1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

2. QƏDİM HİNDİSTANDA DİLÇİLİK
Hindistanda çox qədim zamanlarda dilçilik elmi ya-
ranmış və inkişaf etmişdir. Hind dilçiliyi praktiki məqsəd-
lərlə bağlı olaraq təşəkkül tapmışdır. Belə ki, qədim hind-
lilər uzaq keçmişdə, təxminən bizim eradan 1500 il əvvəl 
yaranmış və xalq tərəfindən əzbər öyrənilən dini-fəlsəfi 
məcmuələrin (vedaların) mətnindəki arxaikləşmiş söz 
və ifadələrin dil cəhətdən izahı zərurəti nəticəsində dil 
haqqında elmin bünövrəsini qoymalı olmuşlar.
Hindlilərin müqəddəs dini məcmuələri veda adlanır-
dı. Onlarda müxtəlif adlı 4 veda vardı: Riq-veda, Sama-veda, 
Yacur-veda, Atxarva-veda.
Bu dini-fəlsəfi traktatların öyrənilməsinə o zamanlar 
xüsusi fikir verilmiş və bunun nəticəsində bir sıra şərhedici 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
34
ədəbiyyat yaranmışdı. Vedalara aid olan həmin ədəbiyyat 
vedanq adlanırdı.
Uzun zamanlardan bəri yaşayan vedaların dili qədim 
hindlilərin xalq danışıq formalarından – prakritdən çox-çox 
fərqlənib tanınmaz, anlaşılmaz şəkil almışdı. Qədim hindlilər 
müqəddəs mətnlərin mənimsənilməsini asanlaşdırmaq, başa 
düşülməyən sözlərin mənalarını izah etmək, səsləri və onla-
rın tələffüzünü, deyilişini öyrənmək, müqəddəs hesab edilən 
həmin himnlərin dilini canlı hind danışıq dilinin (prakrit) 
təsirindən qorumaq, şeirlərin vəznlərini başa salmaq məqsə-
dilə onların təbii tələffüz formalarını aydınlaşdırmış, veda-
lardakı dil hadisələrini diqqətlə müşahidə etmiş və bunları 
aydınlaşdırmağa ciddi fikir vermişlər. Məhz həmin məqsədlə 
vedaların dilini öyrənən vedanqlar dörd qrupa ayrılır. Bun-
lardan şikşa deyilən vedanqda fonetika və orfoepiya, niruk­
ta vedanqında etimologiya və leksikologiya, vyakarana ve-
danqında qrammatika, çxanda adlanan vedanqda isə poeziya 
nəzəriyyəsinə dair məsələlər şərh olunurdu.
Vedaların dili ilə qədim dövrün ayrı-ayrı alimləri çox 
məşğul olmuşlar. Bizim eradan əvvəl V əsrdə hind alimi 
Yaska vedaların dilinə dair geniş və ətraflı kommentariya 
yazmışdır.
Yaska (Yaska) – ilk və peşəkar hind dilçisidir. Öz 
dövründə böyük şöhrət tapmış Yaska “Nirukta” (Niruk-
ta) adlı vedanqın müəllifidir. “Nirukta” dini məcmuə olan 
vedaların dilinin müəyyən cəhətinin aydınlaşdırılmasına 
həsr edilmişdir. Bu əsərdə, əsasən, leksikoloji, etimolo-
ji məsələlər işıqlandırılır. “Nirukta” beş bölmədən ibarət 
irihəcmli əsərdir. Burada sözlər müəyyən prinsiplərə görə 
qruplaşdırılmış və ayrı-ayrı bölmələrdə şərh edilmişdir
1
.
1
Bu haqda geniş məlumat almaq üçün bax: История лингвистических учений. Древний 
мир. Ленинград, 1980, c. 69-73.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
35
Yaska “Nirukta”da dövrü üçün yeni və zəruri olan 
bir sıra qrammatik elmi məlumatlar da vermişdir. Onun 
qrammatika məsələlərinə dair ən qiymətli fikri dilçilik ta-
rixində nitq hissələrinə dair əsaslı elmi təsnif irəli sürməsi-
dir. Yaska, müasirlərindən fərqli olaraq, sözlərin qramma-
tik təsnifini verərkən 4 nitq hissəsi müəyyənləşdirmişdir. 
Həmin nitq hissələri aşağıdakılardır:
1. İsim (ñaman).
2. Feil (ākhyāta).
3. Önlük (upasarga).
4. Hissəcik (nipata).
Yaska bunlardan isim və feili başlıca nitq hissəsi kimi 
götürmüş, ismi əşya bildirən və feilin hərəkətə aid oldu-
ğunu göstərmişdir. O, önlüyü dilin göstərici ünsürü kimi 
izah etmişdir. Müəllifin fikrincə, önlüyün vəzifəsi isim və 
feillərin mənalarını təyin etməkdir. Hissəciklər öz mənala-
rına görə izah olunmuş və bunlar 3 qrupa bölünmüşdür:
1) müqayisə bildirən,
2) birləşdirici,
3) mənası olmayan formal hissəciklər
1
.
Yaska əsərdə zəngin qrammatik terminlər sistemi ya-
ratmışdır. Onun hazırladığı bu elmi terminlər sistemi həm 
müasirlərinin, həm də sonralar meydana çıxan bir sıra dil-
çi alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Görkəmli hind dilçisi 
Panini onun yaratdığı qrammatik terminləri məqbul bil-
miş və bunlarda dəyişiklik aparmadan olduğu şəkildə öz 
qrammatikasında istifadə etmişdir.
Yaska qrammatika məsələlərinə toxunarkən onaqə-
dərki fikirlərə heç də biganə qalmamış, bu sahəyə dair 
möv cud bilikləri ümumiləşdirmişdir.
1
В.А.Звегинцев. История языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях. Часть 
I, 1960, с. 7.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
36
Yaskanın elmi fəaliyyəti dünya dilçilik elminin yaran-
masında xüsusi rolu olan hind dilçiliyinin formalaşmasın-
da böyük əhəmiyyətə malikdir.
Qədim hindlilər dilin qrammatik quruluşu üzərində 
çoxlu müşahidə aparmışlar. Onlar həm morfoloji, həm də 
sintaktik hadisələrlə ciddi maraqlanmışlar. Elə buna görə də 
yalnız bizim eradan əvvəl V–IV əsrlərdə Hindistanda 60-dan 
artıq alim-qrammatik fəaliyyət göstərmişdir. Qədim hind 
qrammatikləri içərisində Panini diqqəti daha çox cəlb edir.