1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

Latın əlifbasında
B hərfi [b] səsini ifadə edir.
P hərfi [p] səsini ifadə edir.
m hərfi [m] səsini ifadə edir.
Rus əlifbasında
B hərfi [v] səsini bildirir.
P hərfi [r] səsini bildirir.
m hərfi [t] səsini bildirir.
Müəyyən bir dilin səsləri ilə əlifbasındakı hərflər 
müqayisə edildikdə bunlar arasında miqdarca qeyri-bəra-
bərlik olduğu meydana çıxır. Bütün əlifbalarda hərflərin 
sayı dildəki səslərin sayından az olur. Qrafika bunu əsas 
tutaraq səslə hərfin nisbəti və ayrı-ayrı hərflərin vəzifələri 
məsələsini aydınlaşdırır.
1
Birinci kitab 1445-ci ildə Almaniyanın Maynts şəhərində İohann Qutenberq tərəfindən çap 
edilmişdir.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
280
Neçə səsi ifadə etməsinə görə hərflər iki yerə bölünür: 
a) bir səsi bildirən hərflər, b) iki və daha artıq səsi ifadə 
edən hərflər.
Bir qrafik işarənin bir səs bildirməsinə ə, i, ö, b, v hərf-
lərini misal göstərmək olar. İki və artıq səsi bildirən qrafik 
işarəyə rus yazısındakı я (y+a), Azərbaycan əlifbasındakı k 
hərfləri misal ola bilər. Əlifbamızdakı k hərfinin kitab, kərən, 
kələm, kərpic, kəndir... sözlərində cingiltili g hərfinin qarşılığı 
olan kar səsi bildirməsi onun əsas, kolxoz, kommunist... sözlə-
rindəki k səsini əks etdirməsi isə əlavə vəzifəsidir.
Müasir dövrdə milli qrafikaların ətraflı şərhi dil haqqın-
da elmin aktual məsələlərindən hesab olunur. Bu, həm əlif-
ba, həm də orfoqrafiya problemləri üçün gərəklidir.
2. ORFOQRAFİYA ŞÖBƏSİ
Tətbiqi dilçilikdə xüsusi mövqeyə malik şöbələrdən 
biri orfoqrafiyadır. Orfoqrafiya termini yunan mənşəli iki 
sözdən ibarətdir. Birinci söz “orthos” düzgün, ikinci söz isə 
“grapho” yazıram deməkdir.
Orfoqrafiya iki mənada işlənilir: a) ədəbi dilin yazılı 
formasında istifadə olunan orfoqrafik qaydalar sistemi, 
b) bu qaydalara dair orfoqrafik nəzəriyyə.
Orfoqrafik qaydalar bu və ya başqa dilin yazısının ya-
ranması ilə birlikdə təşəkkül tapır. Belə ki, müəyyən dilə aid 
yazı formalaşanda həmin yazının orfoqrafiyasının özülü də 
əmələ gəlməyə başlayır. Məsələn, hələ eramızdan əvvəl qə-
dim Şərq ölkələrində yazı yarandığı zaman düzgün yazılış 
məsələsi də diqqət mərkəzində olmuşdur. Qədim dövrün 
alimləri orfoqrafiyaya dair qaydalar müəyyənləşdirmiş, 
bəzi göstərişlər, mülahizələr irəli sürmüşlər. Qədim kitab-
larda rast gəlinən həmin fikirlərdə “tamamlanmış orfoqra-
fik nəzəriyyə yox idi”. Orfoqrafiyaya aid nəzəri əsərlərin 
meydana gəlməsinin tarixi, əsasən, son dövrlərlə bağlıdır.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
281
Hər bir ədəbi dilin inkişafında dəqiq müəyyənləşdi-
rilmiş orfoqrafiya qaydalarının xüsusi əhəmiyyəti vardır. 
Orfoqrafiya yazılı ədəbi dilin sabitləşməsinə, fikirlərin ay-
dın ifadə edilməsinə imkan yaradır, yazıda anlaşılmazlığa 
yol vermir.
Orfoqrafiya geniş anlayışdır. Bütövlükdə orfoqrafiya-
nı təşkil edən qaydalar düzgün yazılması zəruri olan bir 
çox sahələri əhatə edir.
Müasir hərfli yazılardakı orfoqrafiya qaydaları bir 
neçə hissəyə bölünür:
1
1. Kök və şəkilçidəki səslərin hərflə ifadəsinə dair qay-
dalar.
2. Mürəkkəb sözlərin bitişik, yarımbitişik (defislə) və 
ayrı yazılışına aid qaydalar.
3. Sözlərin baş hərflərinin böyük yazılışına aid qaydalar.
4. Sözün hissəsinin sətirdən-sətrə keçirilməsinə dair 
qaydalar.
5. İxtisar edilən sözlərin və qısaltmaların yazılışına aid 
qaydalar.
Bütün bu qaydalar müəyyən orfoqrafik prinsiplərə 
əsaslanır.
Fonoqrafik yazılarda istifadə olunan orfoqrafik prin-
siplər çoxdur və bunların hamısı əsas orfoqrafik prinsip 
hesab olunur. Məsələn, ixtisar olunmuş sözlərin yazılışına 
fikir verək. Belə sözlərin yazılışında aşağıdakı prinsiplər-
dən də istifadə edilir.
1. İnisial prinsipi. Sözün ancaq ilk hərfinin yazılması ini-
sial prinsipi adlanır. Məsələn: q. (qəpik), m. (manat), 
c. (cild), h. (hissə), b.k. (bu kimi)...
2. Suspenziya prinsipi. Sözün yalnız bircə hərfi deyil, onun 
bir hissəsinin yazılması prinsipinə suspenziya deyilir; 
1
В.Ф.Иванова. «Современный русский язык. Графика и орфография». M., 1966, c. 86.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
282
məsələn, prof. (professor), dos. (dosent), səh. (səhifə), 
yol. (yoldaş), akad. (akademik)... Bu prinsipdən hələ 
antik latın yazılarında geniş istifadə olunmuşdur.
3. Kontraksiya prinsipi. Sözün ortasından hərfləri ixtisar 
edərək yazmaq prinsipi kontraksiya adlanır; məsələn: 
f-k (fabrik), d­r (doktor), z-d (zavod)...
Bu prinsipə də qədimdə latın yazılarında geniş yer 
verilmişdir.
Göstərilən prinsiplər və eləcə də onlarca belə prinsip 
ümumi əsas orfoqrafik prinsip sayılmır. Əsas orfoqrafik prin-
sip üçün xüsusi meyar vardır. Həmin meyara görə, orfoqra-
fik prinsip geniş əhatəli olmalı və bir neçə dilin yazısında az 
və ya çox dərəcədə öz əksini tapmalıdır. Fonetik prinsipdən 
yazıların, demək olar ki, əksəriyyətində istifadə olunur. Elə 
buna görə də o, əsas orfoqrafik prinsiplərdən biri hesab edilir.
Əsas orfoqrafik prinsiplər haqqında dilçilikdə müxtə-
lif fikirlər mövcuddur. A.A.Reformatski 6 əsas prinsip (fo-
netik və fonematik, etimoloji və tarixi-ənənəvi, morfoloji 
və simvolik) olduğunu göstərmişdir
1
. Başqa dilçilər isə 
3 əsas orfoqrafik prinsip (fonetik, morfoloji və ənənəvi) 
müəyyənləşdirmişlər
2
. Bu sonuncu fikir dilçilər tərəfindən 
məqbul hesab edilir. Orfoqrafiyanın əsas prinsiplərinin 
hər biri – fonetik, morfoloji və ənənəvi prinsipi müəyyən 
əlamətlərə malikdir.