13-Variant Abdullayev Fayoz

13-Variant Abdullayev Fayoz
13. – Savol : Bankka oid munosabatlar yuzasidan nizolar tushunchasi va kelib chiqish sabablarini so’zlab bering?
Javob:
Bank xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabat barcha ishtirokchilarning o‘zaro xuquq hamda majburiyatlari, ularning bajarilishi hamda himoyalanish usullari qonunda nazarda tutilgan.
Bankka oid munosabatlarda huquqlarning buzulishi deganda bu munosabat sub’ekti bo‘lgan shaxsning sub’ektiv mulkiy yoki nomulkiy shaxsiy xuquqlarini o‘zga shaxslarning g‘ayriqonuniy tajovuzi natijasida poymol etilishidan iborat. Xuquqlarni bunday poymol etilishi huquqiy javobgarlikka, ya’ni jinoyat, ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi, fuqarolik va mehnat kodeksida, boshqa qonun xujjatlarida nazarda tutilgan xuquqiy sanksiyalarni qo‘llanilishiga sabab bo‘ladi.
O‘zga shaxslar xuquqlarining buzulishi bank munosabatlarida o‘zga shaxsga tegishli mulk yoki mulkiy xuquqni o‘zlashtirib olish, xuquqlarni amalga oshirilishiga to‘sqinlik qilish, qasd yoki extiyotsizlikdan o‘zga shaxsga mulkiy yoki ma’naviy zarar yetkazish, zimmasiga olgan majburiyatni bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik tarzida yuz berishi mumkin.
Bankka oid munosabatlarda xuquqi buzilishi ehtimol shaxslar turiga ko‘ra ularni quyidagicha tasniflash mumkin;

1. 
   bank mijozi bo‘lgan fuqaro xuquqlarining bank muassasasi tomonidan buzulishi (masalan. Bank xizmati ko‘rsatish qoidalarini buzilishi, mijoz bank sirlarini oshkor etilishi, shartnoma talablarining buzilishi va xokazo.);
   
2. 
   bank mijozi bo‘lgan tadbirkorlik sub’ekti shaxs yoki yakka tadbirkor shaxs xuquqlarini buzilishi (mablag‘larni hisobga olish, bank operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini buzilishi va boshqalar);
   
3. 
   Davlat soliq. Moliya va boshqa organlari tomonidan tijorat banki huquqlarini buzilishi (masalan, g‘ayriqonuniy tekshirishlar o‘tkazilishi, g‘ayriqonuniy qarorlar qabul qilish orqali bank faoliyatining amalga oshirilishiga to‘sqinlik qilinishi, noqonuniy moliyaviy va boshqa sanksiyalar qo‘llanilishi va xokazolar);
   
4. 
   Tijorat banklari tomonidan soliq va boshqa moliyaviy qonunlarni buzulishi tufayli davlat manfaatlariga zid keluvchi xuquqbuzarlik sodir etilishi (hisob-kitob va hisobotlar yuritish qoidalarini buzilishi, soliq qonunchiligining buzilishi va boshqalar);
   
5. 
   Bank mijozi sanaluvchi jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan bank oldidagi majburiyatlarni buzilishi shaklidagi (masalan, kreditni o‘z vaqtida qaytarmaslik) xuquqbuzarlik;
   
6. 
   Bankning o‘z xodimlari mehnatga oid xuquqlarini buzilishi, ayni paytda bank xodimlari tomonidan xizmat vazifasini bajarish bilan bog‘liq ravishda bank muassasasiga moddiy zarar yetkazilishi.
   

Bank munosabatlari ishtirokchilari xuquqlari buzilgan xollarda bu xuquqlar O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 11-moddasida belgilab qo‘yilgan usullarda himoya qilinadi. Bu usullar quyidagilardan iborat;
a) huquqni tan olish (masalan, garovga qo‘yilgan mol-mulkka nisbatan bank xuquqining e’tirof qilinishi, vafot etgan mijozga tegishli omonatga nisbatan vorislik xuquqlarining tan olinishi);
b) xuquq buzilishidan oldingi xolatni tiklash, xuquqbuzarlik keltirib chiqaruvchi xolatlarning oldini olish (masalan, g‘ayriqonuniy tarzda yetkazilgan zararni undirib berilishi);
v) bitim (shartnoma)ni xaqiqiy emas deb topish (masalan, mansabdor shaxs o‘z mansabini suiste’mol qilgan holda bank manfaatiga xilof bo‘lgan bitimni bekor qilinishi);
g) davlat organi yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi xujjatini xaqiqiy emas deb topish (masalan, davlat soliq organi g‘ayriqonuniy qarorini sud orqali bekor qilinishi);
d) burchni natura xolda bajarishga majbur qilish (masalan, garovga olingan ko‘chmas mulkni asl holida (natura xolida) topshirilishiga majbur qilish);
ye) zararni to‘lash, neustoyka undirish;
j) xuquqiy munosabatni bekor qilish;
z) Ma’naviy ziyonni undirish va boshqalar.
Bankkka oid munosabatlarda xuquqlarni himoya qilish ma’muriy usulda (yuqori turuvchi davlat organiga murojaat qilish yo‘li bilan) yoki sud tartibida amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonuni¹ buzilgan xuquqlarni tiklash va xuquqbuzarliklardan himoya qilish maqsadida sudga murojaat qilish, nizoni sud yo‘li bilan ko‘rib hal etish tartiblarini belgilab beradi.
Bankka oid munosabatlardan kelib chiquvchi nizolar yuzasidan sudlar tomonidan chiqarilgan va qonuniy kuchga kirgan xal qiluvchi qarorlari va boshqa xil Qarorlarining ijro etilishi xam kafolatlab qo‘yilgan bo‘lib. Bunday qarorlar qarzdor tomonidan ixtiyoriy ravishda bajarilmagani taqdirda uni majburiy ijro etilishi mexanizmlari xamda usullari tegishli qonun xamda boshqa qonun xujjatlarida mustaxkamlab qo‘yilgan.
Bankka oid munosabatlarda xuquqlar nafaqat sudlar tomonidan, balki boshqa vakolatli organlar tomonidan xam amalga oshirilishi mumkin. Notarial idoralar anashunday organlardan bo‘lib hisoblanadi.

1