushbu sohada ko'plab tadqiqotlarga qaramasdan, bizning fikrimizcha, transport korxonalarining korporativ axborot bazalarini integratsiyalash, raqobat sharoitida transport tizimi korxonalarining xatti-harakatlarini tahlil qilish, transport tizimi korxonalarining ishlashi uchun yagona axborot muhitini tashkiliy-texnik rivojlantirish tamoyillari va yondashuvlarini tizimlashtirish masalalari e'tiborga loyiqdir

Shu o'rinda hukumatimisz tomonidan bir qatoq harakatlar amalga oshirilmoqda jumladan, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi Transport vazirligi faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi 2019-yil 1-fevraldagi PQ-4143-sonli qarori, [1] O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Transport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 2019-yil 1-fevraldagi PF-5647-sonli qarori, [2] O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O'zbekiston Respublikasi transport vazirligi huzuridagi transport va logistikani rivojlantirish muammolarini o'rganish markazi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida" gi 2019-yil 12-apreldagi 305-sonli qarori, [3] O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Tovar-xomashyo birjalarida fyuchers savdolarini joriy qilish hamda mahsulotlarni avtotransportda tashish xizmatlarining elektron logistika savdo portalini tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida" gi 2019-yil 12-apreldagi 305-sonli qarori [4] hamda Republikamizning bir necha hududlarida logistika markazlari va terminalarini ochilishini musol qilish mumkun.

Tadqiqot metodologiyasi. Maqolada deduktsion va induktsion belgilash, transport logistikasining iqtisodiy mohiyati va uning samaradorligi bo'yicha faktor tahlili usullari qo'llanildi.
Tahlil va natijalar. Transport-odamlar va yuklarni tashish bilan shug'ullanadigan moddiy ishlab chiqarish sohasi. Jamoat ishlab chiqarish tarkibida transport moddiy xizmatlar ishlab chiqarish sohasiga tegishli.
Moddiy oqimning asosiy xom ashyo manbasidan yakuniy iste'molga o'tish yo'lidagi logistika operatsiyalarining katta qismi turli xil transport vositalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Ushbu operatsiyalarni bajarish xarajatlari umumiy logistika xarajatlarining 50% gacha.
Tovar-moddiy boyliklarning transport vositalari yordamida joylashuvini o'zgartirish yuklarni tashish deb ataladi.
Transport quyidagi talablarga javob berishi kerak:
haftalik va hatto kunlik tartibga solinadigan transport jarayonini ta'minlash uchun etarlicha moslashuvchan bo'lishi kerak;
tarqoq va uzoq joylarga yuklarni tez va sifati etkazib berishni kafolatlash; korxonalar ishini to'xtatish yoki mijozning taqchilligi oldini olish maqsadida mijozlarga ishonchli xizmat ko'rsatish;
foydalanuvchilarning o'zgaruvchan talablariga muvofiq qisqa vaqt oralig'ida kichik yuklarni tashish qobiliyatiga ega.
Transport logistika jarayonining bir qismidir va moddiy xizmatlar ishlab chiqarish sohasiga tegishli. Tashish jarayonida moddiy oqimni boshqarish va yuklarni tashishni tashkil qilish transport logistikasi sohasidir.
Transport logistikasi uchta sohani qamrab olgan faoliyat sohasi sifatida tavsiflanadi:
mahsulotlar va etkazib beruvchilarning lentasini;
zamonaviy telekommunikatsiya, informatika va boshqa axborot texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda yuklarni tashish jarayonida yuzaga keladigan barcha transport va boshqa operatsiyalarni nazorat qilish;
yuk egalariga tegishli ma'lumotlarni taqdim etish. Logistika tizimidagi transport ikki tomonlama rol o'ynaydi: birinchidan, logistika (sotib olish, ishlab chiqarish, tarqatish)ning asosiy funktsional sohalarida tarkibiy qism yoki komponent sifatida mavjud;
ikkinchidan, transport-bu tadbirkorlik faoliyatini rivojlantiradigan iqtisodiyot tarmoqlaridan biri: transport tovarlar va xizmatlar bozorida o'z mahsulotlarini -transport xizmatlarini taklif qiladi, ular uchun daromad oladi va daromad oladi.
Moddiy ishlab chiqarish sanoati sifatida transport o'z mahsulotiga ega-bu bir qator muhim farqlar bilan ajralib turadigan harakat jarayoni:
moddiy shaklning yo'qligi, biroq ayni paytda tabiatdagi materiallik, chunki moddiy vositalar harakat jarayonida sarflanadi: harakatlanuvchi tarkib va xizmat ko'rsatish vositalarining eskirishi, transport sohasi xodimlarining mehnati va boshqalar;
saqlash va to'plash qobiliyati yoqligi, shuning uchun transportlar faqat transport xizmatlariga bo'lgan ehtiyojlarni qondirish uchun tashish qobiliyati va o'tkazish qobiliyatiga ega bo'lishi mumkin;
jami moddiy oqim harakati bilan bog'liq bo'lgan qo'shimcha transport xarajatlari, bu transport xarajatlari eng past darajasi, boshqa barcha narsalar teng bo'lishi uchun transportdan foydalanish kerak;
muayyan joyga, hududga, mintaqaga (masalan, aloqa yo'llari joylashgan joyga va tegishli transport korxonalari mavjud bo'lgan joyga) ulanish.
Ushbu xususiyatlar qurilmaga va transport logistikasi tizimining ishlashiga ta'sir ko'rsatadi. Moddiy oqimning asosiy xom ashyo manbasidan yakuniy iste'molga o'tish yo'lidagi logistika operatsiyalarining katta qismi turli xil transport vositalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Ushbu operatsiyalarni bajarish xarajatlari umumiy logistika xarajatlarining 50% gacha tashkil etishi mumkun.
Transport logistika jarayonining bir qismidir va moddiy xizmatlar ishlab chiqarish sohasiga tegishli. Tashish jarayonida moddiy oqimni boshqarish va yuklarni tashishni tashkil qilish transport logistikasi sohasidir.

Transport logistikasi quyidagi vazifalarni hal qiladi: transport tizimlarini yaratish;

turli transport turlari bo'yicha transport jarayonlarini birgalikda rej alashtirish(aralash transportda);
transport-ombor jarayonining texnologik birligini ta'minlash; transport turi va transport vositasini tanlash; ratsional etkazib berish yo'nalishlarini aniqlash.
Maqsadga ko'ra, tashqi (logistika ta'minot - tarqatish kanallarida) ichki (ichki ishlab chiqarish) tashish farqlanadi. Transportning har ikkala turi bir-biriga bog'langan va korxonaning transport tizimini tashkil qiladi.
Maqsadga ko'ra, transportning ikkita asosiy guruhi mavjud:
1.Umumiy foydalanishdagi transport-milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va aholining yuk va yo'lovchilarni tashishdagi ehtiyojlarini qondiradigan milliy iqtisodiyotning bir bo'lagi. Ko'pincha magistral deb ataladi. Jamoat transporti tushunchasi temir yo'l transporti, suv transporti (dengiz va Daryo), avtomobil, havo transporti va transport quvurlarini o'z ichiga oladi.
2.Transport umumiy foydalanilmaydigan - ichki ishlab chiqarish transporti, shuningdek, transport vositalariga tegishli bo'lgan barcha turdagi transport vositalari, qoida tariqasida, har qanday ishlab chiqarish tizimlarining bir qismidir va ular ichida organik ravishda yozilishi kerak. Shunga ko'ra, uning ishini tashkil etish korxonada
logistikani tashkil etish vazifalaridan biri bo'lib, ishlab chiqarish, sotib olish va tarqatish vazifalarini hal qilish bilan birga amalga oshiriladi.
Transport logistikasi muammolari, birinchi navbatda, transport jarayonining bevosita ishtirokchilarining harakatlarining mustahkamligini kuchaytiradigan vazifalarni o'z ichiga oladi.
Transportda logistikani qo'llash, shuningdek, ishlab chiqarish yoki savdoda raqobatdosh tomonlarning kontragentlarini transport jarayonida bir-birini to'ldiruvchi hamkorlarga aylantiradi.
Logistika, ta'kidlanganidek, bu yagona texnika, texnologiya, iqtisodiyot va rejalashtirishddir. Shunga ko'ra, transport logistikasi vazifalariga transport jarayoni ishtirokchilarining texnik va texnologik birlashuvini ta'minlash, ularning iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirish, shuningdek, yagona rejalashtirish tizimlaridan foydalanish kiradi.
Transport logistikasi yuklarni jamoat transporti orqali ko'chirishni tashkil etish bilan bog'liq kompleks muammolarni hal qiladi. Ushbu vazifalarning asosiy qismi: avtomobil turini tanlash; avtomobil ko'rinishini tanlash;
aralash transportda foydalanish jarayonini optimallashtirish; ratsional etkazib berish yo'nalishlarini aniqlash; transport-ombor jarayonining texnologik birligini ta'minlash; transport va ishlab chiqarish jarayonini muvofiqlashtirish.
Transportning roli logistika tizimlarining rivojlanishi bilan sezilarli darajada o'zgaradi. Zamonaviy sharoitda transport xizmati intizomi alohida jo'natuvchining (oluvchining) manfaatlari bilan emas, balki ishlab chiqarish va iste'mol qilish davrida ko'rsatilgan xarajatlar va foydalarning maqbul nisbati bilan belgilanadi.
Logistika tizimlarining transport tarkibiy qismini tasniflashning bunday belgilari mavjud:
Yuk tashish turlari bo'yicha: to'g'ri chiziq;
transport terminallarida qayta ishlash bilan; tarqatish markazlarida qayta ishlash va saqlash bilan. Xizmat turlari bo'yicha:
etkazib beruvchining omboridan yoki tarqatish markazidan iste'molchi omboriga yoki tarqatish markaziga;
etkazib beruvchining omboridan yoki tarqatish markazidan bevosita iste'molchiga;
etkazib beruvchidan omborni saqlash va qayta ishlashsiz iste'molchini ishlab chiqarishga.
Transport turi bo'yicha:
to'g'ridan-to'g'ri; aralash.
Transport turini tanlash vazifasi boshqa logistika vazifalari bilan o'zaro aloqada hal etiladi, masalan, zaxiralarning optimal darajasini yaratish va saqlash, qadoqlash turini tanlash va h.k. transport turini tanlashning asosi, muayyan transport uchun maqbul, transport turining o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Quyidagi transport turlari mavjud: temir yo'l; dengiz;
ichki suv (Daryo);
avtomobil;
havo;
quvur liniyasi.
Asosiy transport usullarining qiyosiy logistik xususiyatlari jadvalda keltiramiz.
Jadval 1
Asosiy transport usullarining qiyosiy xususiyatlari
Transport turi Afzalliklari Kamchiliklari
Temir yo'l Oliy tashish va tarmoqli kengligi; Yuk tashishning muntazamligi; Nisbatan past tariflar; Tranzit yuklari uchun katta chegirmalar; Uzoq masofalarga yuklarni etkazib berishning yuqori tezligi. Tashuvchilarning cheklangan soni; Ishlab chiqarish-texnika bazasiga yirik kapital qo'yilmalar talab etadi; Transportning yuqori moddiy va energiya sarfi; Savdo nuqtalarini tugatish uchun kam imkoniyat; Yuk xavfsizlik etarli emas.
Avtomobil Yuqori optimallik va maqbullig. "Eshikdan eshikgacha" yuklarni etkazib berish imkoniyati. Yuqori manevrlik. Yukni tez yenkazish imkoniyati Turli marshrutlar va etkazib berish sxemalaridan foydalanish imkoniyati. Yuklarni kichik miqdorda jo'natish imkoniyati Kam quvvatlilik. Ob-havo va yo'l sharoitlariga bog'liqlik. Uzoq masofalarga nisbatan yuqori transport xarajatlari. Ekologik tozalikning etishmasligi
Havo Yuklarni etkazib berishning eng yuqori tezligi. Yuk tashishning yuqori xarajati. Yuqori kapital intensivligi.
Yukning yuqori xavfsizligi. Yuk tashishning eng qisqa yo'nalishlari
Ob-havo sharoitlariga bog'liqlik. Kam geografik mavjudligi
Transport turini tanlashga ta'sir qiluvchi oltita omil mavjud: yuk tashish vaqti, yuk tashish tezligi,
etkazib berish jadvaliga muvofiqligi ishonchliligi, turli yuklarni tashish qobiliyati, yukni hududning istalgan nuqtasiga etkazish qobiliyati, yuk tashish narxi.
Ushbu omillarning ahamiyatini ekspert tomonidan baholash shuni ko'rsatadiki, transport vositasini tanlashda birinchi navbatda hisobga olinadi: etkazib berish jadvaliga rioya qilishning ishonchliligi; etkazib berish muddati; yuk tashish narxi.
Tanlangan tanlovning to'g'riligi texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanishi
kerak.
Ichki transportai tashkil etish shakllari yuk tashish hajmi va yuk aylanmasining hajmiga bog'liq. Yuk oqimi ma'lum bir yo'nalishda yoki muayyan vaqt davomida yuklarni tashish hajmini anglatadi [6-15]. Yuk oqimlari tashqi va ichki qismlarga bo'linadi. Tashqi yuk oqimlari korxonaga keladigan yuklarning hajmini (keladigan yuk oqimlari) va jo'natilgan yuklarning hajmini (jo'natilgan yuk oqimlari) tavsiflaydi.
Transport tashkilotlari tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar uchun hisob-kitoblar transport tariflari yordamida amalga oshiriladi. Tariflar quyidagilarni o'z ichiga oladi: yuklarni tashish uchun undiriladigan to'lov;
yuklarni tashish bilan bog'liq qo'shimcha operatsiyalar uchun to'lovlar; to'lovlarni hisoblash qoidalari.
Iqtisodiy kategoriya sifatida transport tariflari transport mahsulotlarining narxi shaklidir. Ularning qurilishi ta'minlanishi kerak:
transport korxonasi-operatsion xarajatlarni qoplash va foyda olish imkoniyati; transport xizmatlarini sotib oluvchi transport xarajatlarini qoplash imkoniyatidir. Turli xil transport turlari bo'yicha tarif tizimlari o'z xususiyatlariga ega. Temir yo'l transportida yuklarni tashish narxini aniqlash uchun umumiy, eksklyuziv, imtiyozli va mahalliy tariflardan foydalaniladi.
Umumiy tariflar tariflarning asosiy turi hisoblanadi. Ularning yordami bilan yuklarning asosiy massasini tashish qiymati aniqlanadi. Maxsus tariflar-umumiy tariflardan maxsus imtiyozlar yoki chegirmalar shaklida belgilangan tariflar. Ushbu tariflar yuqori yoki past bo'lishi mumkin. Imtiyozli tariflar muayyan maqsadlar uchun yuklarni, shuningdek temir yo'llarning o'zlari uchun yuklarni tashishda qo'llaniladi [16-
30]. Mahalliy tariflar yuklarni tashish to'lovlari miqdorini va ushbu temir yo'l doirasida amalga oshiriladigan turli to'lovlar stavkalarini o'z ichiga oladi.
Avtomobil transportida yuklarni tashish narxini aniqlash uchun quyidagi tariflardan foydalaniladi:
yuklarni tashish uchun buyumlar;
yuk mashinalaridan vaqtincha foydalanish;
shartnoma va boshqalar.
Yuk tashish narxiga transport masofasi, yukning og'irligi va ommaviy og'irligi, yuk hajmi va avtomobil turi, avtomobildan foydalanish vaqti va boshqalar kabi omillar ta'sir ko'rsatadi.
Daryo transportida yuklarni tashish tariflari, ortiqcha yuk tashish uchun to'lovlar va boshqa transport bilan bog'liq xizmatlar bozor sharoitlarini hisobga olgan holda belgilanadi.
Xulosa va takliflar. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, transport logistikasining asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchidan jadvalga muvofiq qabul qiluvchiga materiallarni etkazib berishni boshqarish hisoblanadi.
Transport logistikasining asosiy elementi transportdir. Transport-odamlar va yuklarni tashish bilan shug'ullanadigan moddiy ishlab chiqarish sohasi.
Transport logistika tizimining muhim qismidir; yuklarni yig'ish va tarqatish uchun innovatsion tizimlarni yaratish uchun bir qator zarur xususiyatlarga ega bo 'lishi va muayyan talablarga javob berishi kerak. Foydalanuvchilarning o'zgaruvchan zaxiralariga muvofiq qisqa vaqt oralig'ida kichik yuklarni tashish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak.
Millatlararo logistika tizimlari chegaralarida turli xil transport turlari aloqa dasturlarini optimallashtirish tamoyillari asosida qo'llaniladi, agar ko'p yillar davomida barqaror transport mavjud bo'lsa, unda ishtirok etadigan barcha transport turlari bir markazdan boshqariladi. Transport vositalarini tanlashda mezon sifatida ular yuklarning xavfsizligini, ularning imkoniyatlarini va yuk hajmini eng yaxshi ishlatishni va transport xarajatlarini kamaytirishni qabul qiladi. Logistika maqsadlari paketli, konteyner, kabi transportning ilg'or usullari javob beradi.
Transport logistikasini rivojlantirish istiqbollari tashish hujjatlarini elektron tarzda almashtirishdan iborat. Axborot oqimlarini avtomatlashtirish yuk oqimlari logistikaning eng muhim texnik tarkibiy qismlaridan biridir.

XULOSA
Transport logistikasi kompaniya faoliyatida katta rol o'ynaydi. Bu tizimdagi zarur bo'g'indir, chunki bu fan barcha oqimlarni boshqarish uchun javobgardir va uni tashishni tashkil qilmasdan moddiy oqimlarni boshqarish mumkin emas. Shunday qilib, transport nafaqat samarali, balki moslashuvchan bo'lishi kerak. Bu hatto tez o'zgaruvchan talab sharoitida ham transport-logistika tizimining asosiy maqsadini amalga oshirish imkonini beradi.