1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd
Yüklə 10,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
| DİL VƏ SİNİFLƏR
Dili üstquruma aid edən dilçi alimlər dilin sinfi xa- rakterli hadisə olduğunu iddia etmişlər. Bunun əsasında dilin sinfiliyi nəzəriyyəsi meydana çıxmışdır. Bu nəzəriy- yənin başlıca nümayəndəsi olan N.Y.Marr yazırdı: “Sin- fi olmayan dil yoxdur və eyni zamanda, sinfi olmayan təfəkkür də yoxdur” 2 . Bu səhv fikirlər Marrın öz sağlı- ğında və həmçinin sonralar onun ardıcılları tərəfindən də genişləndirilmişdir. Alimlər dilin sinfiliyi nəzəriyyəsində nəyə əsaslan- mışlar? Dilin sinfiliyini müdafiə edənlər burjuaziya ilə proletariatın mənafelərinin müxtəlif olduğunu görmüş və 1 Общее языкознание, M., 1970, с. 438-439. 2 H.Я.Mapp. Избранные работы, т. 3, M.-Л., с. 91. Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 346 cəmiyyətin vahid deyil, siniflərə bölündüyünü nəzərə ala- raq, cəmiyyət üçün vahid dilin olmasını zəruri hesab etmə- mişlər 1 . Bunun əsasında isə cəmiyyətin bütün siniflərinin və o cümlədən burjuaziyanın və proletariatın müstəqil sin- fi dili olduğunu sübuta yetirməyə cəhd göstərmişlər. Eyni zamanda, bu nəzəriyyənin tərəfdarları dilin ideoloji xa- rakter daşımayıb, hər cür fikrin məzmununu ifadə etmək vasitəsi olduğunu da nəzərə almamışlar 2 . Bütün bunların nəticəsində dilin təbiəti haqqındakı fikirlərdə böyük səhvə yol vermişlər. Dilin sinfiliyi nəzəriyyəsinin tərəfdarları dil hadisələ- rini son dərəcə vulqarlaşdırmışlar. Məsələn, N.Y.Marr belə hesab etmişdir ki, guya eyni xalqın ayrı-ayrı siniflərinin dili bir-birindən fərqlidir. Buna görə də bir xalqın kəndli- si həmin xalqın zadəganının danışdığını başa düşmür. Bu fikrin doğru olmadığını göstərən konkret bir nümunəyə nəzər yetirək. M.F.Axundovun “Sərgüzəşti-vəziri-xa- ni-Lənkəran” (XIX əsr) əsərində bir-birinə zidd olan sinif- lərin nümayəndələri danışdırılır. “Ərizəçilərdən birisi: – Xan, başına dönüm ərzim var!.. Xan: – Kişi, de görüm, ərzin nədir? Əvvəlimci ərizəçi: – Xan, başına dönüm, bu gün atımı çaya suvarmağa aparmışdım; birdən əlimdən qurtuldu, qaçdı. Bu kişi qabaqdan gəlirdi; çağırdım, a kişi, Allah xatiri üçün bu atı qay tar. Əyilib bir daş götürüb ata sarı tulladı, daş atın sağ gözünə dəyib töküldü. İndi at məsrəfdən çıxıbdır; diyəsini istəyirəm, ver mir; mənim ilə cəngü cədəl edir. Xan (ikinci ərizəçiyə): – A kişi, belədir? İkinci ərizəçi: – Başına dönüm, belədir, amma mən qəsdən daş atmamışam. 1 A.A.Реформатский. Введение в языкознание. M., 1967, c. 15. 2 Общее языкознание, M., 1970, с. 129. Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 347 Xan: – Pərpuç danışma; qəsd olmasa, necə daşı götürüb at maq olar?! Sənin də atın varmı? İkinci ərizəçi: – Vardır, başına dönüm. Xan (əvvəlimcə ərizəçiyə): – A kişi, sən də get, vur bunun atının bir gözün çıxart”. Bu danışıqda, yəni xanla kəndlilərin dialoqunda ay- dınlıq baxımından fərq varmı? Göründüyü kimi, onlar bir-birini çox aydın başa düşürlər. Dildə sinfiliyi müdafiə edənlər sinfilik anlayışını qrammatik materiallar əsasında sübut etməyə çalışmışlar. N.Y.Marr nitq hissələrinin hallanmasını sinfi adlan- dırmış və adlıq halı tabe edən, digər halları tabe olunan hesab etmişdir. Eləcə də cümlə üzvlərində sinfilik əlaməti axtarmış, baş üzvləri hakim təbəqəyə, ikinci dərəcəli üzv- ləri isə məhkum təbəqəyə oxşatmış, cümlə üzvləri arasın- dakı uzlaşmanı sinfi əlamət kimi qiymətləndirmişdir. Bir məsələni unutmaq olmaz ki, cəmiyyətin siniflərə bölünməsi dilə bu və ya digər cəhətdən təsir edir, lakin heç vaxt dili sinfi xarakterli hadisəyə çevirə bilmir. Siniflər dildən öz mənafeləri üçün istifadə edirlər, onlar dilə həyat tərzləri, məqsəd və amalları ilə əlaqədar öz söz və ifadələri- ni daxil edirlər. Məsələn, yuxarı təbəqənin nümayəndələri bir çox hallarda mənası geniş kütləyə aydın olmayan əcnə- bi söz və ifadə işlədirlər. Zəhmətkeş kütlə isə dilə əməyin müxtəlif sahələri ilə bağlı leksik ünsürlər gətirir və s. Bunlar heç də iki zümrəyə aid nümayəndələrin xüsusi dili oldu- ğunu şərtləndirmir. Hər bir xalqın ancaq vahid ümumi dili olur. Bu dil ya- randığı zamandan etibarən, xidmət etdiyi cəmiyyət üzvləri arasında heç bir fərq qoymadan bütün üzvlər üçün eyni dərəcədə ünsiyyət vasitəsi rolunu daşıyır. Deməli, dil öz təbiətinə görə sinfi deyildir və bu, onun əlamətdar spesifik cəhətlərindəndir. |