1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

Fonetik prinsip. Müasir ədəbi tələffüzə müvafiq yaz-
maq fonetik prinsip adlanır. Bu prinsipə görə, söz eşidildiyi 
kimi də yazılır. Məsələn, yer, ay, gün, qar, baş, daş, gör(mək)... 
sözləri necə eşidilirsə, elə də yazıda əks olunur. Deməli, 
fonetik prinsipdə tələffüz sözlərin yazılışına meyar olur və 
onun düzgün imlasını müəyyənləşdirir.
1
А.А.Реформатский. «Введение в языковедение». M., 1967, c. 373.
2
Bax. Ф.В.Иванова. «Современный русский язык. Графика орфография». M., 1966, c. 88.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
283
Morfoloji prinsip. Ümumxalq dilində bu və ya başqa mor-
femin, əsasən, budaq morfemlərin bir neçə variantda tələffüz 
edildiyini görmək olur. Eyni morfemin danışıqda olduğu kimi 
bir neçə formada yazılması orfoqrafiyanı son dərəcə ağırlaşdıra 
bilir. Buna görə də bir neçə şəkildə tələffüz edilən morfemlərdən 
yazıda ancaq birinin qəbul edilməsi məqsədəuyğun sayılır.
Müxtəlif şəkildə tələffüz olunan morfemlərin bir for-
mada yazılması dilçilikdə morfoloji prinsip adlanır. Azər-
baycan yazısında cəm şəkilçilərinin ahəngə görə -lar, -lər 
yazılması morfoloji prinsipə əsaslanır.
Orfoqrafiyada vahid qaydalar yaratmaqda morfoloji 
prinsip xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Ənənəvi prinsip. Bəzi dillərdə sözlərin yazılışı tələffüz 
olunduğu formadan çox fərqlənir. Məsələn, fransızlar keç-
mişdə bu və ya başqa sözü necə tələffüz etmişlər və ona uy-
ğun necə yazmışlarsa, indi də həmin ənənəni saxlayırlar.
Keçmişdəki tələffüzə əsaslanan yazı prinsipi ənənə­
vi, yaxud tarixi və yaxud da tarixi-ənənəvi prinsip adlanır. 
Ənənəvi prinsip əsasında yazmağa, demək olar ki, az və 
ya çox dərəcədə bütün fonoqrafik yazılarda təsadüf edilir. 
Məsələn, bizim yazımızda əlbəttə və hətta sözləri ənənəvi 
prinsipə uyğun yazılır.
Müasir milli orfoqrafiyaların hər birində bu üç prin-
sipdən istifadə edilir. Lakin yazıda prinsiplərdən istifadə 
dərəcəsi eyni olmayıb, fərqlənir. Belə ki, bu və ya başqa 
bir yazıda fonetik prinsipə daha çox əsaslanıldığı halda, 
digərində bu prinsip həlledici olmur. Müəyyən bir or-
foqrafiyada ən çox istifadə olunan prinsip aparıcı prinsip 
adlanır. “Hər bir orfoqrafik sistemi aparıcı prinsip müəy-
yənləşdirir. Onun əsas orfoqrafiya qaydaları bu aparıcı 
prinsip üzərində qurulur”
1
. Məsələn, Azərbaycan orfoq-
1
А.А.Реформатский. «Введение в языковедение». M., 1967, c. 376.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
284
rafiyasının aparıcı prinsipi fonetik, rus orfoqrafiyasındakı 
morfoloji
1
, ingilis orfoqrafiyasındakı isə ənənəvi prinsip 
hesab olunur.
Aparıcı prinsiplər daimi və stabil deyil. Belə ki, bu və 
ya başqa yazıdakı aparıcı prinsipi müəyyən dövrdən sonra 
başqa prinsip əvəz edə bilir. Bu təbii hala, mütəxəssislərin 
yazdıqlarına əsasən, Birma orfoqrafiyasını misal göstər-
mək olar; qədimdə Birma orfoqrafiyası üçün aparıcı prin-
sip fonetik prinsip hesab olunurdu, lakin son dövrlərdə 
onu ənənəvi prinsip əvəz etmişdir.
Mənimsənilməsinə az qüvvə sərf olunan orfoqrafiya 
asan və yaxşı hesab edilir. Lakin həddindən çox “qaydala-
rı” və “müstəsnaları” olan orfoqrafiya çətin olduğu üçün 
müsbət xarakterizə edilmir.